Morgunblaðið - 11.03.1984, Page 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. MARZ 1984
Mikið hefur verið rætt um álarækt
hér á landi, en sérfræðingar telja að
ísland gæti þénað vel á slíkri rækt.
Fyrir um tveimur áratugum eða svo
átti að rífa mál þessi upp úr ösku-
stónni, átak var gert í álaveiðum. Nú
hefur reyndar verið talað um að
rækta álinn. Þá átti bara að veiða
hann og vinna. En tilraunin fór út
um þúfur og hafði það sínar orsakir.
En nú er talað um að rækta fiskinn,
ekki bara veiða hann. Umræðan um
álinn nú vekur til umhugsunar um
þennan dularfulla físk og væri ekki
úr vegi að forvitnast eilítið um hann,
enda er lífshlaup þessa físks svo for-
vitnilegt og dularfullt að með ólfk-
indum má telja. I'að hefur verið mál
manna, að laxinn hafí merkilegt
lífshlaup og víst verður ekkert af
honum skafíð. En þegar öllu er á
botninn hvolft á állinn þó sennilega
vinninginn.
Útlit — hættir
Ætla má að flestir ef ekki allir
sem til vits og ára eru komnir, viti
hvernig állinn lítur út. I stuttu
máli er hann langur, mjór og
dökkur á lit. Þetta er stuttort og
alls ekki tæmandi, enda tekur
fiskur þessi miklum breytingum á
lífsskeiði sínu, talað er um glerála,
bjartála, gulála og fleira. Við skul-
um rekja hið furðulega lífsskeið
álsins og þá hefst sagan á ótrúleg-
um stað; Saragossahafinu, eða
Þanghafinu mikla, sem er á svæð-
inu milli 22 og 30 gráðum norður
og 48 og 65 gráðum vestur. Þarna
hrygnir állinn, eða það er að segja;
þarna telja menn að állinn hrygni.
Áll hefur aldrei veiðst utan Evr-
ópustranda, utan að lík eins
fannst í iðrum búrhvelis, hins veg-
ar hafa rannsóknarskip veitt 5
mm langar álalirfur í Þanghafinu
í mars til apríl. Seiðin hafa veiðst
á 100 til 300 metra dýpi og hvergi
hafa veiðst smærri seiði, en þetta
er talið vera stærð þeirra nýklak-
inna. Á þessu æviskeiði vita menn
næsta lítið um álinn, en hann læt-
ur sig að öllum likindum reka af
stað með straumum, á endanum
Golfstraumnum og að þremur ár-
um liðnum eru seiðin komin upp
að ströndum Evrópu. Þegar hér er
komið sögu, eru álaseiðin 6 til 7
sentimetrar á lengd og tekin að
líkjast fullorðnum ál í útliti. Fram
að því hins vegar eru seiðin afar
ólík nokkru sem fullvöxnum ál lík-
ist. Þau eru vatnstær og lensulaga
og allt að 7,5 sentimetrar á lengd.
En þegar seiðin eru komin upp á
landgrunn Vestur-Evrópu eftir 3
ára ferðalag frá Þanghafinu, farin
að líkjast alvöru álum, þá kallast
þau glerálar. Á því þroskastigi
ganga álarnir upp ár og læki.
Hængarnir ganga ekki langt, þeir
eru oft í hálfsöltu vatni í árósun-
um og við fjörurnar. Hrygnurnar
ganga lengra og yfirstíga þá hinar
ótrúlegustu hindranir, stórgrýti,
stíflur, fossa og flúðir. Glerála-
göngurnar eru oft ótrúlega stórar
og segja menn að þær sé helst að
sjá í júlímánuði. Lýsingar á gler-
álagöngum eru ýmsar stórbrotnar,
til dæmis sú sem lesa má í bók
Björns J. Blöndal, „Vatnaniður".
Þar vísar veiðibjalla veiðimönnum
á álagönguna þar sem hún situr á
fossbrún og hámar glerálana í sig.
Þegar betur var að gáð skriðu ál-
arnir í endalausri halarófu upp
blautan klettinn, slím þeirra límdi
þá við kaldan steininn og þeir
hlykkjuðu sig upp með fettum og
brettum.
Græögi
Þegar í ósalt vatn er komið taka
álarnir til óspilltra málanna. Nú
byrja þeir að kýla sig út og éta
næstum allt sem að kjafti kemur.
Þeir eru húmfarar og bora sig
ofan í botnleðju á daginn eins og
ánamaðkar, en skríða svo úr
fylgsnum sínum er rökkva tekur
og eru þá óargadýr í vatnaríkinu.
Állinn étur allt sem hann ræður
við, allt frá bobbum og lirfum upp
í hrogn laxfiska og seiði. Vinnur
hann að því að talið er talsverðan
skaða á laxa- og silungastofnum.
Græðgin keyrir þó úr hófi fram ér
álarnir stækka, því þá á állinn það
Sundlag álsins sést vel á mynd þessari, hann hlykkjar sig áfram í stað þess að beita öflugum uggum og sporði eins og
fíestir fískar aðrir.
Á nokkur fiskur
furðulegra lífshlaup?
til að sporðrenna bræðrum sinum
og systrum sem minni eru. Þá
mega hængarnir vara sig á tilvon-
andi konum sínum, því þeir eru
smærri, en hrygnurnar geta orðið
býsna stórar. I ánum eru álarnir í
6 til 10 ár og eru þvf 9 til 13 ára er
þeir leggja af stað til hrygningar.
