Morgunblaðið - 13.04.1983, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. APRÍL 1983
61
Þingræði — þjóðræði
— eftir Vilmund
Gylfason alþm.
{ forustugrein Morgunblaðsins
hinn 30. mars sl. er fjallað um
Bandalag jafnaðarmanna. Þar
segir, stutt og laggott: „Helsta
baráttumál bandalagsflokksins er
að afnema þingræðið." Þennan
söng hefur Morgunblaðið sungið
áður, skýringarlaust. Hér verður
leitast við að fjalla í örstuttu máli
um stjórnskipunartillögur Banda-
lags jafnaðarmanna.
Hitt er þó alvarlegra
Áður en lengra er haldið er þó
vert að rifja upp að kvöldið sem
Alþingi var slitið voru sjónvarps-
umræður. Þar var einn talsmanna
Sjálfstæðisflokksins, Birgir ísleif-
ur Gunnarsson, maður kunnur að
háttvísi og góðum siðum. Hins
vegar vílaði hann ekki fyrir sér,
þegar hann vék að tillögum
Bandalags jafnaðarmanna, að
nefna í sömu andránni menn sem
notfærðu sér glundroða Weimar-
lýðveldisins. Hér þarf ekki um að
hafa fleiri orð. Þetta er náttúrlega
svo ósæmandi málflutningur, sem
mest má vera — og ætti að vera
málnotanda til ævarandi minnk-
unar. Og rifja má upp, að fyrir
síðustu borgarstjórnarkosningar
varð einum frambjóðanda, and-
stæðingi Sjálfstæðisflokksins, á
að nota hliðstæðan samanburð.
Morgunblaðið hundelti málflutn-
inginn — kannski sem vonlegt var
— dögum og vikum saman, og
þetta var það síðasta sem Davíð
Oddsson, nú borgarstjóri, hafði að
segja þjóðinni í sjónvarpi á föstu-
dagskvöldi fyrir kosningar.
Þetta er sagt til undirstrikunar
á því, hvílíkur aðstöðumunur er í
þjóðfélaginu. Svona leiki getur
„Þegar lagt er til aö
skilið sé á milli hins
óeðlilega flokksvalds
annars vegar og stjórn-
sýslunnar hins vegar, þá
virðist, af einhverjum
ástæðum, mestur
skjálftinn fara um
Sjálfstæðisflokkinn.“
Morgunblaðið leikið — og hefur
ótæpilega leikið.
„Afnám þingræðis“
Morgunblaðið, sem og Birgir ís-
leifur, endurtekur í sífellu, að ver-
ið sé að leggja til að afnema þing-
ræðið. Sé það sagt án skýringa, þá
liggur að baki orðunum að með
þingræðinu fjúki ýmislegt fleira,
lýðræði, mannréttindi.
Þessi málflutningur er varhuga-
verður, og verður fljótlega lág-
kúrulegur, eins og ræða Birgis ís-
leifs er best dæmi um.
„Þingræði" er eitt form lýðræð-
is. Enginn afneitar því að í Banda-
ríkjum Norður-Ameríku eða í
Frakklandi er lýðræði, þó ekki sé
þar þingræði í okkar merkingu
orðsins. Þingræði táknar það eitt,
að ekki sé hægt að mynda ríkis-
stjórn nema að henni standi
meirihluti þingmanna (á íslandi
raunar aukinn meirihluti, eða 32
af 60), og að meirihluti (31 af 60)
geti vikið stjórn frá með van-
trausti.
Við leggjum hins vegar til að að
því er varðar myndun ríkisstjórn-
ar verði tekið upp þjóðræði í stað
þingræðis. Með öðrum orðum, að
það þurfi meirihluta þjóðarinnar,
sem fenginn er í tvöfaldri kosn-
ingu, ef ekki hefur náðst hreinn
meirihluti í fyrri umferð til þess
að mynda ríkisstjórn.
Þetta stjórnfyrirkomulag er
auðvitað þrautreynt víða erlendis,
svo sem nefnt hefur verið. Auk
^ss hafa oft áður komið fram á
landi hugmyndir sem ganga til
svipaðrar áttar.
