Morgunblaðið - 13.04.1983, Qupperneq 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. APRÍL 1983
Prófkjörin — vonbrigði,
sundurþykki, áhyggjur
— eftir Svein Ólafs-
son, Silfurtúni
Þá hefir fáránleikaspilverk
prófkjörasirkussins enn náð að
snúast heilhring. — Allir (lokkar
eru nú búnir að súpa þann beiska
seið, sem misvitrir og skammsýnir
hópar úr þeirra eigin röðum, sem
álitnir voru hafa meira vit en aðr-
ir flokksmenn, hafa leitt yfir
stjórnmálasamtök sín, og á það
þvi miður við um alla flokka, þótt
misjafnt sé nokkuð.
Niðurstaðan virðist einhlít:
Hinum almennu borgurum var
trúað fyrir „fjöregginu" og það fór
eins og undirritaður var, vegna
fenginnar reynslu, búinn að vara
við. — „Fjöregginu" hefir hrein-
lega verið gloprað niður, viljandi
eða óviljandi, eða vegna utanað-
komandi óvildarafla.
í öllum flokkunum hafa þeir
menn, sem mest hefir mætt á,
hreinlega fengið spark, eða svo
gott sem: í Reykjavík er formaður
Sjálfstæðisflokksins niðurlægður
með því að setja hann í sjöunda
sæti framboðslista flokksins. f
Reykjaneskjördæmi er formaður
þingflokksins settur niður í fjórða
sæti. — í Alþýðubandalaginu er
þingflokksformaðurinn settur
niður í fjórða sæti á lista flokksins
í Reykjavík. í Alþýðuflokknum er
einnig þingflokksformaðurinn
settur niður um sæti í Vestfjarða-
kjördæmi og þar eru uppi vær-
ingar og sundrung. í Framsóknar-
flokknum er enn þingflokksfor-
maður settur í óheppilega aðstöðu,
„Greinilegt er af því, sem
þetta gefur til kynna, að
prófkjör eins og þeim er
beitt eru dauðadæmd, og
voru það í raun fyrirfram;
þau eru hreinlega eins og
fóstur sem er fætt and-
vana. Þau bera dauðann í
sér.“
þótt hann haldi sæti sínu, með því
að annar flokksbróðir hans neitar
eftir prófkjör að taka sæti á list-
anum með honum, og þar bendir
allt til að klofningur birtist í
auka- framboði, báðum og um leið
flokki þeirra til skaða. — Þá eru
væringar hjá sjálfstæðismönnum
í Vestfjarðakjördæmi og óvíst
nema tjón og skaði hljótist af, en
þar bendir allt til að um sé að
kenna óheppilegum vinnubrögð-
um.sem sennilega hefði mátt af-
stýra en flýtir sennilega valdið,
m.a. vegna ónógs tíma til yfirveg-
unar.
Greinilegt er af því, sem þetta
gefur til kynna, að prófkjör eins og
þeim er beitt eru dauðadæmd, og
voru það í raun fyrirfram; þau eru
hreinlega eins og fóstur sem er
fætt andvana. Þau bera dauðann í
sér, nema þeim sé þröngur stakkur
skorinn og ströng skilyrði sett, en
þá gætu þau líklega orðið nokkuð
til gagns. Hér er raunverulega átt
við það 1) að prófkjör til ábend-
ingar um val manna, sem gætu
komið til greina og verið hæfir,
geta verið mikill styrkur fyrir
kjörnefndir; 2) að kjörnefndir
verða að vera algjörlega óbundnar
um val til framboðs á þeim sem á
væri bent; 3) að útkoma prófkjörs
yrði að vera algjörlega leynileg og
trúnaðarmál fyrir kjörnefndir,
þannig að enginn áróður geti haft
óheppilcg áhrif á ákvörðun kjör-
nefndar; 4) að kjörnefndir verða að
hafa vald; 5) að það vald verður að
birtast í því, að það, sem þær
stinga upp á við fulltrúaráð flokka
sinna, verður annaðhvort að sam-
þykkja eða hafna, en breytingar til
að skapa hrærigraut eiga ekki að
vera leyfilegar; 6) að kjörnefndir
eiga ekki bara að byrja að starfa
þegar kosningar blasa við, heldur
eiga þær að byrja strax eftir kosn-
ingar og vinna að sínum könnunum
allt kjörtímabilið milli kosninga til
að hafa nægilegt svigrúm til að sjá
út og kynnast mönnum og hæfni
þeirra, svo allt sé vandlega unnið
og þaulhugsað, en ekki brunað í
útnefningu í hvelli með tilheyr-
andi glappaskotum, sem svo geta
orðið til að kljúfa flokk, vegna
fljótræðis.
