Morgunblaðið - 12.05.1983, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. MAÍ1983
Kjamorkuyopnalaus Norðurlönd:
Nokkur óskýrgreind vandamál
eftir Þórð Ingva
Guðmundsson
Nýlega var greint frá því í fjöl-
miðlum að fulltrúar friðarhreyf-
inga og kjarnorkuvopnaandstæð-
inga á Norðurlöndum hafi komið
saman í Reykjavík í síðasta mán-
uði og undirritað samkomulag um
sameiginlega baráttu fyrir mynd-
un kjarnorkuvopnalauss svæðis á
Norðurlöndum. Samhliða þessu
skýrðu talsmenn Samtaka her-
stöðvaandstæðinga, sem aðild eiga
að samkomulaginu, frá að hafin
væri undirskriftasöfnun hér á
landi í því skyni að fá fólk til að
lýsa yfir stuðningi við kröfuna um
kjarnorkuvopnalaus Norðurlönd.
Síðustu misserin og árin hefur
umræðan um myndun kjarnorku-
vopnalauss svæðis á Norðurlönd-
um vaxið bæði hér á landi og á
öðrum Norðurlöndum. f umræð-
unni hefur komið fram, að hér
væri um að ræða 20 ára gamalt
baráttumál Kekkonens, fyrrver-
andi Finnlandsforseta, og vitnað
samhliða til samningsins um
kjarnorkuvopnalaust svæði fyrir
Rómönsku-Ameríku frá 1967.
Hins vegar hefur skort upplýs-
ingar í þessari umræðu, hver upr*
runi hugmyndarinnar um myndun
kjarnorkuvopnalauss svæðis á
Norðuriöndum er og hvaða áhrif
myndun slíks svæðis hefði á ör-
yggishagsmuni og stöðu öryggis-
og varnarmála einstakra ríkja
Norðurlandanna. Tilgangur þess-
arar greinar er að vekja athygli á
nokkrum þeirra fjölmörgu ósvör-
uðu spurninga, sem vaknað hafa
við þessa umræðu, spurningar sem
fulltrúar friðarhreyfinga, kjarn-
orkuvopnaandstæðinga og her-
stöðvaandstæðinga á íslandi hafa
enn ekki treyst sér til að svara,
eða leitt einfaldlega hjá sér.
Rússar aðal hvata-
mennirnir
Upphafið að þróun hugmyndar-
innar um að gera Norðurlönd að
kjarnorkuvopnalausu svæði má
rekja til tillögu sem utanríkis-
ráðherra Póllands, Rapacki, lagði
fram á Allsherjarþingi Sameinuðu
þjóðanna 1957 um að sett yrði
bann við framleiðslu og geymslu
kjarnorkuvopna í Mið-Evrópu og
þar með myndað kjarnorkuvopna-
laust svæði fyrir þann heimshluta.
Sovétríkin gripu þessa tillögu
samstundis á lofti og hófu mikinn
áróður fyrir henni í útvíkkaðri
mynd. Bulganin, þáverandi for-
sætisráðherra Sovétríkjanna, rit-
aði m.a. forsætisráðherrum ís-
lands, Noregs og Danmerkur bréf
í ársloyrjun 1958 þar sem hann
lagði til að myndað yrði kjarn-
orkuvopnalaust svæði á Norður-
löndum. Tillagan hlaut dræmar
undirtektir hjá norrænu forsætis-
ráðherrunum, þar sem hún var í
andstöðu við þær öryggisskuld-
bindingar sem þessar þjóðir höfðu
gengið að með aðild að Atlants-
hafsbandalaginu. Tillaga Sovét-
ríkjanna stefndi því augljóslega
að því að veikja Atlantshafs-
bandalagið án nokkurra fórna af
hálfu Sovétríkjanna eða banda-
lagsríkja þeirra í Varsjárbanda-
laginu.
Síðan þessi tillögugerð fór fram
fyrir aldarfjórðungi, hafa Sovét-
menn verið kjarnorkuveldanna
iðnastir við að hvetja til myndun-
ar kjarnorkuvopnalauss svæðis á
Norðurlöndum, með stuðningi
stjórnmálasamtaka og einstakl-
inga á Norðurlöndum, sem hafa
eða höfðu náin tengsl við Komm-
únistaflokk Sovétríkjanna. Þá
hafa Finnar gert málið að sér-
stöku baráttumáli sínu í þvf
augnamiði að tryggja enn betur
öryggi Finnlands, sem lýst hefur
yfir, og með samningi við Sovét-
rikin, ævarandi kjarnorkuvopna-
leysi.