En af hverju verða slíkar hug-
myndir til, ekki aðeins nú, heldur
oft áður? Vitað er, að á íslandi
hafa verið miklar skekkjur að því
er varðar atkvæðisrétt manna.
Kosningaréttur til Alþingis hefur
verið ójafn þannig að hann hefur
verið 1: vel rúmlega 4. Þessar
skekkjur eru sögulegar, og til-
raunir til þess að leiðrétta þær
hafa mistekist. Gott dæmi um það
er „samkomulag" stjórnmála-
flokkanna á Alþingi, sem er auð-
vitað ekkert samkomulag þar sem
endanleg meðferð þess máls liggur
ails ekki fyrir.
Hinn ójafni kosningaréttur hef-
ur aftur valdið því að hliðstæðar
skekkjur hafa breiðst um stjórn-
kerfið allt, fyrst ríkisstjórn og síð-
an þær stofnanir ríkisvaldsing,
sem stjórnmálaflokkarnir ráða og
skipta með sér. Þar er mikiö
skömmtunarvald, og ójafnvægi at-
kvæðisréttar verður að ójafnvægi
í stjórnkerfinu öllu.
Nýtt jafnvægi
Stjórnmálaflokkarnir hafa setið
á rökstólum árum saman til þess
að reyna að finna „lausn". Útkom-
an varð síðan frumvarp það, sem
Geir Hallgrímsson mælti fyrir nú
í þinglok, og þar sem í raun og
veru enginn vandi er leystur.
Við verðum að finna nýtt jafn-
vægi í samfélagi okkar, þar sem
Björn Friðfinnsson
í þriðja lagi má nefna, að menn
telji þátttöku í stjórnmálaflokki
veg til valda og áhrifa í þjóðfélag-
inu.
Ég held að mér sé óhætt að
segja, að hér á landi eigi almennir
flokksmenn í raun lítinn þátt í
mótun stjórnmálastefnu viðkom-
andi flokks. Sumpart er það vegna
sinnuleysis þeirra sjálfra, en erf-
iðlega hefur gengið að laða fólk til
starfa í leshringum, námsstefnum
o.s.frv., þar sem einstök vandamál
eru krufin til mergjar og stefna
mótuð um úrlausn þeirra. Stefnu-
mótunin lendir því oft á fárra
herðum og hún er iðulega unnin í
tímaskorti og ber þess greinilega
merki. „Styðja ber, styrkja ber,
auka ber og efla ber“ eru algengir
frasar í stefnuskrám stjórnmála-
flokka.
Þá er þess að geta, að sam-
steypustjórnarfyrirkomulag okkar
verður til þess að stefnur verða
óljósari í stjórnmálum. Bæði er
það vegna samninga og málamiðl-
ana um stjórnarmyndun og eins
getur þátttaka í samsteypustjórn
verið notuð sem skálkaskjól til
þess að víkja frá yfirlýstri stefnu.
Hvað snertir val a forystu-
mönnum, verður að vísa til þess,
sem hér er sagt að framan um hin
opnu prófkjör. Formaður og aðrir
leiðtogar stjórnmálaflokks eru
oftast valdir úr hópi þingmanna
og þegar utanflokksmenn hafa
jafnan rétt á við flokksmenn til
þess að velja þingmannsefnin, má
segja að óþarfi sé að ganga í flokk
til þess að velja leiðtoga fyrir þá
stjórnmálastefnu, sem menn
fylgja.
Varðandi þriðja atriðið má
segja að íslendingar séu meðal
vanþróaðra rikja. Hér á landi hafa
t.d. pólitísk áhrif á stöðuveitingar
verið allt of mikil og nægir að
nefna dæmi frá síðustu dögum þar
um. Sjálfsagt er að skilgreina
nokkur opinber störf sem pólitísk-
ar stöður og skipa þau eftir póli-
tískum aðstæðum á hverjum tíma.
Slikar skipanir verða þó að vera
tímabundnar.