Hvaða flokkur sem er verður að
vera fyrirfram viss um, að þeir
sem útnefndir eru til að vera mál-
svarar og baráttumenn hans, séu
færir um það. — Það dugar ekki að
fá sendar úr prófkjörum einhverj-
ar glansstjörnur, sem lítið vita um
grundvallaratriði. Það er ekki á
glansinum og huggulegu tungu-
Sveinn Ólafsson
taki og loforðum sem velferð
flokks og um leið almennings
byggist. Hún byggist á kunnáttu
og hæfni til að takast á við flókin
mál, sem rekstri eins og rekstri
þjóðarheimilisins fylgja. — Það
þarf fólk, sem kann aö annast rekst-
ur og þau mál, sem honum tengj-
ast. Það þarf kunnáttu í stjórnun
og fjármálum til að geta annast
þessa hluti, ekki bara fallegt
tungutak og framkomu, þótt það
skemmi ekki, ef hitt er fyrir hendi,
en annars er það til einskis. Það er
getan sem gildir, hitt er engum til
gagns.
Það er sorglegt til þess að vita,
að hinir pólitísku flokkar allir sem
einn, þurfi að kalla þann ófögnuð
yfir sig, sem kórvilla hinna
„bremsulausu" prófkjara hefir
gert. — í rauninni geta þeir kennt
sjálfum sér um sökum þeirrar
glámskyggni, að sjá ekki við þeim
óvinafögnuði, sem þau fela í sér.
— í raun hefir komið fram við hin
glórulausu „opnu prófkjör", sem
svo eru nefnd, að þau bjóða svikun-
um heim. Og svikin hitta flesta, ef
ekki alla. Menn vita að alls staðar
hafa annarra flokka menn látið
sig hafa það, að sýna af sér slíkt
siðlcysi að fara í herbúðir hinna og
taka þátt á vali á frambjóðenda-
efnum fyrir þá. Hinir gera eins, og
svikamillan er fullkomin. — Og get-
ur nokkur í raun verið þekktur
fyrir það, að vera þátttakandi í
stjórnmálum og vera svo blindur
að sjá ekki, að ef siðferði er ekki i
lagi (sem það því miður er ekki á
fslandi), þá er hættunni boðið heim
með því að hafa prófkjör, sem er
opið öllum. Menn bókstaflega
setja „hausinn" í snöruna og láta
hengja sig. Svo rækilega er þessi
henging tryggð, að kjörnefnd er
kefluð bak og fyrir með því að úr-
slitin, hversu háskaleg, sem þau eru
hagsmunum flokksins sjálfs, eru
bindandi. — Það væri sök sér, ef
engin binding hefði fylgt, nógu
erfitt hefði samt verið fyrir kjör-
nefnd að fást við mál, þegar hægt
er að veifa atkvæðatölum sem
óæskilegir aðilar kunna að hafa
fengið, ef úrslitin eru gerð
opinská. Þetta þekki ég sem þetta
rita af reynslu, og veit að jafnvel
af óbundnu prófkjöri þar sem at-
kvæðatölur eru upplýstar er eng-
inn öfundsverður, sem situr í kjör-
nefnd — þá er pressu beitt.
Mín skoðun er sú, að til framboðs
fyrir flokk cigi engir að velja menn,
nema beztu og reyndustu menn þess
flokks. Þeir einir vita hvað til þarf.
Að fá einhverja „nýgræðinga"
senda utan úr blámanum og verða
að sitja uppi með þá, og setja hæf-
ustu kraftana út á gaddinn, geng-
ur ekki upp. Það stangast hrein-
lega á við alla almenna skynsemi
og rök fyrir slíku eru jafn lek eins
og hrip, sem halda ekki vatni. —
Það er óvinum ánægja, engum
öðrum.
Eins og í pottinn er búið nú
verður að vona að við missum ekki
okkar hæfasta fólk út úr pólitík-
inni, því slíku er vart bætandi á þá
upplausn sem hér hefir ráðið ríkj-
um um tíma. Það, sem þarf til að
bæta úr slíku, er frekar að styrkja
liðið en að veikja það og kasta
beztu mönnunum út á gaddinn
eins og nú hefir verið gert illu
heilli, sökum skammsýni.
