Morgunblaðið - 17.11.1983, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1983
Píslar- og hamingjusaga
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
hórarinn Eldjárn:
KYRR KJÖR.
Saga.
Ióunn 1983.
í Kyrrum kjörum er söguhetjan
Guðmundur Bergþórsson rímna-
skáld undir Jökli, sá sem orti
Barbarossakvæði, Skautaljóð og
Heimspekingaskóla svo eitthvað
sé nefnt. Guðmundur var illa
bæklaður, en lærdómsmaður hinn
mesti, sjálfmenntaður og vann
fyrir sér með kennslu og kveðskap.
Lengst átti hann heima á Arnar-
stapa. Fæddur var Guðmundur á
Vatnsnesi í Vestur-Húnavatns-
sýslu.
Um Guðmund Bergþórsson eru
margar sögur og víða er hans get-
ið í þjóðsögum.
Önnur þjóðsagnapersóna er at-
kvæðamikil í Kyrrum kjörum. Það
er Árni Grímsson, annálaður hag-
leiksmaður sem gerði sér að leik
að glettast við yfirvöld og leita
fanga í búðum einokunarkaup-
manna. Hann slapp undan réttvís-
inni með ævintýralegum hætti og
talið er að hann hafi orðið bóndi á
Langanesi og hét þá öðru nafni en
honum var gefið í bernsku. I Kyrr-
um kjörum kallast hann Þóroddur
Bárðarson frá Rifi.
Þóroddur Bárðarson í Kyrrum
kjörum er reyndar mjög frjálsleg
útgáfa af Árna Grímssyni. En
Guðmundur Bergþórsson Stapa-
krypplingur er í skáldsögunni lík-
ur hinum upprunalega nafna sín-
um þótt vissulega ráði skáldskap-
urinn ferðinni.
Þórarinn Eldjárn sækir tíðum
yrkisefni til sérkennilegra manna.
f ljóðum sínum hefur hann meðal
annars ort um Jóhannes Birkiland
og stuðlað að endurmati á honum.
Það kemur því ekki á óvart að
hann leiti á vit kynlegra kvista
þegar hann glímir við form
skáldsögunnar.
Spyrja má þeirrar spurningar
Leiklist
Ólafur M. Jóhannesson
Tveir leikþættir fluttir í Félags-
stofnun stúdenta.
1. ('omment ca va Zanni?
2. Les souliers de Madame Gilles.
Höfundur: Pierre Trapet.
Tónlist: Jean Marc Manzagole.
Leikmynd: Monique Luyton.
Það er þung byrði fyrir mann
sem kann varla stakt orð í
frönsku að sitja heila kvöldstund
undir franskri leiksýningu. En
eins og einn orðaði það á blað-
inu: Einhver verður að fara. Ég
fór og horfði á góða gesti frá
París lífga uppá kaffileikhúsið í
Félagsheimili stúdenta við
Hringbraut. Fyrst á dagskránni
var Les souliers de Madame Gill-
Forsprakki Parísarhópsins og
aðalleikari, Pierre Trapet, í hlut-
verki Zanna.
Franskt
kaffileikhús
es eða Skótau frú Gíslínu. Ég
hafði bara gaman af þessum
þætti en þar léku leikararnir sér
að fimm setningum sem í krafti
látbragðsins fengu margvíslegan
hljóm, jafnvel í eyrum þess sem
ekki skildi baun í bala. Mikil
vinna liggur vafalaust að baki
þessum leikþætti og virðist beitt
mikilli hugkvæmni við endur-
lífgun textans. Fannst mér gæta
nokkuð áhrifa leikskáldsins In-
onesco sem hefur manna mest
leikið sér að margræðni tungu-
málsins.
Svo kom tuttugu mínútna hlé
og þá gátu m enn keypt sér
frönsk vín og hlýtt á franska
kaffihúsamúsík. Ég fann þó ekki
fyrir sérstakri Parísarstemmn-
ingu þrátt fyrir að miðevrópu-
loft léki um glugga stúdenta-
heimilisins.
