Morgunblaðið - 13.04.1983, Síða 22

70
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. APRÍL 1983
Sigursveit Búnaðarbankans f A-flokki. Frá vinstri: Bragi Kristjánsson,
Stefán Pormar, Guðmundur Halldórsson og Jóhann Hjartarson.
Sigursveit Stjórnarráðsins í B-flokki: Frá vinstri: Sigurður R. Sigurjóns-
son, Þórir Ólafsson, Högni ísleifsson, Baldur Möller, Ingimar Jónsson,
Gísli Árnason og Halldór Frímannsson. Á myndina vantar Vilhjálm
Ólafsson og Ingólf Friðjónsson, sem voru varamenn.
Skákkeppni stofnana:
Búnaðarbankinn endur-
heimti efsta sætið
SKAKSVEIT Búnaðarbankans
sigraði í A-flokki í Skákkeppni
stofnana og fyrirtækja eftir harða
keppni við sveitir Ríkisspítalanna
og Utvegsbankans. Þar með end-
urheimta Búnaðarbankamenn
efsta sæti úr höndum spítalanna
sem sigruðu í fyrra og náðu þá að
rjúfa sigurgöngu bankamanna í
keppninni. En í þetta sinn náði
Búnaðarbankasveitin snemma for-
ystunni og sannaði síðan enn einu
sinni að ekkert fyrirtæki á landinu
hefur yfir að ráða jafn harösnúnu
skákliði, nema þá ef vera skyldi
nýstofnaður Skákskóli Friðriks
Ólafssonar.
Sigursveitina skipuðu þeir Jó-
hann Hjartarson, Bragi Krist-
jánsson, Hilmar Karlsson, Guð-
mundur Halldórsson og Stefán
Þormar, allt kunnir skákmenn.
í B-flokki vakti einna mesta
athygli að sveit stjórnarráðsins
var nú aftur á meðal þátttak-
enda eftir nokkurra ára hlé.
Hana skipa vel þekktir skák-
menn, en samt gekk henni
brösulega framan af og það var
ekki fyrr en siðasta kvöldið að
stjórnarráðsmenn komust í gang
og náðu 7% vinningi af 8 mögu-
legum. Þessi glæsilegi enda-
sprettur nægði til öruggs sigurs.
Sveitina skipuðu þeir Baldur
Möller, Ingimar Jónsson, Þórir
Ólafsson og Gísli Árnason, en
varamenn voru Vilhjálmur
Ólafsson, Högni fsleifsson, Ing-
ólfur Friðjónsson, Sigurður R.
Sigurjónsson og Halldór Frí-
mannsson. 52 sveitir tóku þátt í
keppninni og er það ein bezta
þátttakan frá upphafi hennar.
Úrslit urðu sem hér segir:
A-flokkur:
1. Búnaðarbankinn,
A-sveit 20 'k v.
2. Ríkisspítalarnir, A-sv-
eit 19 v.
3. Grunnskólar Reykja-
víkur, A-sveit 18 v.
4.-6. Útvegsbankinn,
Verkamannabústaðir,
Flugleiðir, A-sveit
16 lk v.
7. Veðurstofan 16 v.
8.-9. Landsbankinn, A-sveit
og Sláturfélag Suður-
lands, A-sveit 15V4v.
10.-11. Þýzk-íslenska verzlun-
arfélagið og Morgun-
blaðið 15 v.
12.-14. Iðnskólinn, Funaofnar
og Flugleiðir, B-sveit
14'á v.
15.-16. Rikisspítalar, B-sveit
og Menntaskólinn við
Sund 14 v.
17.-18. Rafmagnsveita
Reykjavíkur og Endur-
skoðun hf. 12% v.
19. Dagblaðið og Vísirl2 v.
20. Búnaðarbankinn,
B-sveit 11% v.
21. Breiðholtsskólinn 11 v.
22.-23. Menntaskólinn við
Hamrahlíð og Ríkis-
spítalar C-sveit 10% v.
24. Flensborgarskólinn
9% v.
25. Landakotsspítalinn9 v.
26. Prentsmiðjan Oddi
8% v.
B-flokkur:
1. Stjórnarráðið 20 v.
2. Tímaritið Skák 18% v.
4.-6.- Ölfushreppur, Veltir
hf. og Háskólinn
16% v.
7.-8. „Svart á hvítu" og
Landsbankinn, B-sveit
16 v.
9. Vegagerð ríkisins
15% v.
10.-11. Skýrsluvélar ríkisins
og íslenska álfélagið,
A-sveit 15 v.
12.-13. íslenska álfélagið,
B-sveit og Ármúla-
skólinn 14% v.
14. Framkvæmdastofnun
ríkisins 14 v.
15.-16. Unglingaheimili ríkis-
ins og Vörubílastöðin
Þröstur 13% v.
17.-18. Iðntæknistofnun ís-
lands og Bæjarútgerð
Reykjavíkur 13% v
19.-21. Grunnskólar Reykja-
víkur, B-sveit, Krist-
ján ó. Skagfjörð og
Osta- og smjörsalan
12% v.
