Morgunblaðið - 22.05.1983, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. MAÍ1983
SAMANTEKT:HJÖ
Snemma beygist
krókurinn
Jaroslav Hasek, höfundur Góða
dátans Svejk, var sannur bóhem
og jafnframt mjög óvenjulegur
Tékki. Þegar hann var þrettán
ára, dó faðir hans úr ofdrykkju og
sonurinn var skilinn eftir án for-
eldraumhyggju og hann vandist
snemma venjum flakkarans og
prakkarans.
Þegar Hasek var sextán ára
gamall, árið 1899 (hann faeddist í
Prag 30. apríl 1883), varð hann
meðlimur Verslunarakademíu
Tékkoslóvakíu og var það í fyrsta
og eina skiptið sem Hasek settist á
skólabekk. Það var einmitt á þess-
um tíma sem einkenni hins sí-
skrifandi flakkara þróuðust.
Dagblað nokkurt í Prag, Národní
listy, birti fyrstu sögur hans undir
dulnefni. Hasek fékk stððu á
banka árið 1902 vegna hins góða
orðs, sem fór af honum innan
Akademíunnar, en fljótlega kom
þó í ljós að það starf átti ekki við
hann. Hasek haetti fljótlega að
ferðast til Slóvakíu. Líf hans var
markað frá þeim tíma. Hann
reyndi að lifa á ritstörfum, en
næstu átta árin (1900—1908) voru
aðeins 185 smásögur eftir hann
birtar í blöðum og tímaritum, sem
engan veginn dugði til að lifa
mannsæmandi lífi.
Jaroslav Hasek var ekki aðeins
bóhem, heldur fæddur prakkari.
Sem unglingur tók hann þátt í
mótmælum gegn Þýskalandi, reif
niður skilti stjórnarinnar og
kveikti í byggingum Austurrísk-
ungverska einveldisins. Árið 1906
gekk hann í hreyfingu stjórnleys-
ingja, sem leiddi auðvitað til frek-
ari vandræða og hann var oftsinn-
is tekinn fastur. Sama árið, 1906,
hitti hann HarmiJu Mayerová og
urðu þau heldur en ekki ástfangin.
En hvorki flökkulíf stjórnleysingj-
ans né hinar sjálfstæðu skoðanir
hans féllu hinni virðulegu yfir-
stéttarfjölskyldu kærustunnar í
geð.
Jarmila
Árið 1907 jók Hasek stjórn-
málastarf sitt er hann gerðist rit-
stjóri Komuna, blaðs stjórnleys-
ingja. Austurrískir embættismenn
töldu hann hættulegan og fylgst
var vel með honum. Hann var
handtekinn eftir mótmælagöngu
— sendi Jarmilu ástarljóð úr
fangelsinu. En þá tók faðir Jarm-
ilu til sinna ráða og bannaði dótt-
urinni að hitta Hasek hinn hættu-
lega, ef hann léti ekki af öllum
stjórnmálaafskiptum. Hasek lof-
aði því, en þá fannst föður Harm-
ilu Hasek ganga í svo druslulegum
fötum að hinn tilvonandi tengda-
faðir krafðist þess að ef Hasek
ætlaði sér að kvænast Jarmilu,
yrði hann í fyrsta lagi að klæðast
sómasamlega og í öðru lagi sýna
fram á að hann gæti framfleytt
þeim. Síðara skilyrðið var öllu erf-
iðara fyrir hinn unga stjórnleys-
ingja, en Hasek lofaði öllu fögru,
eins og vanalega. Hann reyndi að
breyta líferni sínu; árekstrum við
lögregluna fækkaði og árið eftir
var hann handtekinn aðeins tvisv-
ar. Það var meir en foreldrar kær-
ustunnar gátu þolað og þau flutt-
ust burt. Hinn óæskilegi biðill elti
þau á röndum.