Við aðrar stöðuveitingar ættu
pólitísk áhrif að vera óleyfileg.
Stjórnmálaflokkarnir hafa allir
tekið þátt í þeim leik að láta
stjórnmálaskoðanir hafa áhrif á
ráðningar í stöður hjá hinu opin-
bera, en opinberir starfsmenn eru
nú um fimmtungur af öllu vinnu-
afli þjóðarinnar.
Oft skiptir um vindátt í stjórn-
málalífinu. Þótt þátttaka í stjórn-
málaflokki geti aukið áhrif manna
og möguleika á valdastöðu þegar
flokkurinn er við völd, er þátttak-
an að sama skapi talin svartur
blettur á mönnum, þegar ráðherra
annars stjórnmálaflokks velur
starfsmenn úr hópi umsækjenda.
Fleiri og fleiri kjósa því að standa
utan við alla stjórnmálastarfsemi
í því skyni að fá ekki flokksstimpil
á æru sína. Og stjórnmálaflokk-
arnir missa um leið af hæfu fólki,
sem lagt gæti þeim lið í þjóðnýtu
starfi.
Stjórnmálaflokkar fjármagna
starf sitt með samskotum meðal
flokksmanna, ýmist í mynd beinna
fjárframlaga eða með sölu happ-
drættismiða. Ég hef heyrt félaga í
stjórnmálaflokkum halda því
fram, að einu réttindi þeirra fram
yfir aðra séu að fá senda happ-
drættismiða flokksins í pósti.
Breytinga er þörf
Ég hef hér að framan rakið veil-
ur í stjórnmálastarfi þjóðarinnar,
sem geta orðið býsna afdrifaríkar
fyrir þjóðríki okkar. Hér skortir
löggjöf um stjórnmálaflokka og
almennar leikreglur um innra
starf þeirra. í þeim reglum ætti
m.a. að gæta eftirfarandi atriða:
1. Val frambjóðenda stjórnmála-
flokka á að fara fram innan
þeirra. Æskilegast er að þeir
séu valdir af lista, sem uppstill-
ingarnefnd leggur fyrir fjöl-
mennari flokksstofnanir svo
sem fulltrúaráð, kjördæmisráð
o.s.frv.
Vegna nauðsynjar á endur-
nýjun í þingmannaliði mætti
setja ákvæði um að þingmenn,
sem starfað hafa í eitthvert
árabil þurfi aukinn atkvæða-
styrk innan viðkomandi ráða og
nýir menn fái þannig eins kon-
ar forgjöf í keppni um efstu
sæti listans.
2. Stjórnmálaflokkar ættu að
miða val sitt á frambjóðendum
við að listana skipi samtaka
sveit. Hinn almenni kjósandi á
að hafa rétt til þess að hafna
einstökum frambjóðendum og
þarf því að auka þýðingu út-
strikana á kjörseðli. Utan-
flokksmenn eiga hins vegar
ekki að hafa rétt til þess að
hafa önnur áhrif á þann lista
sem þeir kjósa.
Þeim er að sjálfsögðu frjálst
að ganga í flokk eða stofna
samtök um nýtt framboð, ef
þeim líkar eigi þeir, sem í kjöri
eru.
3. Stjórnmálaflokkarnir ættu að
bindast samtökum um að leggja
af pólitískar stöðuveitingar
nema í þeim tilvikum, að stöður
séu skilgreindar sérstaklega
sem „pólitískar" stöður og í þær
sé ráðið með tímabundinni
ráðningu.
27.3. 1983.
Vilmundur Gylfason
annars vegar verður komið við
styrkri stjórn í grundvallarþátt-
um efnahagsmála, og hins vegar
skynsamlegu jafnvægi milli þétt-
býlis og dreifbýlis; og þar sem ná-
ist friður og sátt í þessu stóra
landi.
Ef framkvæmdavald (forsætis-
ráðherra) er kosinn beinni kosn-
ingu allra landsmanna, í tvöfaldri
umferð ef þarf til þess að ná
hreinum meirihluta, þá hefur
sérhver maður í landinu eitt og
jafnt atkvæði. Jafnframt hefur
ríkisstjórn að baki sér skýran
meirihluta þjóðarinnar, enda sé
þingrofsréttur ekki til staðar, og
stjórnin sitji því til fjögurra ára.
