Morgunblaðið - 28.03.1984, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. MARZ 1984
Nútíma Kíkóti
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Graham Greene:
Monsjör Kíkóti.
Áslaug Ragnars íslenzkaði.
Almenna bókafélagið 1982.
Það bregst ekki að þegar árleg
úthlutun Nóbelsverðlauna er
framundan búast margir við að
þau hljóti Englendingurinn Gra-
ham Greene. En það er í rauninni
auðvelt að skilja hvers vegna
Greene hefur verið sniðgenginn.
Hann hefur að vísu samið margar
góðar skáldsögur. En í seinni tíð
hefur honum farið aftur svo að
fátt kemur frá honum annað en
miðlungsskáldsögur. Skýrt dæmi
er sagan af Doktor Fischer. Og nú
er enn eitt dæmið orðið ljóst:
Monsjör Kíkóti.
Léttur
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Olafur H. Torfason: Árbók Akureyr-
ar 1982. 3. árg. 224 bls. Bókaforl.
Odds Björnssonar. Akureyri, 1983.
Ólafur H. Torfason skrifar
stuttan formála fyrir þessari ár-
bók og drepur þar meðal annars á
hversu erfitt sé fyrir sagnaritara
að rýna inn í framtíðina og geta
sér til um hvaða menn og málefni
muni teljast minnisverð lengur en
á líðandi stund.
»Samtímamaðurinn á oft erfitt
með að átta sig á því, hvað hæst
mun bera í augum framtíðarfólks,
hvaða óbjörgulegir frjóangar gefa
fyrirheit um framtíðarþróun og
hverjir fyrirferðarmiklir belgir
eru innantómir, að því komnir að
springa og einskis verðir. Það er
því ætíð með hálfum huga sem
valið er og hafnað í safnrit af
þessu tagi.«
Athyglisverð eru orð þessi, með-
al annars fyrir þá sök að hér kem-
ur fram það góða gamla róman-
tíska viðhorf að því lengur sem
Enginn skyldi þó halda að
Monsjör Kíkóti sé ómerkileg bók.
Hún er lipurlega sett saman og í
henni góðir sprettir. Eins og heitið
gefur til kynna er skírskotað til
Don Kíkóta Cervantes. Presturinn
Kíkóti og fyrrverandi bæjarstjóri
sem vitanlega nefnist Sansjó
leggja af stað í langt ferðalag um
Spán á bílnum Rósínant. Þeir
lenda í ævintýrum, meðal annars í
útistöðum við þjóðvarðliða og
fleira fólk. En mestur tími fer í að
ræða guðfræði og pólitík og þeir fá
sér óspart í staupinu til að hressa
andann. Presturinn er fulltrúi
kaþólsku kirkjunnar, bæjarstjór-
inn er kommúnisti, gamall stalín-
isti í þokkabót. Fyrir Greene virð-
ist vaka að sýna fram á skyldleika
trúarbragða og stjórnmálaskoð-
ana. Það er engin hyldýpisgjá
milli hins kaþólska prests og
kommúníska bæjarstjórans, rétt-
lætishneigð hafa þeir báðir til að
bera og eru hinir bestu náungar.
annáll
atburður geymist í minni því
merkilegri hljóti hann að teljast.
Söguáhugi okkar nú er fyrst og
fremst arfur frá 19. öld. Því miður
höfum við enga tryggingu fyrir að
sá áhugi haldist um aldur og ævi,
að framtíðin muni yfir höfuð láta
sig sögu nokkru varða. Minnumst
þess að ýmsir halda því fram nú
að ótækt sé að eyða skólatíma í
samfellda sögukennslu því nem-
endurnir gleymi svo fljótt! En af
þvílíkum vangaveltum slepptum
er gaman að lesa þessa árbók Ak-
ureyrar, hvert svo sem framtíð-
argildi hennar kann að verða.
Ólafur H. Torfason er gamansam-
ur annálaritari og ástundar að
koma fólki í gott skap með lífleg-
um textum, en þó einkum með sér-
stæðum fyrirsögnum. Meginhluti
ritsins er eins konar blaðaútdrátt-
ur þar sem dagatalinu er fylgt.
Lesandinn getur því — í réttri
tímaröð — fylgst með atburðum
þeim sem gerðust á Akureyri á því
herrans ári 1982.
