Morgunblaðið - 24.03.1984, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. MARZ 1984
Loðnan í „töfrahattinum“
— eftir Hjálmar
Vilhjálmsson, fiski-
frœðing
Líklega er borin von að ætla sér
þá dul að „heilaþvo" Halldór Her-
mannsson skipstjóra frá ísafirði,
sem ritar mikla grein í Morgun-
blaðið þann 17. þ.m. um fiskrann-
sóknir og stjórnun fiskveiða og
kemur víða við. Hér á eftir munu
hins vegar rakin nokkur þau atriði
sem hafa orðið til þess að við
rannsóknamenn höfum farið að
taka svolítið mark á þeim mæling-
um sem við höfum sjálfir verið að
gera á stærð fiskstofna á undan-
förnum árum. Raunar er vont að
sjá tilganginn með slíkum skrifum
svo oft sem flest þetta hefur verið
rakið áður í „skýrslum, ritgerðum
og greinum milli þess sem skotist
var í viðtöl í útvarp og sjónvarp".
Eins og flestum er sennilega
þrátt fyrir allt kunnugt hefur
stærð hins veiðanlega eða kyn-
þroska hluta loðnustofnsins verið
mæld með svokallaðri bergmáls-
tækni frá 1978. Um aðferðina
verður ekki fjölyrt hér að öðru
leyti en því að auk hæfilegs bún-
aðar er útkoman eða öllu heldur
áreiðanleiki niðurstaðna háður
umhverfisaðstæðum og sérstak-
lega því að fyrir liggi staðgóð
þekking á líffræði og hegðun teg-
undarinnar, þ.e. á hvaða árstíma
eða jafnvel tíma sólarhringsins
tækifæri gefast. Raunar á það
síðasttalda einkum við um síldina
sem einnig er mæld á sama hátt
en aðeins að næturlagi.
Óþarft ætti að vera að taka
fram að í báðum ofangreindum
tilvikum liggja fyrir ítarlegar
upplýsingar um hegðunarmunstur
tegundanna sem fengnar voru í
hinum fjölmörgu leitarleiðöngrum
fyrri ára. En ef til vill er mönnum
ókunnugt um það að venja er að
endurtaka mælingar eða bíða
átekta ef aðstæður sýnast óhent-
ugar með tilliti til hegðunar fisks-
ins, veðurfars eða ísreks. Þá hafa
oft gefist tækifæri til þess að
endurtaka mælingar á stærð
loðnu- og síldarstofnanna með
mjög skömmu millibili og við
áþekkar aðstæður. Þegar þetta
hefur verið gert hafa niðurstöður
jafnan orðið nær ótrúlega svipað-
ar. Einnig hafa frávik milli haust-
mælinga á loðnustofninum og
mælinga á sama hluta stofnsins í
janúar/febrúar árið eftir oftast
legið á bilinu 5—15% þegar tekið
hefur verið tillit til veiða og nátt-
úrulegra affalla í millitíðinni.
Getur það varla talist stórvægi-
legt í þessum bransa.
Vitanlega hefur komið fyrir að
leiðangrar hafi mistekist, en
niðurstöður slíkra kannana hafa
aldrei verið notaðar við stjórnun
síldar- né loðnuveiða hingað til.
Seinni hluta ársins 1981 lét LÍÚ
gera úttekt á bergmáismælingum
Hafrannsóknastofnunarinnar á
íslenska loðnustofninum. Var fall-
ist á þær niðurstöður sem þá
höfðu verið lagðar fram og liggur
fyrir skýrsla þar að lútandi.
En það er sitthvað fleira sem
aukið hefur starfsmönnum Haf-
rannsóknastofnunarinnar ef ekki
öðrum tiltrú varðandi bergmáls-
mælingar á stærð fiskstofna.
Haustið 1978 sýndu mælingar á
hinum kynþroska hluta loðnu-
stofnsins að stærð hans væri þá
um 1,5 millj. tonna. Þetta þótti
góð latína enda nóg til skiptanna.
Veturinn eftir skipaðist svo að
h.u.b. helmingur þess sem eftir
var af þessari loðnu gekk inn til
Að fiska í friði
— við náttúruna
— eftir Ólaf Karvel
Pálsson fiskifræðing
Aflabrögð og ástand fiskstofna
hafa verið ofarlega á baugi síðustu
misserin og mánuðina. Síst er það
að undra, þegar haft er í huga að
ástand þorskstofnsins, okkar meg-
inauðlindar, hefur versnað veru-
lega síðustu árin, eins og ört
minnkandi þorskafli ber órækast
vitni.
Halldór Hermannsson, skip-
stjóri á ísafirði, Ieggur orð í belg, í
framboðsfundarstíl, um þessi mál
í Morgunblaðinu 17. mars sl. Hall-
dór tekur m.a. aðferðir, útreikn-
inga og spádóma fiskifræðinga til
lauslegrar athugunar og finnur
þessu flest til foráttu. Að greinar-
lokum sér hann íslenskan sjávar-
útveg fyrir sér sem rjúkandi rúst
og stóran hluta íslensku þjóðar-
innar heilaþveginn af spádómum
fiskifræðinga og annarri óáran.