Árið 1909 reyndi Hasek allt
hvað hann gat til að sanna fyrir
foreldrum Jarmilu að hann gæti
séð fyrir fjölskyldu. Hann samdi
sextíu smásögur og voru þær allar
gefnar út, myndskreyttar af lista-
manninum Josef Lada, sem Hasek
átti síðar eftir að kynnast betur.
Hasek ritaði greinar í Dýraheim-
inn, tímarit, sem vinur hans átti,
en Hasek var fljótlega rekinn þeg-
ar upp komst að hann skrifaði um
dýr sem voru ekki til. Hasek not-
aði þetta atvik í bók sinni um
Svejk.
Hagur Haseks vænkaðist og
giftingin var undirbúin. Foreldrar
Jarmilu kröfðust þess að þau gift-
ust í kirkju, en þá varð Hasek að
gerast kaþólikki á ný. Það var
honum þvert um geð, því hann
hataði kaþólsku kirkjuna, en vegir
ástarinnar eru víst órannsakan-
legir. Hasek kvæntist ástinni sinni
Jarmilu Mayerová þann 13. maí
1910.
Góði dátinn fæðist
Árið 1911 birtust í blaðinu Kar-
ikatury fyrstu sögur Haseks af
Svejk. Þær fjölluðu um sérkenni-
legan hermann, sem hafði þó ekki
þróast enn í hinn fræga og sígilda
Svejk, sem nútímafólk þekkir svo
vel, en bar samt ýmis einkenni
hans. Ári síðar birti Hasek þessar
sögur ásamt öðrum óskyldum sög-
um í bók sem hann nefndi Góóa
dátann Svejk og aðrar skrýtnar sög-
ur.
Skömmu eftir giftinguna átti
Hasek í erfiðleikum með að lifa
eðlilegu lífi og hann stóðst hvorki
kröfur Jarmilu né tengdaforeldr-
Góði dátinn Svejk.
anna. Hann hafði þegar espað les-
endur Dýraheimsins til reiði, en
nú gekk hann lengra I prakkara-
strikum sínum er hann setti eigin
sjálfsmorð á svið með þvl að
stökkva ofan af brú. Lögreglan
handtók hann, stakk honum í
fangelsi, síðan á geðveikrahæli.
Þar safnaði Hasek efniviði í sög-
urnar sem hann átti síðar eftir að
rita um Svejk meðal geðveikra.
„Ég veit sannarlega ekki af
hverju vitfirringarnir eru reiðir
yfir að vera þar. Maður fær að
skríða allsber um gólfið, ýlfra eins
og sjakali, og bíta hvern sem mað-
ur vill. Ef maður leyfði sér annað
eins út á götu, yrði fólk standandi
hissa og hrópaði á lögregluna, en
þarna þykir þetta sjálfsagt."
Þannig lýsti Svejk vist sinni á geð-
veikrahælinu.
Hjónabandið leysist upp
Næsta afrek Jaroslav Haseks
var að stofna Flokk hægverskrar og
friðsamlegrar þróunar innan marka
laganna. Það voru kosningar í
landinu og Hasek bauð sig fram.
Hann gagnrýndi einveldið, stofn-
anir þess og stjórnmálakerfið. Það
var auðvitað ekki annað en enn
eitt prakkarastrik hans til að
svala sýndarþörfinni.
Árið 1912 eignuðust Hasek og
Jarmila son, Richard, en hjóna-
bandið var ekki farsælt og leystist
upp stuttu síðar. Um það leyti var
Hasek rekinn úr góðri stöðu við
eitt stærsta blaðið í Prag, eftir að
hann gagnrýndi foringja flokks-
ins, sem blaðið studdi. Þegar
Jarmila yfirgaf Hasek og fluttist
með nýfæddan soninn til foreldra
sinna, tók Hasek upp hið gamla
bóhemlíf sitt. Skilnaðurinn leiddi
til þess að Hasek umgekkst æ
færra fólk. Hann var hvergi
skráður í skýrslum og lögreglan
leitaði hans vegna stjórnmála-
skoðana hans.