Margir koma við sögu. Sem
dæmi má taka að snemma á árinu
segir frá átökum í Einingu —
verkalýðsfélaginu þar nyrðra. Og
Graham Greene
Ekki síst kemur þeim vél saman
þegar þeir eru fullir.
Eins og ýmsir höfundar á seinni
árum gerir Graham Greene
Sansjó að allt öðru en flóni.
Sansjó Greenes er oftast skarp-
skyggnari en presturinn.
Oft er minnt á það sem Marx
sagði að trúin væri ópíum fyrir
fólki. Að þessu víkur presturinn í
skömmu síðar gefur að líta þessa
fyrirsögn »Guðmundur Sæmunds-
son ódrengilegur?* I myndartexta
segir meðal annars að »óeiningar
hefur gætt í Einingu«. En um
Guðmund Sæmundsson er það
annars að segja að hann olli
verkalýðsleiðtogum um þetta leyti
stríðari andvöku en þeir höfðu
lengi mátt þola af völdum nokk-
urrar annarrar uppákomu.
Snjóþungt hefur löngum þótt
við Eyjafjörð, enda er hér getið
um »fannfergi« og »dýran snjó«.
Slíkt telst ekki nýtt fyrir norðan.
Hins vegar bar það til nýlundu á
árinu að ríkisútvarpið setti sig
niður á Akureyri. Fjölmiðlun er
mjög til umræðu þessi árin.
Nokkru áður en útvarpið hóf
starfsemi á Akureyri hafði annar
gestur knúið dyra hjá bæjarbúum
— sem sé vídeó. Akureyringar eru
menn hófsamir og gætnir sam-
anber þessi orð annálaritarans:
»Hugmyndin er að sýna eingöngu
myndir sem fjölskyldan getur
horft á öll saman. Hins vegar eru
sýndar „góðar glæpamyndir" eftir
sjónvarp um helgar og á fimmtu-
dagskvöldum. Það var ákveðið í
upphafi að sýna ekki klámmyndir
og „sem allra minnst ofbeldi.«“
Löngum hefur þótt nokkuð heitt
í pólitíkinni á Akureyri. Seint í
maí umrætt ár fóru fram bæjar-
umræðum þeirra Sansjós og þá
eiga sér stað eftirfarandi orða-
skipti:
„Já, en það var á nítjándu öld
sem hann skrifaði þetta. Þá var
ópíum ekki talið vera af hinu illa.
Þá var ópíum ekki annað en ró-
andi lyf. Hreint ekki slæmt. Ró-
andi lyf fyrir efnað fólk, lyf sem
fátæklingarnir höfðu ekki ráð á að
kaupa. Trúin er valíum fyrir fá-
tæklingana — það var það sem
hann átti við. Það er skárra að
taka það en fara á bar. Kannski
meira að segja skárra en að
drekka þetta vín. Maðurinn getur
ekki lifað án róandi lyfja."
„Svo við ættum þá kannski að
skella í okkur einni enn?“
„Segjum hálfri svo við komumst
heilu og höldnu til Madrid. Of
mikið ópíum gæti reynzt hættu-
legt.“
„Þú verður orðinn marxisti áður
en yfir lýkur, monsjör."
Með þessum hætti ræða þeir
saman Monsjör Kíkóti og Sansjó
um trú og pólitík, Spán fyrr og nú
og heiminn eins og hann kemur
hugsandi mönnum fyrir sjónir.
að fjölhyggja þýði, að allar
skoðanir séu jafn réttháar. Það er
beinlínis rangt. Sumar skoðanir
eru skynsamlegri en aðrar.
Það er afskaplega sérkennilegt
að skoða þessar ólíku tegundir
mannskilnings, sem virðast lítið
annað en rangar skoðanir um eðli
manna. Einhvers staðar hefur
höfundinum fatazt við að semja
þann texta. Bæði hinn félagslegi
skilningur og hinn natúralíski eru
dæmi um smættarhyggju, þar sem
reynt er að sýna fram á að maður-
inn sé ekki annað en samsafn af
frumum eða félagslegum tengsl-
um. Báðar skoðanirnar þarfnast
ítarlegs rökstuðnings, ef þær eiga
að verða sennilegar, hvað þá
meira. Hann er ekki að finna hér.