Seinni leikþátturinn: Comm-
ent ca va Zanni eða Hvernig
gengur þér, Zanni, var borinn
uppi af leiðtoga Parísarhópsins,
leikaranum Pierre Trapet. Fjall-
ar þátturinn um handverks-
manninn Zanna sem lífgar uppá
fremur einhæft starf á lager
verslunar nokkurar með því að
skálda sig inn í dagdrauma. Ég
hafði afskaplega litla ánægju af
þessu atriði enda sat textinn þar
í fyrirrúmi. Samt fannst mér at-
hyglisvert að skoða þá tækni er
Pierre Trapet býr yfir. Hér er
ekki aðeins á ferðinni þraut-
þjálfaður leikari heldur fæddur
kómíker. Hlýtur koma hans að
vera mikill fengur íslenskri leik-
arastétt — eða svo gæti maður
haldið?
Ég vil að lokum þakka París-
arhópnum fyrir komuna og af-
saka þótt ég hafi lítið skilið í
textanum — en það er sjálfsögð
kurteisi að gagnrýnendur sinni
slíkum gestum sem hafa komið
um svo langan veg að lífga uppá
okkar nýsprottnu kaffihúsa-
menningu. Kaffihúsaleikhúsið er
raunar ættað frá París þar sem
það gengur undir nafninu Café-
Theatre. Ég man að þegar ég
settist hér að í Reykjavík fyrir
fimmtán árum var aðeins einn
kaffistaður sem stóð undir nafni,
gamli góði Hressó. Nú eru slíkir
staðir á hverju strái og víða
hægt að setjast inn og fá sér
kaffitár eða eitthvað ögn
sterkara — maður skyldi því
ætla að hér væri grundvöllur
fyrir Café-Theatre. Ekki veitir
af að lífga sem mest uppá
mannlífið í voru kalda, hrjóstr-
uga landi þar sem örfáar persón-
ur hafa af því atvinnu að segja
hinum hvað megi og hvað ekki.
Megi hinar bjórlausu krár fyll-
ast af bjór og kaffihúsin af
Café-Theatré. Unglingana má
svo geyma inní spilakössum,
kannski rata þeir þaðan inná
Café-Theatré, ég tala nú ekki um
þegar slíkt verður framið útá
stétt á góðviðrisdegi. Og svo
segja menn að heimur versnandi
fari. Ekki á íslandi að minnsta
kosti því við erum rétt að skríða
úr moldarkofunum og mikið og
heillandi starf framundan. En
það verk verður ekki unnið nema
við beinum sjónum okkar til
Parísar ekki síður en til Kalif-
Þórarinn Eldjárn
hvort Kyrr kjör fjalli um hlut-
skipti skáldsins. En alveg eins má
orða spurninguna svo hvort sagan
tefli fram andstæðum hins dag-
lega lífs og þess sem svífur ofar
hinu daglega amstri. Guðmundur
Bergþórsson segir píslarsögu sína,
lýsir því hvernig hann varð ör-
kumlamaður. Hann lýsir líka
þeirri hamingju sem hann varð þó
aðnjótandi þrátt fyrir allt að
hijóta kraft í vinstri hendi og með
því að leggja hart að sér að ná
þrótti til að geta skriðið milli bæja
fimmtán ára.
Gömul kona hlustar á sögu
skáldsins ásamt Þóroddi Bárðar-
syni og leggur eftirfarandi til
mála:
Já, það segi ég enn að fátt
er verra en lifa án heilsu.“.
— Heilsa án lífs er þó enn verri,
rumdi Þóroddur og var hálft í
hvoru sofnaður.
— Hvað ertu að meina dreng-
ur? Hvernig gæti heilsa lifað ein
sér sem slík?
— Ég meinti bara, sagði Þór-
oddur, enn hallari úr heimi, að
Guðmundur hefur kannski
mestmegnis komist til sinna
mennta einmitt þess vegna að
hann lá í kröm. Hefði hann ekki
án kramar orðið eins og hver ann-
ar húsmaður stritandi við sjó og
skepnur fram í rauðan dauðann
svangur og þreyttur? Hokrandi að
brjóstveikri konu og getandi feig
börn?“
Báða dreymir þá Guðmund og
Þórodd um eins konar lausn þar
sem frelsið er efst á blaði. Til þess
að öðlast frelsi þarf að ná sam-
bandi við sjálfan Pálma Purkólín,
dverg í steini, nema þau fræði sem
vísa veginn til hans. Að vini sínum
Silungabirni látnum erfir Guð-
mundur bækur hans og í því safni
er að finna leiðbeiningar sem
gagna. En vitanlega er ekki auð-
velt að höndla það sem kalla má
hið ómögulega því að sérhver
maður hlýtur sinn dóm jafnt
krypplingur sem þjófur. Ham-
ingja Guðmundar Bergþórssonar
er fólgin í bækluninni sem eflir
skáldgáfu hans, hamingja Þórodds
Bárðarsonar er í leitinni að ham-
ingjunni.