Alþingi á hinn bóginn, kosið með
sama hætti og nú er gert, fari með
löggjafarvald (þar með talið fjár-
lög) og hafi eftirlit með fram-
kvæmd laga, en taki engan þátt í
stjórnunarstörfum.
Við getum nefnt lítið dæmi: í
Kröflunefnd sátu þrír alþingis-
menn af fimm nefndarmönnum,
og báru ábyrgð á framkvæmd
laga. Það varð dýr framkvæmd,
þar sem hagsmunir heildar, hags-
munir skattgreiðenda, voru bornir
fyrir borð. Hefði ekki verið
skynsamlegra að löggjafinn hefði
sett lög um framkvæmdina, og
haft síðan eftirlit með fram-
kvæmd þeirra, en aðrir séð um
hinar eiginlegu framkvæmdir?
Um það í sjálfu sér þarf varla að
hafa fleiri orð.
Skekkjur ójafnvægisins hafa
leikið þetta samfélag grátt. En
þær má leiðrétta í góðum friði, og
þar sem tekið er fullt tillit bæði til
sjónarmiða þéttbýlis og dreifbýlis.
Það er sanngjörn og skynsamleg
lausn, að framkvæmdavald sé kos-
ið beinni, almennri kosningu
(landið raunverulega gert að einu
kjördæmi, að því er framkvæmda-
valdið varðar), en löggjafarvaldið
sé aftur kosið úr héruðunum. Með
þeim hætti á að nást skynsamlegt
jafnvægi milli skynsamlegrar
hagstjórnar og faglegri vinnu-
bragða annars vegar, og hags-
muna héraðanna og dreifðs valds
til þeirra hins vegar.
Að þessu jafnvægi hafa menn
auðvitað verið að leita. Um það
hefur umræða stjórnmálaflokk-
anna um kjördæmaþátt stjórn-
arskrárinnar snúist. En eftir
fimm ára samningaþóf eru þeir
engu nær. Hinar ókláruðu tillögur
flokkavaldsins á Alþingi, sem
samþykktar voru skömmu fyrir
þinglok, kynnu að vera verri en
engar.
Stór orð um skynsam-
legar tillögur
Það voru stór orð hjá Birgi ís-
leifi Gunnarssyni þegar hann ýj-
aði að þekktum glundroða í þýskri
sögu í sömu andrá og hann ræddi
tillögur Bandalags jafnaðar-
manna. Það kemur þýskri sögu
ekkert við að leggja til að Sverrir
Hermannsson verði að velja á
milli hvort hann vill setja landinu
lög í Alþingishúsinu eða fram-
kvæma lögin í Framkvæmdastofn-
un ríkisins. Það eru raunar gaml-
ar tillögur Sjálfstæðisflokksins
frá því 1974 — þekkt saga um
svikin kosningaloforð. Og það á
ekkert skylt við Weimar-lýðveldið
að leggja til að ríkisstjórn lands-
ins — eða forsætisráðherra — sé
kosinn beinni og jafnri kosningu
allra landsmanna, og þjóðin sjálf
fái það vald, sem 60 þingmenn
hafa haft í þessum efnum og farið
heldur ólánlega með.
Enda held ég að skýring svo
ofsafenginna ummæla sé ekki til-
lögurnar sjálfar, heldur hitt, að
með því að leggja til algjöran að-
skilnað framkvæmdavalds og
löggjafarvalds er verið að leggja til
að tekinn verði spónn úr aski flokk-
anna. Ef þingmenn sitja ekki leng-
ur í framkvæmdaráðum ríkis-
valdsins — og ekki fulltrúar
stjórnmálaflokkanna, þá missir
auðvitað sá mest, sem stærstur
hefur verið. Sjálfstæðisflokkurinn
hefur haft þrjá fulltrúa af sjö i
bankaráðum ríkisbankanna
(þakkað sé dr. Gunnari Thor-
oddsen); hann hefur haft öflug
ítök í hinu einokaða útvarpsráði;
hann hefur verið því sem næst
einráður í stjórn Framkvæmda-
stofnunar ríkisins. Völd og ítök
Sjálfstæðisflokksins liggja auðvit-
að í gegnum þetta skömmtunar-
kerfi ríkisvaldsins, hvað sem þeir
segja um ríkisvald og einkafram-
tak á hátíðlegum stundum.