Það er kannski talandi dæmi
um viðfangsefni höfundarins, að
það er eins og hann komi ekki
auga á augljósar mótsagnir. Hann
hefur orðrétt eftir tvær efnis-
greinar úr námskrá sænska
grunnskólans og kemur hvor í
framhaldi af annarri. í þeirri fyrri
stendur: „Allir foreldrar eiga að
geta sent börn sín í skólann í fullu
trausti þess að hann hafi ekki
áhrif á þau einni eða annarri skoð-
un eða viðhorfi til framdráttar." í
þeirri seinni: „Skólinn á ekki að
vera hlutlaus að því er varðar
grundvallarsjónarmið lýðræðis-
ins.“ (Bls. 57.) Það virðist engum
ofsögum sagt af skólamálum Svía.
En það ber að virða höfundi þessa
kvers til lofs, að hann telur þetta
hlutleysissjónarmið rangt, eins og
sumt annað í nútíma uppeldis-
fræði.
Ólafur H. Torfason
stjórnarkosningar. Úrslitin eru
rifjuð hér upp undir fyrirsögninni
»Konur sigruðu*. Sigur kvenn-
anna var fólginn í að þær komu
tveim af ellefu í bæjarstjórn.
Nokkru síðar er sagt frá nýjum
meirihluta: Framsóknarflokki, Al-
þýðubandalagi og Kvennafram-
boði — þannig að konurnar höfðu
Iag á að fylgja eftir sigri sínum.
I nóvember kemur enn frétt úr
heimi fjölmiðlunar: öllum starfs-
mönnum Nýja bíós sagt upp.
»Bíógestum hefur fækkað mikið á
undanförnum mánuðum,« segir
þar.
Umhverfislýsingar eru oft
skemmtilegar hjá Greene og bera
vitni þekkingu hans á Spáni. En
heldur eru dapurleg endalok
prestsins þegar hann fer að berj-
ast gegn vindmyllum samtímans,
hræsni og gróðahyggju. Málstaður
bæjarstjórans verður eiginlega
ofan á í sögulok.
Monsjör Kíkóti er þægileg lesn-
ing í prýðilegri þýðingu Áslaugar
Ragnars. En annað og meira en
smellin gamansaga verður bókin
naumast kölluð.
Nils Lofgren
og Undralandiö
Hljóm-
plotur
Finnbogi Marinósson
Nils Lofgren
Wonderland
Backstrett Rec./ Skffan
Sökum þess að kunningi minn
reyndi flest til að selja mér
gamla Nils Lofgren-plötu, sem
ekki tókst, vakti nýjasta plata
hans athygli mína. Vinurinn
hafði fullyrt, að á þeirri gömlu
væri tónlist mér mjög kær. Um
drenginn fóru tvennar sögur,
annað hvort var hann talinn með
afbrigðum lélegur eða afbragðs
rokkari.
Þrátt fyrir góðan vilja vakti
„Wonderland" enga hrifningu.
Tónlistin var slétt og fellt amer-
ískt rokk. Lagið „Across the
Tracks" vann samt fljótt á. Upp-
bygging þess og flutningur
minnir mig nokkuð á Bruce „The
Boss“ Springsteen. Söngurinn er
ekkert líkur tæknilega, en sungið
er af sömu tilfinningu og gítar-
leikurinn hljómar mun sárar hjá
Nils. Vegna „ATT“ fór platan að
hljóma mun áhugaverðari og
ekki leið á löngu þar til titillag
plötunnar skipaði sama sess og
„ATT“. Um leið kom einnig í
ljós, að platan er mun poppaðri
en virtist við fyrstu hlustun og
ekki spillir það. Tónlistin er ein-
læg, dálítið þjáningarfull, en full
persónuleika.
Seinna frétti ég að Undraland-
ið væri talið með betri plötum
piltsins og ekki þætti mér ólfk-
legt að rétt væri. En það verður
að einangra sig við hana og gefa
henni góðan tíma, hún á það
skilið.
FM/AM
Að loknu yfirliti þessu koma
þættir undir heitinu Samfélagið:
Er þar fjailað um hvert málefni út
af fyrir sig. Meðal annars eru til-
greind þar söfn á Akureyri sem
eru býsna mörg ef allt er talið. Þar
er til að mynda Jónasarhús, sem
er náttúrugripasafn en kennt við
Jónas Hallgrímsson, Nonnahús,
Sigurhæðir og Davíðshús — auk
minjasafnsins. Þannig heiðra Ak-
ureyringar minningu skálda
sinna.