Talið er öruggt, að állinn deyi
strax að hrygningu lokinni, en þó
bregður svo við, að álar sem ekki
komast til hrygningar ná afar há-
um aldri. Einn sænskur áll varð 85
ára gamall og annar, sem geymd-
ur var í búri náði 37 ára aldri. Þá
er sagt að í svissnesku vatni
nokkru sé álastofn þar sem elstu
fiskar eru um og yfir fimmtugt.
Já, állinn er lífseigur. Eftir árin
6 til 10 í fersku vatni leggur hann
af stað til Þanghafsins og enginn
veit hvernig hann kemst þangað
né hversu lengi hann er á leið
sinni. Hann étur ekkert í hrygn-
ingargöngunni og hefur safnað sér
miklum fituforða. Álar sem settir
hafa verið í búr um það leyti sem
þeir hefðu lagt af stað til Þang-
hafsins, hafa lifað þar í 4 ár án
þess að þeir hafi þurft að taka til
sín fæðu.
Þegar állinn er 6 til 7 ára fer
ekki lengur á milli mála hvers
kyns hann er. Það skeður er állinn
breytist úr svokölluðum gulál í
bjartál. Guláll kallast állinn
fyrstu árin í fersku vatni, hann er
þá gulleitur eins og nafnið gefur
til kynna, augun eru lítil, snoppan
breiðari en síðar verður, bakið
brúnleitt og fiskurinn mjúkur á
Þetta er það sem oft sést einungis af álnum: Höfuðið er það gægist upp úr
leðjunni. Ekki að undra að margir hafí talið álinn bandamann myrkraafía í
undirheimum. Hann virðist hvergi una sér betur en þar.
búkinn. Hrygnurnar breytast
seinna í bjartála en hængarnir.
Roðið dökknar á bakinu og guli
liturinn hverfur fyrir silfurlit,
augun stækka og snoppan mjókk-
ar. Þarmarnir rýrna á þessu stigi
og állinn hættir að taka til sín
fæðu. Önnur einkennileg skipting
kemur í ljós, eins og að framan er
þegar greint, þeir álar sem gengu
aldrei úr hálfsöltu breytast allir í
hænga, hinir allir í hrygnur.
Bjartálshængar eru 29 til 51 senti-
metra langir, en hrygnurnar 42 til
100 sentimetrar á lengd. Þá má
ekki gleyma því, að ýmis afbrigði
eru af álum í ferska vatninu og fer
það eftir fæðusmekk einstakl-
inganna. Þeir sem lifa mest á seið-
um og hornsílum eru með breiðara
höfuð en hinir sem lifa á bobbum,
krabbadýrum og þess háttar. Af-
brigðin eru mörg allt þarna á
milli. Kjötæturnar kallast breið-
höfðar.
Bjartállinn gengur til hafs á
haustin og ef hann ætti að ná til
hrygningarstöðvanna snemma að
vori, yrði hann að synda um 30
kílómetra dag hvern. Því er talið
að állinn hrygni ekki fyrr en vorið
eftir.
Lífseigur skratti
Állinn á sér ýmsa óvini þrátt
fyrir að hann teljist sjálfur óarga-
dýr í vatnaríkinu. Það er einkum á
seiðastiginu sem margs konar
fiskar og fuglar gæða sér á hon-
um. óvinum fækkar er állinn
stækkar og fer að taka út þroska,
þó eru ákveðin dýr sem hann verð-
ur ávallt að vara sig á. Má þar
nefna minkinn og aðra smærri
merði í Evrópu. Minkar og merðir
kunna vel að meta álaket og hér-
lendis hafa álar iðulega fundist f
minkagrenum, enda báðir á ferð-
inni að næturþeli og leiðir hljóta
því að skerast.
Ýmsir fuglar hafa komist upp á
lag með að veiða ála þó ætla mætti
að það væri erfitt mjög. Veiði-
bjallan og fleiri máfar éta glerál-
inn áreiðanlega hvenær sem færi
Grídarstór áll. Fáum þykir fískurinn
fagur.
gefst, en sagt hefur verið frá því
að einstaka veiðibjalla hafi komist
upp á lag með að veiða fullvaxinn
ál. Og i bók Birgis Kjaran um haf-
örninn er sagt frá því að meðan
ernir urpu enn í Ölfusi, sóttu þeir
oft ála niður í Ölfusforirnar.
En maðurinn er óvinur álsins
númer eitt, enda veiðir hann ál
víða í stórum stíl. 1 bókinni „ís-
lenskir fiskar" eftir Gunnar
Jónsson eru birtar aflatölur árið
1978, en þá veiddust 6.387 tonn af
ál á NA-Atlantshafssvæðinu.
Danir veiddu mest, 2.335 tonn,
Svíar 1.076 tonn og Norður-írar
858 tonn. Helstu veiðisvæðin voru
í Eystrasalti (1.772 tonn), dönsku
sundunum (1.204 tonn), Norðursjó
(1.109 tonn), við Norðvestur-Skot-
land og Norður-írland (858 tonn)
og við Skagerak og Kattegat (798
tonn). Meðan íslendingar voru og
hétu í álaveiðimálum, varð aflinn
mestur 1962, þá 22 tonn. Eftir það
fór veiðin hraðminnkandi og er nú
hverfandi.
Veiðimenn geta sagt margar