22.-23. Gæzlumenn á
Kleppsspítala og
Hraðfrystistöð
Reykjavfkur 12 v.
24. Sláturfélag Suður-
lands, B-sveit 8% v.
25. Bæjarútgerð Reykja-
víkur, B-sveit 8 v.
26. Ríkisútvarpið 7% v.
Sex efstu sveitirnar í B-flokki
færast upp í A-flokk og úr A-
flokki falla sex neðstu. Stjórn-
arráðið og Háskólinn endur-
heimta því sitt gamla sæti næsta
ár.
Að lokum er hér ein stutt og
skemmtileg skák úr B-flokki:
Hvítt: Ríkharður Sveinsson
(Tímaritið Skákj
Svart: Þórir Olafsson (Stjórnar-
riðið)
ítal.sk i leikurinn
1. e4 — e5, 2. Rf3 — Rc6, 3. Bc4
— Bc5, 4. Rc3
Hér má einnig ráðast á mið-
borðið og leika 4. c3.
4. — d6, 5. 0—0 — Rf6, 6. d3 —
h6, 7. h3 — 0—0, 8. De2 — Rh5?
hótar 9. — Rg3, en svartur er
of bjartsýnn.
9. Khl - Rf4,10. Bxf4 - exf4,11.
Rd5 — g5, 12. e5! — He8, 13. De4!
— dxe5
Svartur er einnig í vandræð-
um eftir 13. — Rxe5, 14. d4! —
Rxc4,15. Rf6+!
14. Rdf4! — Dd6
14. — exf4 gekk alls ekki
vegna 15. Dg6 — Kh8,16. Bxf7.
15. Bxf7+! — Kxf7, 16. Dh7+ —
Kf6, 17. Rh5+ og svartur gafst
upp. Uppgjöfin er fullsnemma á
ferðinni, þó svarta staðan sé
vissulega töpuð: T.d. 17. — Ke6,
18. Dxh6+ - Kd7 (18. - Ke7,19.
Dg7+ — Kd8, 20. Rxg5 virðist
einnig vonlaust) 19. Rf6+ — Kd8,
20. Rxg5 — Hf8, 21. Rge4 með
léttunnu tafli.
Rotvarnarefni
— eftir dr. Jón
Óttar Ragnars-
son dósent
Rotvarnarefni eru aðeins enn
eitt tæki kapítalista að arðræna
þrautpínda alþýðu. Rétt?
Rangt. Rotvamarefni eins og
ýmis önnur aukaefni hafa verið
notuð frá ómunaíð til þess að
verja fæðuna skemmdum. Sum
þeirra eru án efa eldri en „sið-
menningin" sjálf.
í fyrri greinum hefur raunar
verið minnst á ýmis eldforn
rotvarnarefni á borð við mjólk-
ursýru (skyrmysu), reyk, vín-
anda, salt og saltpétur svo þau
helstu séu nefnd.
En er nokkur þörf fyrir þessi
efni nú? Hafa nýtískuaðferðir eins
og frysting og niðursuða ekki gert
þessi efni með öllu óþörf? Er ekki
hægt að losna við þau fyrir fullt og
allt?
Þessari spurningu mætti að
nokkru leyti svara játandi. Þörf-
in fyrir rotvarnarefni er marg-
falt minni en hún var í eina tið,
þegar aðrar aðferðir voru ekki
tiltækar.
En þrátt fyrir nýjar vinnslu-
aðferðir hafa rotvarnarefnin
haldið velli, enn sem komið er
a.m.k. Ástæðurnar verða m.a.
raktar í þessari grein.
Rotvarnarefni á íslandi
Um þúsund ára skeið voru sýran
(mjólkursýran) og reykurinn
helstu rotvarnarefni íslendinga.
Eftir miðja 19. öld tóku þeir að
nota salt í stórum stfl og skömmu
síðar ... saltpéturinn.
Saltið kom í góðar þarfir. í
stað skreiðar kom saltfiskur, í
stað súrs smjörs kom saltað
smjör o.s.frv. En á þessari öld
komu svo enn nýrri aðferðir til
sögunnar.
Með tilkomu frystingar og
niðursuðu og fleiri aðferða leit
út um tíma að hinar gömlu
vinnsluaðferðir mundu líða und-
ir lok. Reynslan hefur þó, enn
sem komið er, orðið önnur.
En hvers vegna hafa rotvarn-
arefnin haldið velli? Vegna þess
að saltmeti, reykt fæða, súrmat-
ur o.fl. þykir enn í dag herra-
mannsmatur sem fáir eru til-
búnir að vera án.
Auk þess hafa auknar kröfur
um handhæga og fljótmatreidda
fæðu orðið til þess að notkun
rotvarnarefna hefur aukist á
nýjan leik og ný efni á því sviði
komið til skjalanna.
Verkun rotvarnarefna
Hugmyndin með notkun rot-
varnarefna er sú að örverunum er
haldið í skefjum (eða þeim beinlín-
is útrýmt) með kemískum efnum.
Skiptast þessi efni í þrjá flokka.