Vissulega má skoða Kyrr kjör í
félagslegu ljósi, ráða í tákn sög-
unnar, með hið eilífa vandamál:
samfélagið í huga. En lesendum er
ráðlagt að lesa hana með sama
hugarfari og undirritaður lesandi.
Mér þótti hún fyrst og fremst
skemmtileg saga, ef leyfist að nota
svo útþynnt orð um djarflega til-
raun ungs höfundar, að vísu nokk-
uð hefðbundin og ekki alltaf frum-
leg. Þórarinn Eldjárn hefur með
Kyrrum kjörum sameinað skáld-
skap og þjóðsögn á heillavænlegan
hátt, stefnt okkur til fundar við
fortíðina í því skyni að skemmta
okkur og líka til þess að við meg-
um sjá samtímann í skýrara ljósi.
Ég hafði gaman af þessari sögu og
þykir hún vel sögð. Ef ég ætti að
flokka hana myndi ég skipa henni
í sveit skelmissagna og telja hana
með betri íslenskum sögum í þeim
flokki.
Það er ljóst að ýkjustíllinn er
áberandi í Kyrrum kjörum. Þann-
ig er sagt frá höfðingjum og smæl-
ingjum með sem litríkustum
hætti. Máttur galdurs til ásta er
dreginn fram á kátlegan hátt,
sömuleiðis er sýnt hverju ákvæða-
skáldskapur getur komið til leiðar.
Sögusviðið undir Jökli hefur
freistað margra. Ekki verður hjá
því komist við lestur Kyrra kjara
að minnast Kristnihaldsins sem
gerist á sömu slóðum. 1 þeirri bók
ræður fantasían ríkjum eins og í
Kyrrum kjörum. En þar er líka
spurt um þjóðveginn, hvert leiðin
liggur í nútíð. Það eru tengsl milli
þessara sagna og lýsir best hvers
höfundur Kyrra kjara er megnug-
ur að hann skuli með jafn sjálf-
stæðum hætti og raun ber vitni
segja okkur frá örlögum Snæfell-
inga. Að lokum er ekkert annað
eftir en þakka söguna og hvetja
sem flesta til að lesa hana.
Þjóðlífsannáll
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Steinar J. Lúðvíksson: HVAÐ
GERÐIST Á ÍSLANDI 1982. 339
bls. Bókaútg. Örn og Örlygur.
Reykjavík, 1983.
Árið 1982 leið í aldanna skaut
eins og önnur ár. Menn bjuggust
við frostavetrinum mikla, minn-
ugir þess sem var fyrir öld. En
frostaveturinn mikli lét á sér
standa. Eigi að síður varð árið
viðburðaríkt. Framan á bókinni
skartar stór mynd af þeim Birgi
ísleifi Gunnarssyni og Davíð
Oddssyni. Við myndina standa
orðin: »Kosningaúrslitum fagn-
að«. Bæjar- og sveitarstjórnar-
kosningar settu svip á árið. Þær
urðu sögulegar. Annállinn hefst
líka að venju á kaflanum Alþingi
— stjórnmál. Manna á meðal er
alltaf nokkuð rætt um stjórnmál
þó þær umræður séu langt frá því
eins heitar og algengt var fyrr á
árum. Þá völdu menn sér flokk og
trúðu á hann. Nú taka menn öllu
með varúð. í rökréttu framhaldi
af stjórnmálakaflanum koma At-
vinnuvegirnir. Það tvennt er nú
orðið svo tengt að naumast verður
aðskilið. Kaflinn endar á því að
talin eru upp eftir röð tíu stærstu
fyrirtæki á íslandi. Bjarganir —
slvsfarir koma næst og er sá kafli
tiltölulega langur. Og minnir
okkur á að við búum í landi þar
sem glímutökin við náttúruna
hljóta alltaf að krefjast einhverra
fórna. Þó slysavarnir séu öflugar
gera hætturnar ekki boð á undan
sér, því miður.
Næstur er kaflinn Bókmenntir
— listir. Það er í samræmi við ís-
lenska hefð og málvenju að telja
bókmenntirnar sér þó þær séu líka
list. Margar bækur komu út á ár-
inu, líkast til of margar miðað við
markaðinp. Ekki flokkar höfundur
þær eftir gæðum með því að segja
frá þeim í mismunandi löngu máli
— þetta er annáll. Hins vegar er
með myndavalinu gefið til kynna
Steinar J. Lúðvíksson
hver hafi verið séní bókmennt-
anna á því herrans ári. Sama máli
gegnir um aðrar listgreinar.