Nú má ekki minna vera en ríkis-
launaðir fræðingar freisti að
svara spurningum og athuga-
semdum skattborgaranna og mun
ég gera tilraun til þess f þessum
pistli. Það hlýtur að örva ritgleði
mína, að hér á í hlut þjóðkunn
fjölmiðlavera, sem steig dans
frammi fyrir alþjóð eina bjarta
sumarnótt vestra, leiðandi enn þá
kunnari fjölmiðla- og fegurðardís
sér við hönd. Augljós fimi Hall-
dórs til handa og fóta hlýtur enn-
fremur að verða fiskifræðingum
til verulegs léttis, þegar í ljós
kemur að hann dvaldi á Hafrann-
sóknastofnun fyrir nokkrum árum
„að mestu á hnjánum linnulaust í
þrjá daga“ (sbr. Mbl. 17. mars) og
virðist ekki hafa hlotið varanleg,
líkamleg örkuml í þeirri píslar-
göngu.
Fiskstofnar og
stjórn veiða
Hrun síldarstofnanna hér við
land á 7. áratugnum og geigvæn-
leg þróun loðnustofnsins allra síð-
ustu árin, færði flestum heim
sanninn um, aö sá tími er liðinn að
hægt sé að fiska í friði. í þessum
efnum gætir umtalsverðra mót-
sagna í máli Halldórs. Fyrst
kvartar hann um, að „aidrei sé
friður til að fiska". Segir síðan
réttilega, að „ef menn ætla að
stjórna fiskveiðum af einhverju
viti, verður að gera það í takt við
náttúruöflin í sjónum".
Síldveiðarnar voru nánast al-
gjörlega óhindraðar veiðar. Menn
höfðu m.ö.o. góðan frið til að fiska.
Veiðarnar voru hins vegar í engu
samræmi við „náttúruöflin í sjón-
um“, þ.e. stærð og afrakstursgetu
síldarstofnanna á þessum tíma.
Afleiðingin var hrun þessara fisk-
stofna.
Loðnuveiðarnar eru vissulega
mikið ævintýri, ekki síst fyrir þá
sök að endurreisn loðnustofnsins
hefur verið meiri og skjótari en
menn þorðu að vona. Loðnan er
kjörfæða þorskstofnsins og er því
líklega einnig nokkurt ævintýri í
augum þorsksins. Með loðnuveið-
unum höfum við óhjákvæmilega
gripið inn í náttúrulegt samspil
þessara fiskstofna, og raunar
margra annarra fiska, sem lifa á
loðnu. „Skynsamleg" nýting ioðnu-
stofnsins og stjórn loðnuveiða er
því ekki aðeins spurning um af-
komu loðnustofnsins, heldur
einnig, og ekki síður, um afkomu
þorskstofnsins og ýmissa annarra
mikilvægra nytjastofna.
Skyndilokanir
og möskvastærð
Veiðieftirlit og skyndilokanir
var tekið upp hér við land árið
1976 að frumkvæði togarasjó-
manna. Eftirlitið hefur verið í
stöðugri þróun allar götur síðan
og tekið talsverðum breytingum,
m.a. í samráði við sjómenn. Víst
hafa togarasjómenn oft verið
óhressir með framkvæmd eftir-
litsins og þær reglur sem farið er
eftir við skyndilokun svæða, enda
hafa þeir orðið fyrir mestum
truflunum við veiðar vegna þess-
ara aðgerða. Þrátt fyrir það þykist
ég vita að mikill meirihluti togar-
asjómanna vilji fremur eftirlit af
þessu tagi heldur en frjálst smá-
fiskadráp. I þessu efni gildir að
fiska í friði við þorskinn.
Árið 1976 var möskvi togveiðar-
færa stækkaður úr 120 mm í 135
mm og árið 1977 í 155 mm. Að
sögn Halldórs hefur þetta „orðið
þess valdandi að engin ýsa fiskast
í neinum mæli“. í skýrslu Haf-
rannsóknastofnunar, „Ástand
nytjastofna á fslandsmiðum og
aflahorfur 1984“ (Hafrannsóknir,
28. hefti), má finna aflatölur
hinna ýmsu fiskstofna (bls.
58—67). Þar má sjá að árlegur
ýsuafli á íslandsmiðum var um
100 þús. tonn árin 1963—65, en
40—45 þús. tonn árin 1972—78.
Síðan hefur ýsuafli aukist talsvert
og var um 65 þús. tonn árið 1983.
Vaxandi ýsuafla síðustu árin má
rekja til betri nýtingar stofnsins í
kjölfar stærri möskva og einnig til
góðrar nýliðunar árin 1973 og
1976.