Val á villigötum
Hugleiðingar um prófkjör
— eftir Björn
Friðfinnsson
Framboðsfrestur vegna næstu
alþingiskosninga er nú útrunninn
og framboðslistar hafa verið birt-
ir. Átök um skipan 'istanna hafa
verið mjög í sviðsljósinu að und-
anförnu og hafa landsmenn bæði
tekið þátt í og fylgzt með barátt-
unni um efstu sæti á listunum.
Virðast prófkjör nú vera orðin að
eins konar íþróttagrein í hugum
fólks.
Val frambjóðenda
Eftir að stjórnmálaflokkar tóku
að myndast um ákveðnar stefnur
eða viðhorf í islenzkum stjórnmál-
um varð það hlutverk þeirra að
velja og bjóða fram þá einstakl-
inga, sem viðkomandi flokkur
treystir bezt til þess að leiða þjóð-
ina á hinni óendanlegu eyðimerk-
urgöngu hennar. Flokkarnir
semja stefnuskrá í landsmálum og
fulltrúar flokkanna á þingi eiga að
koma henni í framkvæmd.
Val á hæfum einstaklingum til
þingsetu er vissulega erfitt. Þeir
verða að hafa áhuga á stjórnmál-
um og þjóðmálum almennt, þeir
verða að hafa þekkingu á mönnum
og málefnum og þeir verða að sýna
í verki, að þeir séu málafylgju-
menn, sem hafi lag á því, að telja
aðra á sitt band og fá stefnumál
sín samþykkt.
í slíku vali kemur oft upp sá
vandi að endurnýja þarf fulltrúa-
hópinn, en af ýmsum persónu-
bundnum ástæðum veigra menn
sér við að víkja þeim úr hópnum,
er af margvíslegum ástæðum
þyrftu að draga sig í hlé á þessu
sviði ef metið er út frá hagsmun-
um flokks eða jafnvel þjóðar.
Sjálfir kunna þeir hins vegar að
líta á málið frá öðru sjónarhorni.
Það var m.a. til þess að leysa
þennan vanda, sem menn tóku upp
almenn prófkjör, en af þeim hafa
þróazt nokkrar mismunandi út-
gáfur.
Má þar nefna opið prófkjör,
prófkjör bundið við flokksmenn og
stuðningmenn og prófkjör miðuð
við þrengri hóp flokksmanna.
Reynslan af prófkjöri
Reynslan af prófkjörum er mis-
jafnlega slæm, verst af opnum
prófkjörum en skást af þeim
prófkjörum, sem bundin eru við
flokksmenn eingöngu eða þrengri
hóp þeirra.
Áf augljósum göllum má nefna:
1. Greinilegt er að prófkjör valda
misklíð milli samherja, sem
grær seint eða ekki. Nokkur
dæmi eru um, að menn hafi yf-
irgefið stjórnmálaflokka og
sagt skilið við fyrri félaga af
þessum sökum, án þess að um
málefnaágreining hafi verið að
ræða.
2. Utanaðkomandi aðilar eiga
auðvelt með að hafa áhrif á
niðurstöður í opnu prófkjöri.
„Reynslan af prófkjör-
um er misjafnlega
slæm, verst af opnum
prófkjörum en skást af
þeim prófkjörum, sem
bundin eru við flokks-
menn eingöngu eða
þrengri hóp þeirra.“
Sérstaklega hafa verið nefnd
um þetta dæmi að þessu sinni
varðandi prófkjör Alþýðu-
flokksins í Reykjavík og á Vest-
fjörðum og varðandi prófkjör
Sjálfstæðisflokksins á Norður-
landi vestra.
3. Prófkjör eru mjög kostnaðar-
söm fyrir þátttakendur. Sem
dæmi má nefna, að þátttakend-
ur í prófkjöri í Reykjavík hafa
varið allt að 150 þús. krónum í
auglýsingar, fundahöld, leigu á
kosningaskrifstofu, símum o.fl.
Þessum útgjöldum hafa þeir
orðið að mæta með samskotum
stuðningsmanna og úr eigin
vasa.