Næstur er kaflinn Dóms- og
sakamál og er hann fremur stuttur
þó af nógu sé að taka. f örstuttri
inngangsgrein segir: »Eins og
undanfarin ár voru þjófnaðir,
fjársvikamál og fíkniefnamál nær
daglega í fréttum á íslandi á árinu
1982« — Dapurleg staðreynd! Þá
koma stuttir kaflar: Efnahags- og
viðskiptamál, Eldsvoðar og Fjölmiðl-
ar. Næst er svo langur kafli, einn
hinn lengsti í bókinni, sem fer
heldur betur fyrir ofan garð og
neðan hjá undirrituðum: íþróttir.
Ekki gegnir þó sama máli um alla
aðra. Áhugi á íþróttum er áreið-
anlega mikill. En hann er tæpast
það sem hægt er að kalla almenn-
ur heldur bundinn við tiltekinn
hóp. Sænskur blaðamaður sagði
mér eitt sinn að lesendur íþrótta-
frétta væru mestanpart karlmenn.
Ekki flokkaði hann þá eftir aldri,
en ég hygg að ungir menn séu yfir-
höfuð í meirihluta meðal þeirra
sem að staðaldri fylgjast með
íþróttaskrifum. Þegar talað er um
íþróttir er langoftast átt við
keppnisíþróttir. Og þær iðka fæst-
ir nema á ungum aldri. Ein er þó
sú íþrótt sem nokkuð margir hafa
áhuga á: knattspyrnan. Afreks-
menn í knattspyrnu eru oft taldir
með stórstjörnum í skemmtana-
heiminum. Ég get mér til að ýmsir
lesendur þessarar bókar hlaupi yf-
ir íþróttakaflann en aðrir byrji á
honum og lesi hann aftur og aftur!
Þá er kapítuli um málefni sem
er alltaf heilmikið á dagskrá og
verður, þegar öllu er á botninn
hvolft, að teljast eitthvert grát-
broslegasta sjónarspil í íslensku
þjóðlífi, Kjara- og atvinnumál. Ekki
gafst þó tilefni til að skrifa langan
þátt um þau fyrir umrætt ár því
það var friðsælt á þeim vettvangi,
enda innangengt á milli ríkis-
stjórnar og verkalýðsforystu.
Næst er alllangur kafli sem
heitir Menn og málefni og síðast
styttri kaflar undir yfirskriftun-
um: Náttúra landsins og veðurfar,
Orkumál, Skák og bridge, Skóla- og
menntamál og Úr ýmsum áttum.
Mikið er rit þetta, bæði að um-
fangi og innihaldi. Þetta er annáll
í orðsins fyllsta skilningi, merkis-
atburðir taldir upp, sagt frá helstu
viðburðum í þjóðlífinu í skýru og
gagnorðu máli samkvæmt al-
mennu fréttamati. Dómur sögunn-
ar er vitaskuld ekki fallinn um
næstliðið ár. Hvað síðari tímar
kunna að telja markvert frá árinu
vitum við ekki. Það er því ekki til
umræðu á þessu stigi málsins.
Þetta er í fjórða sinn sem árbók
þessi kemur út. Það sem ég hef
áður um hana sagt stendur enn.
Verk textahöfundar er auðvitað
langmest. Ekki er þó síður mikil
vinna að safna myndum í bók af
þessu tagi en það er verk Gunnars
V. Andréssonar. Og það er atriði
sem vekur ekki síður eftirtekt þar
sem í því er fólgið fréttamat það
sem ritið leggur sjálft á atburði,
menn og málefni umrædds árs.
Árbókin er jafnan með viðhafn-
armeiri og glæsilegri bókum á
bókamarkaðinum. Ég giska á að
mörgum, sem nú eru miðaldra eða
eldri, þætti ekki lítið í það varið að
eiga svona bók frá bernsku- og
æskuárum, fletta henni og endur-
lifa þannig sína gömlu góðu daga.
Hér er öllu fjölmiðlaefni ársins í
raun þjappað saman á einn stað.
Árbókin fyrnist ekki eins og
margar aðrar bækur heldur þvert
á móti — hún verður dýrmætari
og merkilegri með tíð og tíma.