Um göngur
hrygningarþorsks
Á árunum 1924—35 var gerð ein
umfangsmesta og þekktasta merk-
ingartilraun á þorski í NA-
Atlantshafi, þegar merktir voru
hrygningar við suðurströndina af
Austfjarðamiðum en afgangurinn
að vestan. Veiðarnar hófust upp
úr áramótum út af Austfjörðum
og héldu menn sig við þann hluta
stofnsins þar til seint á vertíðinni
enda aðstæður betri þar en vestur-
frá. Þegar austangangan var kom-
in vestur í Meðallandsbug þótti
ljóst að ekki væru þarna eftir
nema um eða rúmlega 200 þús.
tonn af þessari göngu, enda mikið
búið að veiða. Þá vildi svo til að
lokað var 4 sjómílna breiðri ræmu
frá fjöruborði að telja í vestan-
verðum Meðallandsbug. Þrátt
fyrir stór orð margra sjómanna
um óhemju loðnu tók nær alveg
fyrir veiðar meðan ofangreind lok-
un gilti.
Um miðjan október 1980 mældu
íslendingar og Norðmenn m.a.
loðnugengdina á þáverandi veiði-
svæði norður af Horni. Aðspurður
kvað leiðangursstjóri á íslenska
rannsóknaskipinu heldur lítið af
loðnu á þessum slóðum og myndi
veiði vart standa þarna nema fáa
daga með sama áframhaldi enda
afli góður. Þetta þótti vægt sagt
ekki viturlega mælt, en á þriðja
degi var kallað í íslenska rann-
sóknaskipið með þær fréttir að nú
væri ekki meiri loðnu að hafa
norður af Horni og spurt hvert
menn ættu nú að halda.
Veturinn 1981 voru loðnuveiðar
stöðvaðar um tíma í febrúarmán-
uði til þess að tryggja að eitthvað
yrði eftir til hrognatöku síðar á
vertíðinni. Þá var verið að veiðum
tiltölulega grunnt út af Langanesi
og máttu þeir sem á veiðunum
voru eða á leið þangað fylla skip
sín áður en þeir hættu. Almennt
mæltist þessi stöðvun ekki vel
fyrir. Töldu margir miklu meiri
loðnu á ferðinni en mælingar
segðu til um enda veiðar gengið
vel frá því þær hófust út af Norð-
urlandi seint í janúar. Ef til vill
muna einhverjir hvernig gekk að
fylla seinustu skipin út af Langa-
nesi í febrúar 1981.
í október haustið eftir mældist
afar lítið af loðnu í sameiginlegum
leiðangri íslendinga og Norð-
manna. Aðstæður til stofnstærð-
armælinga voru hins vegar ekki
upp á það besta og því lagt til að
mælt yrði aftur en veiðar stöðvað-
ar á meðan til vonar og vara. I
nóvember var stærð stofnsins svo
mæld tvívegis en veiðar héldu hins
rúmlega 13 þúsund þorskar við
Grænland og Island. Endurheimt-
ur úr þessum merkingum sýndu að
þorskur gengur i talsverðum mæli
frá Grænlandi til íslands til
hrygningar. Á hrygningartíman-
um á vorin endurheimtist bæði
grænlenski og íslenski þorskurinn
að mestu leyti á hrygningarstöðv-
unum fyrir suðvestanverðu land-
inu. Síðari helming ársins endur-
heimtist fiskurinn hins vegar
aðallega fyrir norðanverðu land-
inu. Af þessu leiðir, sem vel er
kunnugt, að fiskurinn heldur
norður fyrir land að lokinni
hrygningu, og þaðan kemur hann
væntanlega næsta vor, að öllu
óbreyttu.
Hrygningarfiskur merktur fyrir
suðvestanverðu landinu hefur
endurheimst við V-Grænland. Því
má ætla að hrygningarfiskur
gangi ítrekað frá Grænlandi til ís-
lands til hrygningar. Einstaka
fiskur merktur við ísland hefur
jafnvel endurheimst við Færeyjar,
Noreg og Nýfundnaland.
Auk endurheimtra merkja,
liggja fyrir ýmis atriði, sem túlka
má sem vísbendingar og hníga í
sömu átt og niðurstöður merk-
inga. Þannig þekkja sjómenn á
Vestfjarðarmiðum, og e.t.v. víðar,
göngur stórþorsks síðla vors eða í
byrjun sumars með augljósum
netaförum. Slíkur göngufiskur er
væntanlega á leið frá hrygn-
ingarstöðvunum til sumarætis-
svæða fyrir norðanverðu landinu,
eða jafnvel til Grænlands. Enn-
fremur fæst oft stórþorskur að
sumar- og haustlagi víða á djúp-
slóð umhverfis landið, t.d. fyrir
norðaustanverðu landinu, við
Kolbeinsey eða í kantinum vestan
við Hala.
Þessi atriði, hvort heldur er
beinar sannanir í formi endur-
heimtra merkja eða vísbendingar
veiðanna, benda til þess að svo-
kallaður vertíðarfiskur haldi sig
fyrir norðanverðu landinu, bæði
djúpt og grunnt, utan hrygn-
ingartímans. Á þessum tíma er
fiskurinn að líkindum mun dreifð-
ari en ella. Þar við bætist að
hrygningarstofn þorsksins er nú
mun minni en dæmi eru um fram
til þess.
Um „spádóma“
fiskifræðinga
Hlutverk fiskifræðinga í ís-
lenskum sjávarútvegi má segja að