Þegar heimsstyrjöldin fyrri
braust út kynntist Hasek lista-
manninum Josef Lada og þeir
leigðu saman litla íbúð. Lada átti
síðar eftir að myndskreyta sög-
urnar um Svejk, hina endanlega
útgáfu, en það var ekki fyrr en
eftir dauða Haseks. Um það leyti,
sem Hasek kynntist Lada, fram-
kvæmdi hann sitt djarfasta
prakkarastrik. Hann ákvað að
espa yfirvöldin enn meir og leigði
herbergi í húsi, sem var alræmt
fyrir að vera bæði hótel og hóru-
hús. Hann skráði sig sem Rússa.
Nafnið var nógu rússneskulegt, en
ef það var lesið aftur á bak reynd-
ist það vera hið mesta klúryrði.
Stríðið var í algleymingi og lög-
reglan sem sífellt leitaði svikara
og njósnara, umkringdi hótelið, er
hún frétti að Rússi lifði þar. Lög-
reglan taldi sig hafa náð mikil-
vægum njósnara en hún varð fyrir
ólýsanlegum vonbrigðum er
„njósnarinn" reyndist vera ónytj-
ungurinn Jaroslav Hasek. Þegar
Hasek var krafinn skýringa sagði
hann sakleysislega að hann hefði
aðeins verið að ganga úr skugga
um hvort lögreglukerfið virkaði
ennþá.
Stríð og stjórnmál
Árið 1915 var Hasek skráður í
herinn, 91. herdeildina, hina sömu
og Svejk tilheyrði síðar. En Hasek
var ekki lengi í fremstu víglínu.
Hann var tekinn til fanga í sept-
embér 1915. Það var hörmulegt
um að litast í stríðsfangabúðum
Rússa, ekki síst fyrir Tékka. Rúss-
ar litu á Slavana sem úrhrök
mannkynsins og töldu þá góða til
að þjóna Móður Rússlandi í þrælk-
unarvinnu. Hasek var fyrst sendur
til fangabúða í Kiev. En honum
tókst að fá vinnu á skrifstofu.
Honum barst til eyrna að stofna
ætti tékkneskt landsvæði í Rúss-
landi og hann bauð sig fram til
þjónustu; rithöfundarhæfileikar
hans komu honum að góðum not-
um.
Hasek var ekki áreiðanlegur í
starfi hjá Tékkneska sambandinu
í Rússlandi og hann varð oft til
hinna mestu vandræða með frjáls-
legum skrifum sínum. Honum var
annt um Tékka, hataði Austurrík-
ismenn en vingaðist við suma
Rússana. Hann skrifaði margar
harðorðar greinar gegn einveldi
og réðst á bolsévíka. Hann sagðist
gegn því að sendar yrðu herdeildir
frá Rússlandi til að berjast á vest-
urvígstöðvunum, því hann vildi
hafa herdeildirnar í Rússlandi og
berjast gegn Þjóðverjum þar. I
febrúar 1918 ferðaðist hann til
Moskvu og gekk í lið með rauðlið-
um. Gömlu félagar hans kölluðu
hann svikara.
Það er ótrúlegt að Hasek, bó-
heminn og stjórnleysinginn, hafi
getað lagað sig að ströngum aga
og „rétttrúnaði" hins nýja sovéska
kerfis, allt til desemberloka 1920,
er hann fór aftur til heimalands
síns til að berjast með sósíaldemó-
krötum. Með honum kom nýja
konan hans, sem Hasek sagði að
Þýski leikarinn Heinz Ruhmann lék
Svejk í þýskri mynd um „Der brave
Soldat Schweijk“ árið 1960.