Þegar lagt er til að skilið sé á
milli hins óeðlilega flokkavalds
annars vegar og stjórnsýslunnar
hins vegar, þá virðist, af einhverj-
um ástæðum, mestur skjálftinn
fara um Sjálfstæðisflokkinn. Heil-
brigð bankastarfsemi, heilbrigð
útlán og heilbrigðir vextir virðast
vera meira eitur í þeirra beinum
en annarra. Og af hverju? Vegna
þess að þeir hafa mest makað
krókinn, hvað sem líður kennslu-
bókarkenningum um hægri og
vinstri, einkaframtak og ríkis-
rekstur. Og einfaldlega þetta er
kjarni málsins.
Þeir slá um sig með orðum eins
og afnám þingræðisins, án þess
svo mikið sem reyna alvarlega
umræðu um kosti og galla þess
stjórnkerfis sem Bandalag jafnað-
armanna er að leggja til. Eða
varla er Morgunblaðið þeirrar
skoðunar að stjórnkerfið í Banda-
ríkjum Norður-Ameríku sé ólýð-
ræðislegt?
En verra er hitt: Hinn skelfilegi
samanburður Birgis ísleifs Gunn-
arssonar, þegar hann ræddi þess-
ar hugmyndir. Og megum við — í
mestu vinsemd — frábiðja okkur
þann samanburð? Slikt er aldrei
leyfilegt, jafnvel þó meiin hafi
mikla hagsmuni að verja.
Vilmundur Gylfason skipar I. sæti á
frambodslista Bandalags jafnaðar-
manna í Reykja rík.
Aths. ritstj.:
Vilmundur Gylfason hnekkir í
engu þeirri fullyrðingu sem hann
vitnar til úr forystugrein Morgun-
blaðsins, að Bandalag jafnaðar-
manna vilji afnám þingræðis.
Þegar Vilmundur sagði sig úr Al-
þýðuflokknum með ræðu á alþingi
18. nóvember sl. lagði hann sér-
staka áherslu á þessa hugmynd og
if stefnuskrá Bandalags jafnaðar-
manna má ráða, að hún sé helsta
baráttumál flokksins.
Með þvi að benda á þessa stað-
reynd, er Morgunblaðið hvorki að
taka afstöðu til þess stjórnkerfis
sem ríkir í Bandaríkjunum, enda
boðar Bandalag jafnaðarmanna
það ekki, né svara spurningum um
lýðræðislega stjórnarhætti, held-
ur benda á staðreynd úr íslenskri
stjórnmálabaráttu. Er furðulegt,
hve Vilmundur Gylfason leitar
langt yfir skammt af þessu tilefni.
Um hitt, að afnám þingræðis,
þjóðkjör forsætisráðherra með
jöfnum atkvæðisrétti allra lands-
manna og kjör til alþingis með
sama búsetumisvægi áfram og nú
er samkvæmt lögunum frá 1959
muni skapa „nýtt jafnvægi" í ís-
lenskum þjóðmálum, er mikil
ástæða til að efast.
Alþingi á áfram að setja lög
samkvæmt tillögu Bandalags
jafnaðarmanna og það á áfram að
kjósa menn í þær nefndir sem það
sjálft ákveður. Morgunblaðið
ítrekar þá skoðun sem það hefur
áður sett fram um þennan þátt í
málflutningi Bandalags jafnað-
armanna, að það þarf ekki stjórn-
arskrárbreytingu til að útiloka
setu þingmanna í nefndum og ráð-
um, heldur hugarfarsbreytingu
meðal þingmanna.