4. Prófkjörsbaráttan hefur dregið
athygli almennings fyrst og
fremst að persónum, en ekki að
stefnumálum, enda frambjóð-
endur yfirleitt sammála um
þau. Þannig er m.a. tilkominn
hinn góði prófkjörsárangur
fólks, sem komið hefur reglu-
lega fram í útvarpi eða sjón-
varpi. Virðist þá ekki skipta
máli, hvort viðkomandi hefur
séð um fréttir, poppþátt, skýrt
frá keppnisúrslitum í íþróttum
eða kynnt veðurspána.
Ef prófkjörin hafa upphaf-
lega verið að bandarískri fyrir-
mynd, má benda á, að þar er
ekki síður tekizt á um málefni
en menn.
5. Niðurstaða prófkjörs leiðir oft
til uppröðunar á mjög ósam-
stæðum framboðslista. í efstu
sætin velst fólk, sem vitað er,
að getur alls ekki starfað sam-
an.
Enginn myndi velja sér menn
til þess að byggja hús með því
að nota til þess prófkjör milli
þeirra iðnaðarmanna, sem á
iausum kili eru.
6. Hæfir menn gefa síður kost á
sér í stjórnmálabaráttuna
vegna prófkjörsfyrirkomulags-
ins. Alkunna er, að margir af
forystumönnum á þingi fyrr og
síðar hafa komið úr atvinnulíf-
inu, þar sem þeir hafa öðlazt
reynslu, þekkingu, virðingu og
traust. Þeir kunna hins vegar
að vera tiltölulega fáum kjós-
endum kunnir, þeir hafa aldrei
leikið opinberlega á gítar né séð
um íþróttaþátt í sjónvarpi.
Þrátt fyrir ótvíræða hæfileika
til þingsetu, veigra margir slík-
ir menn sér við því að hefja
þátttöku í prófkjöri með aug-
lýsingaskrumi og sölumennsku,
sem því fylgir.
7. Loks er það að nefna, að opin
prófkjör virðast leiða til þess,
að stjórnmálamenn hagi segl-
um í auknum mæli eftir vindi
og víki frá þeirri stefnu, er
flokkur þeirra boðaði fyrir
kosningar og hefur enn eigi
fallið frá a.m.k. formlega.
Þegar höfðað er til próf-
kjörsfylgis úr öðrum flokkum
og lausafylgis, er freistingin
mikil að sýna sérstöðu og
standa ekki að þeim aðgerðum,
sem meiri hluti þingflokks vill
styðja, en kunna að vera óvins-
ælar í augnablikinu. Með ýmiss
konar uppákomum og upp-
hlaupum geta einstakir þing-
menn fengið á sig það orð, að
þeir séu „sjálfstæðir" menn,
sem láti ekki aðra segja sér
fyrir verkum. Slíkt þykir til
framdráttar í opnum prófkjör-
um.
Hvers vegna
stjórnmálaflokkar?
Kominn er tími til, að menn
spyrji sig þeirrar spurningar,
hvers vegna fólk sé í stjórnmála-
flokki. Því er oft haldið á loft, að
stjórnmálaflokkar séu af hinu illa
og um landið þeysa mú riddarar
sem predika um spillingu flokka
en ágæti hins upplýsta einveldis í
smáum einingum með margvísleg-
ar stefnur, er allar eigi skjól undir
sömu regnhlíf.
Vera má, að rafeindabúnaður
framtíðarinnar gefi okkur kost á
að kjósa um menn og málefni
daglega og hið fullkomna lýðræði
komist þannig á. E.t.v. vilja menn
líka taka upp svissnesku aðferð-
ina, sem byggist á afgreiðslu mála
á almennum fundum. En meðan
við búum við þá tegund lýðræðis
er lengst hefur dugað, það er með-
an við stýrum samfélaginu með
tilstyrk kjörinna fulltrúa okkar,
fæ ég ekki séð að hægt sé að vera
án stjórnmálaflokka.
Um stjórnmálaflokka og þátt-
töku í þeim má skrifa lærðar rit-
gerðir, en i stuttu máli má segja,
að menn gangi í stjórnmálaflokk
af bremur orsökum.
I fyrsta lagi vilja menn eiga þátt
í að móta stjórnmálastefnu f sam-
ræmi við lífsskoðun sína.
í öðru lagi vilja menn eiga þátt f
vali forystumanna til þess að bera
stefnuna fram til sigurs.