Jaroslav Hasek
væri af háaðli komin, en flestir
telja það bara enn eina lygina í
prakkaranum. Engu að síður
reyndi hann að endurnýja sam-
band sitt við Jarmilu. En það
reyndist ekki heiglum hent; eftir
heimkomuna var Hasek af mörg-
um lítils metinn, enda kallaður
svikari.
Endir litríks ferils
Hasek byrjaði að drekka á ný
vegna mótlætisins og vonbrigð-
anna eftir heimkomuna og hann
lifði mjög óreglusömu lífi. En
hann varð að framfleyta fjöl-
skyldu sinni. Snemma árs 1921
byrjaði hann á verkinu, sem átti
eftir að gera hann ódauðlegan.
Bókin átti upphaflega að verða í
fjórum stórum bindum, en enginn
útgefandi vildi láta bendla sig við
óvinsælan mann. Hasek neyddist
því til að dreifa fyrsta bindinu
sjálfur með aðstoð vinar síns,
Franta Sauer. Fyrsta bindið varð
svo vinsælt að útgefendur slógust
um framhaldið. Þó Hasek fengi
ekki mikla peninga fékk hann þó
næga tl að framfleyta sér og konu
sinni og hann keypti hús í Lipnice
í Tékkoslóvakíu, þar sem hann
hugðist ljúka verkinu.
En hið óreglusama líf, sem Has-
ek lifði, fór mjög illa með hann,
andlega sem líkamlega. Hann
hafði ekki smakkað áfengi í þrjá-
tíu mánuði, er hann skyndilega
byrjaði að svalla á nýjan leik.
Hann veiktist alvarlega og dó 3.
janúar 1923, þá rétt tæplega fer-
tugur. Þá var hann byrjaður á
fjórða og síðasta bindinu um
Svejk, en lauk því aldrei. Einu
syrgjendurnir við jarðarför Jar-
oslav Haseks voru örfáir vinir og
hinn ellefu ára sonur hans, Rich-
ard.
Svejk
Þó Góði dátinn Svejk (Osudy
dobrého vojáka Svejka za svetové
valky) yrði strax geysivinsæl bók
meðal hins almenna lesanda, var
henni ekki tekið alvarlega af
bókmenntamönnum í mörg herr-
ans ár. Það var raunar einkenn-
andi fyrir flestar bækur sem fjöll-
uðu á einn eða annan hátt um
heimsstyrjöldina; fólk var enn (
sárum svo stuttu eftir stríðið og
fólk vildi ekki ýfa upp gömul sár.
Það var Max Brod, sem fyrstur
manna kom auga á mikilvægi og
snilld Góða dátans Svejk. Brod
taldi Hasek vera einn besta húm-
orista sem til væri og að síðar yrði
honum jafnað við Cervantes og
Rabelais.
Nöfn flestra, sem Hasek kynnt-
ist í hernum, notaði hann í bók
sinni. Maður að nafni Lukas er
Josef Svejk, löggiltur hálfviti.
Svejk messar með herprestinum.
fyrirmynd Lúkasar höfuðsmanns.
Hasek mat hann mikils og skrifaði
honum ljóð, sem Lukas varðveitti
allt til dauða. En að leita að fyrir-
mynd Svejks sjálfs er öllu
strembnara. Hasek segir sjálfur í
eftirmála fyrsta bindis að hann
hafi byggt persónu Svejks á göml-
um manni sem Palivec hét. Palivec
þessi á að hafa lifað stríðið af,
heilsað upp á Hasek úti á götu og
þakkað rithöfundinum fyrir að
gera sig ódauðlegan. En flestir eru
þó sammála um að Hasek hafi
byggt persónuna á ævintýralegri
reynslu sjálfs sín og kryddað með
óvenjulegu ímyndunarafli. Þess
má geta að Hasek fékk sjálft nafn-
ið Josef Svejk að láni hjá virðu-
legum þingmanni í Prag.
Persónuleiki Svejks er flókinn.
Þótt hann hafi verið rekinn úr
herdeild sinni fyrir heimsku, og