í fyrsta flokki eru efni á borð
við salt og vínanda sem — ef þau
eru notuð í nógu miklu magni —
binda vatnið í fæðunni svo ör-
verurnar þrífast ekki fyrir
vatnsskorti.
f öðrum flokki eru alls kyns
sýrur á borð við mjólkursýru,
ediksýru og sítrónusýru sem
gera fæðuna svo súra að örver-
urnar þrífast ekki af þeim sök-
um.
f þriðja flokki er reykurinn og
flest hinna nýrri rotvarnarefna
eins og sorbinsýra og bensósýra
sem hafa markviss eituráhrif á
ákveðnar tegundir af örverum.
Efnin í þessum síðasta flokki
eru yfirleitt sýrur og verka því
best í tiltölulega súrum mat.
Magn þeirra er þó það lítið að
þau hafa lítil áhrif á sýrustig
fæðunnar sem slíkt.
í hvaða matvælum
Rotvarnarefni eru fyrst og
fremst í tvenns konar afurðum
(eins og áður kom fram), þ.e. í
þjóðlegum, hefðbundnum afurðum
(t.d. hangikjöti) og í handhægum
verksmiðjumatvörum (t.d. gos-
drykkjum).
í kjötiðnaði má nefna hangi-
kjöt, skinku, pylsur og bjúgu
(reykur, salt, saltpétur) og svo
saltkjöt (salt, saltpétur). Allt
eru þetta hefðbundnar íslenskar
afurðir.
f fiskiðnaði má nefna niður-
lagðan fisk á borð við gaffalbita
(salt, fleiri rotvarnarefni),
reyktan lax og síld (reykur, salt)
og svo auðvitað saltfiskinn
(salt).
Fjölmargar nýrri verksmiðju-
matvörur innihalda rotvarnar-
efni, t.d. smjörlíki (salt, mjólk-
ursýra), olíusósur (ediksýra),
ávaxtadrykkir og gosdrykkir
(bensósýra) o.s.frv.
FÆDA
OG
HEILBRIGEM
Af þessari upptalningu má sjá
að rotvarnarefni finna sér víða
leið í matvæli. Er fátt sem bend-
ir til þess að auðvelt verði að
uppræta þau með öllu úr mat-
vælum.
Skaðsemi rotvarnarefna
Yfirleitt má gera ráð fyrir að
efni sem eru eiturefni fyrir ör-
verur eða aðrar lífverur séu það
jafnframt fyrir manninn. Þetta
er þó engan veginn algild regla.
Þau nýju efni sem mest eru
notuð í matvæli eru sorbinsýra og
bensósýra. Bæði þessi efni eru
valin vegna þess hve lítil eitur-
áhrif þau eru talin hafa fyrir
manninn.
Öðru máli getur gegnt um
brennisteinsdíoxíð, en það er m.a.
mikið notað í þurrkaða ávexti og
borðvín. Eru mjög skiptar skoð-
anir um skaðleysi þessa efnis.
Um nítrítið hefur þó staðið
mestur styrr. Nú er vitað að
þetta efni getur stuðlað að
myndun N-nítroso-sambanda í
matvælum og líkamanum, en
þessi efni geta m.a. verið
krabbameinsvaldar.
Enn annar flokkur rotvarnar-
efna, fúkkalyf, eru sem betur fer
ekki leyfð í matvæli á fslandi. Er
það vel því slíkt gæti dregið úr
áhrifum þeirra í lækningar-
skyni.
Áhrif á næringargildi
Rotvarnarefni hafa lítil áhrif
á næringargildi sem slík. En
með því að lengja geymsluþolið
stuðla þau að því að matvælin
verða ekki eins og fersk og þá
ekki eins næringarrfk.
Brennisteinsdíoxíö (og skyld
efni) hefur jafnframt þau áhrif
að vernda C-vítamínið. Hins veg-
ar hefur það eyðandi áhrif á
annað vítamín, þíamín (Bl-víta-
mín).
Nítrít (eða saltpétur) getur
einnig stuðlað að eyðingu Bl-
vítamíns, en auk þess getur það
eytt C-vítamíni, karótíni (A-
vítamínmyndari) og fólinsýru úr
matvælum.
Á hitt verður þó einnig að líta
að með því að nota þessi efni
forðum við oft fæðunni frá
skemmdum og ónýt fæða hefur
ekkert gildi til manneldis.
Lokaorð
Þrátt fyrir miklar framfarir í
matvælaiðnaði eru rotvarnar-
efni enn mikið notuð. Eru sum
þessara efna talin skaðlaus með
öllu. Önnur eru aftur á móti mun
umdeildari.
Bæði nítrít (saltpétur) og
bennisteinsdíoxíð ætti að tak-
marka sem mest í matvælum.
Þessi efni eru enn notuð f ýmsar
afurðir þar sem þörfin fyrir þau er
lítil eða engin.
í mörgum öðrum tilvikum mætti
og komast hjá notkun rotvarnar-
efna eða a.m.k. takmarka magn
þeirra með því að beita öðrum
vinnsluaðferðum. Að þessu þurfa
heilbrigðisyfírvöld að vinna.