Trygging kjarnorku-
vopnaleysis og kaf-
bátaferðir
í yfirlýsingum Sovétmanna hef-
ur mátt annars vegar finna tilboð
um að Sovétríkin séu reiðubúin að
tryggja kjarnorkuvopnaleysi
Norðurlanda, fáist Norðurlanda-
ríkin til að mynda með formlegum
hætti kjarnorkuvopnalaust svæði,
auk tilboða um að Sovétríkin séu
reiðubúin að láta kjarnorkuvopna-
lausa svæðið taka til eigin lands-
svæða, þá væntanlega Vestur-
landamærasvæðisins. Hins vegar
er að finna í yfirlýsingum Sovét-
manna hótanir gagnvart Norður-
löndunum um að það sé ekki nægi-
leg trygging fyrir Sovétmenn að
þeir beiti ekki kjarnorkuvopnum
gegn Norðurlöndum, að þar séu í
reynd ekki geymd nein kjarnorku-
vopn. Eina tryggingin sem Sov-
étmenn taka mark á, væri því
samningsbundið kjarnorkuvopna-
leysi.
Þessar yfirlýsingar eru athygl-
isverðar í ljósi þeirra atburða sem
átt hafa sér stað í Noregi og Sví-
þjóð, þar sem flotar þessara ríkja
hafa með sprengjuárásum reynt
að neyða „óþekkta" kafbáta, sem
staddir eru langt innan landhelgi
þessara ríkja, upp á yfirborðið.
Auk þess strandaði sovéskur kaf-
bátur búinn kjarnorkuvopnum í
sænska skerjagarðinum haustið
1981. Ef „óþekktu" kafbátarnir
eru sovéskir, sýnir það að Sovét-
menn virða ekki sjálfir samnings-
bundna landhelgi þessara ríkja, né
hlutleysi Svíþjóðar, hvað þá hlut-
laust ísland. Óneitanlega hljóta
menn að verða tortryggnir gagn-
vart tilboðum Sovétríkjanna um
tryggingu og samningsvernd að
undangengnum þessum atburðum.
Ósvöruðu grundvall-
arspurningarnar
í umræðunni um myndun kjarn-
orkuvopnalauss svæðis á Norður-
löndum hefur nokkrum grundvall-
arspurningum ekki verið svarað.
Svarið við þessum spurningum er
forsenda þess að hægt sé að taka
afstöðu til þess hvort nauðsynlegt
er eða æskilegt að samningsbinda
kjarnorkuvopnaleysi Norður-
landa, en engin kjarnorkuvopn eru
í reynd geymd á Norðurlöndum.
í fyrsta lagi þurfa menn að ná
samkomulagi um hvað séu kjarn-
orkuvopn. Eru kjarnorkuvopn ein-
ungis sprengjuoddurinn sjálfur,
eða ber að telja burðarútbúnað,
skotkerfin og leiðarkerfin einnig
til kjarnorkuvopna? Vandamálið
verður enn stærra þegar haft er í
huga, að sum burðar- og skotkerfi
eru einnig hugsuð sem varnarkerfi
gegn kjarnorkuárásum. í Dan-
mörku, í Noregi og á Islandi eru
staðsettar flugvélar sem geta bor-
ið kjarnorkuvopn, auk þess að í
þessum löndum eru staðsett
Þórður Ingvi Guðmundsson
„I umræðunni um
myndun kjarnorku-
vopnalauss svæðis á
Norðurlöndum, hefur
nokkrum grundvallar-
spurningum ekki verið
svarað. Svarið við þess-
um spurningum er for-
senda þess að hægt sé
að taka afstöðu til þess
hvort nauðsynlegt sé
eða æskilegt að sam-
ningsbinda kjarnorku-
vopnaleysi Norður-
landa, en engin kjarn-
orkuvopn eru í reynd
geymd á Norðurlönd-
um.“
stjórnunarkerfi sem notuð yrðu til
árása og varna, bæði í hefðbund-
inni styrjöld og kjarnorkustyrjöld.
Nokkur orð um útgerð
á Vatnsleysuströnd á
síðustu öld og fleira
eftir Gunnar
Auðunsson
Um eða rétt fyrir síðustu alda-
mót voru íbúar á Vatnsleysu-
strönd um eitt þúsund manns. Til
samanburðar voru þá Reykvíking-
ar á sjöunda þúsund. Á síðustu öld
var mikill uppgangur á Vatns-
leysuströnd.
Þegar lengra er litið, kemur í
ljós, eftir annálum, að fyrir siða-
skipti var Viðeyjarklaustur búið
að eignast allar jarðirnar á
Vatnsleysuströnd nema Kálfa-
tjörn, Bakka og Flekkuvík, sem
voru kirkjujarðir. En tala jarða þá
á „Ströndinni" var 18 jarðir, þar
af 3 kirkjujarðir eins og fyrr segir.
í Suðurnesjaannál (Sig. B. Siv-
ertsen, Útskálum) segir: „Slagur
milli Enskra og Hamborgara í
Hafnarfirði 1518. Fengu Ham-
borgarar sér til liðs 48 menn af
Þýskum frá Vatnsleysu, Keflavík
og Bátsendum. Af þeim komu ei
aftur nema 8,“ en það er nú önnur
saga. Ég vitna í þessr sagnir til að
sýna fram á að á Vatnsleysum
(Minni og Stóru) hefur verið tölu-
verð útgerð á þessum tíma eins og
Keflavík og Bátsendum. Erlendir
kaupmenn á þessum tíma á þess-
um stöðum setja sig ekki niður
annarstaðar en í, eða í nánd við
góð fiskiver.
Við túnjarðir inn á Stóru-
Vatnsleysu eru flatir ekki stórar
sem heita Búðabakkar og þar
versluðu þýskir.
Sjór hefur gengið þarna mikið á
landið og eytt því. Ekki sjást þar
lengur nein ummerki bygginga
fyrrum. Um siðaskipti 1551 leggur
konungur undir sig allar jarðir á
Vatnsleysuströnd sem Viðeyjar-
klaustur átti, 15 að tölu, en þrjár
aðrar jarðir voru kirkjujarðir,
Kálfatjörn, Bakki og Flekkuvík,
eins og áður sagði. Einokun hefst
1602, og er þá þýskum bannað að
versla á Vatnsleysuvík. Þá rennur
í garð tímabil, tæpar tvær aldir
sem erfiðastar hafa verið Islend-
ingum. Til dæmis með annarri
áþján, voru kvaðir á þeim er sátu
konungsjarðir að róa á „kon-
ungsskipum", opnum skipum sem
konungur átti og gerð voru út á
hans vegum. Með eftirliti Bessa-
staðamanna að sjálfsögðu. En
fljótlega á 19. öldinni fer að birta
til. Annáll 1817 segir, seldar kon-
ungsjarðir í Gullbringusýslu og
urðu þá jarðirnar á Ströndinni
loksins komnar í bændaeign aftur
eftir um 3 hundruð ár. Það má
segja að það skipti sköpum ásamt
betri verslunarmáta.
Sennilega hefur útgerð á
Vatnsleysuströnd náð hámarki ár-
in frá 1870 til 1894 þó að komi á
því tímabili nokkur fiskileysisár.
Þá var komin um 100 ára þróun
veiða í þorskanet, það er að segja
frá árum Skúla fógeta, en hann
var fyrstur manna til að koma ís-
lendingum til að nota það veiðar-
færi.
Kristleifur Þorsteinsson frá
Stóra-Kroppi, skrifar, að 1880 hafi
komið 1.200 aðkomumenn til róðra
á Vatnsleysuströnd. Þá eru senni-
lega innan við 1.000 manns búsett-
ir þar. Ágúst Guðmundsson, Hala-
koti segir í bkinni „Endurminn-
ingar" — þættir af Suðurnesjum:
„í kringum 1890 búsettir á Strönd-
inni og Vogunum 939 manns og
alls ekki færri sjómenn (aðkom-
umenn) frá miðgóu til 10. maí.“
Eftir þessum tölum er óhætt að
reikna með að 12 til 15 hundruð
sjómenn hafi róið á vetrarvertíð á
Ströndinni og í Vogunum. Ef
reíknað er með 5 mönnum á
hverja fleytu skip og báta,( skip
voru kölluð sexmannaför og stærri
en bátur fjögramannafar og
tveggjamannafar), þá fer ekki hjá
því að töluvert hátt í 300 skip og
bátar hafi verið gerðir út á vetr-
arvertíð á þessu tímabili, þegar
mest var. Hafa ber í huga að 9 til
11 hafa verið á stærstu skipunum,
jafnvel meira, en tveir á minnstu
bátunum. Ég hefi til dæmis heyrt
að frá Vatnsleysum hafi róið, þeg-
ar mest var, 60 skip og bátar. Ekki
hefi ég neinar sannanir fyrir þess-
um fjölda. Það fylgdi þessari tölu
að skipin hefðu verið 20 en bátarn-
ir 40.
Ég varð undrandi er ég sá kortið
sem Lúðvík Kristjánsson útbýr og
birt er í ritinu „íslenskir sjávar-
hættir" II. bindi. Þar eru merkt
réttilega útver, Hólmabúðir (inn-
an við Stapa) og blönduð verstöð í
Vogunum. En svo er útver merkt á
Brunnastöðum. Ágúst Guðmunds-
son (Endurminningar), segir um
Brunnastaði: „Talsvert var um
inntökuskip (viðleguskip), með 6
til 7 menn hvert. Flest af Kjalar-
nesi og Kjós. Auk þessara skipa
voru öll heimaskipin sem voru vit-
anlega aðal útgerðin." Þarna er
hann að fjalla um seinnipart 19.
aldar. Og hann segir enn: Er því
síst oftalið að úr Brunnastaða-
hverfi, Vogum og Njarðvíkum hafi
gengið yfir 200 skip. Þess ber að
gæta að Njarðvíkur tilheyra ekki
Vatnsleysustrandarhreppi eftir
ca. 1884, um það leyti eru byggð-
arlögin gerð að tveimur hreppum.
íslenskir sjávarhættir, II. bindi
bls. 41: „Heimræði var á flestum
bæjum á Vatnsleysuströnd og
sumstaðar heimver, jafnframt því
sem þar voru víða inntökubátar.
Mest var útgerðin í Brunnastaða-
hverfi, enda mátti þar teljast út-
ver.“
Svo mörg eru þau orð um þessar
veiðistöðvar, sem sennilega allt að
1.500 sjómenn reru frá, þegar
mest var.
í „Andvara" 1884 segir Þorvald-
ur Thoroddsen: „Best byggt á
Vatnsleysuströnd í einni sveit á
landinu og flestir stórbændur."
Þarna er enginn partur af
Ströndinni undanskilinn og allur
þessi uppgangur þarna kemur frá
útgerðinni. Ég vitna í þetta til að
sýna framá að allstaðar á Strönd-
inni hefur verið mikil útgerð.
Dæmi því til sönnunar er að
Auðnum gerði Guðmundur Guð-
mundsson út 5 sexmannaför og 2
áttræðinga á Landakoti, næsta bæ
við Auðnir er talað um 6 til 8 báta.
Á Kálfatjörn er Stefán Thorar-
ensen prestur 1857 til 1886. Hann
gerði mest út á þeim tíma 3 skip
og 5 báta.
Þetta tek ég sem dæmi um út-
gerð á Ströndinni innan Brunna-
staða, en þar var gert út á hverj-
um bæ, meira og minna allar göt-
ur til Hvassahrauns. Sennilega er
hægt að undanskilja einstaka
grasbýli og tómt hús þar sem ábú-
endur reru á útveg stórbvlanna. Á
fyrrnefndu korti í „íslenskum
sjávarháttum", II. bindi, er ekki
merkt ein einasta verstöð frá
Brunnastöðum að Hvaleyri.
Ég hygg að lítið sem ekkert hafi
verið um viðleguskip á Ströndinni,
innan við Brunnastaði. Þaðan var
oftast mikið langræði sérstaklega
frá bæjunum fyrir innan heiði.
Það er að segja Flekkuvík, Vatns-
leysum og Hvassahrauni.
Ágúst Guðmundsson („Endur-
minningar") segir að bátafjöldi í
Brunnastaðahverfi 1703 hafi verið
114 bátar. Til sönnunar því hefi ég
komist yfir 114 formannavísur,
um þá sem reru hér þá. Og víst var
ekki minna útræði i Vogum, Hól-
um og Njarðvíkum, segir Ágúst.
Sýnist mér Árni óla taka þetta
orðrétt upp, en sleppir að sjálfs-
ögðu Njarðvíkum í bókinni
„Strönd og Vogar“. í bókinni „ís-
lenskir sjávarhættir", II. bindi bls.
41, er athugasemd frá höfundi.
Þar segir: „En staðreyndin er, að
þá reru úr öllum Vatns-
leysustrandarheppi 117 bátar."
Þessi upptalning hér að framan
sýnir framá að mér finnst lítið
gert úr útvegi á Ströndinni ein-
mitt á því tímabili, sem „íslenskir
sjávhættir", II. bindi, fjallar helst
um. Það skipalag á opnum skipum
sem núna er farið að kalla Eng-
eyjarlag, tel ég að hafi þróast hér
við sunnanverðan Faxaflóa á síð-
ustu öld. Það voru skip sem voru
góðir siglarar í beitivindi og létt í
róðri, enda víða langræði. Þá sér-
staklega á Vatnsleysuströnd inn-
arlega og Innnesjum.
Gunnar Auðunsson var togaraskip-
stjóri í meira en þrjá áratugi og
starfar nú rið fiskreiðaeftirlitið.