Ekki treystist ég til, fremur en
höfundur annálsins, að greina
lífvæna frjóanga í riti þessu frá
innantómum belgjum. En gaman
hafði ég af að lesa yfirlit þetta.
Það færir manni heim sanninn
um, hafi maður ekki vitað það áð-
ur, að íslenskt mannlíf dafnar víð-
ar en við Faxaflóa — þrátt fyrir
allt! Um hlutlægni, eða réttara
sagt hlutleysi höfundar, treystist
ég ekki að dæma, brestur til þess
kunnugleika. Frá hendi útgefanda
er rit þetta vel úr garði gert, papp-
ír góður og myndir margar. Einn-
ig eru þarna auglýsingar allmarg-
ar. Og þær gefa að sínu leyti
nokkra hugmynd um hræringar
mannlífsins á Akureyri umrætt
ár, þarfir fólks og langanir; sem
og hvernig hyggilegast þótti að
höfða til hins almenna borgara.
Það er líka framlag til sagnfræði.
Mannskilningur?
Bókmenntír
Guömundur Heiöar
Frímannsson
Sigurður Pálsson:
MANNSKILNINGUR OG
MARKMIÐ UPPELDIS
Smárit Kennaraháskóla íslands og
Iðunnar, 1983
Skilningur á eðli mannskepn-
unnar er ekki fyrirhafnarlaus.
Menn telja sig yfirleitt ekki finna
hann fyrr en eftir langar og erfið-
ar rannsóknir. En sá skilningur er
mjög mikilvægur, vegna þess að
hann mótar viðhorf til svo ótrú-
lega margra annarra hluta. í
þessu litla kveri er gerð tilraun til
að greina ferns konar skilning á
manninum og hvaða áhrif ólíkur
skilningur hefur á þau markmið,
sem sett eru uppeldi.
Það er eðlilegt, að fyrsta spurn-
ingin, sem maður vill fá svar við,
sé, hvað er mannskilningur. Það
fyrsta, sem lesendum gæti dottið í
hug, þegar þeir heyra orðið, er
mannþekking, en hennar afla
menn sér af reynslu í mannlífinu.
í þessu kveri er ekki fjallað um
mannskilning í þessari merkingu.
Það er miklu fremur, að hér sé
fjallað um lífsskoðun. En það orð
segir okkur litlu meira en hið
fyrra. Það, sem hér er fjallað um,
er mannskilningur í merkingunni
kenning um mannlegt eðli. Þegar
menn smíða sér slíkar kenningar,
leitast þeir við að svara því til að
mynda, hvað skilur mennina frá
dýrunum, hvers eðlis er sálin, eru
menn frjálsir að því, sem þeir
gera. Spurningar á borð við þessar
eru hefðbundnar heimspekilegar
spurningar, og heimspekingar
hafa leitazt við að svara þeim frá
Platóni og fram á okkar daga.
Þessar fjórar kenningar um
mannlegt eðli, sem gerð er grein
fyrir í þessu kveri, eru, svo að not-
uð séu orð höfundar, natúralísk,
félagsleg, húmanísk og hebresk-
kristin. Natúralíska kenningin
kveður á um, að mennirnir séu
samsafn af frumum, sem bregðast
við umhverfinu og annað ekki. Sú
félagslega, að mennirnir séu fé-
lagsverur, sem séu ofurseldar um-
hverfi sínu. Húmaníska kenningin
„setur manninn í öndvegi og allt
miðast við hann. Maðurinn er
markmið alls.“ (Bls. 33.) Hebresk-
kristna kenningin segir manninn
vera skapaðan „til samfélags við
skapara sinn og til ábyrgðar gagn-
vart honum". (Bls. 41.) í síðustu
tveimur köflum bókarinnar eru
þessar kenningar bornar saman
og reynt að draga af þeim ályktan-
ir fyrir uppeldi.
Höfundur tekur það fram, að
sjálfur aðhyllist hann hina
kristnu-hebresku kenningu. Og
það verður að segjast eins og er,
að kaflinn um hana er eini kafl-
inn, sem er boðlegur í riti, sem á
að taka alvarlega. Allar hinar
kenningarnar þrjár eru þannig
settar fram, að auðvelt er að sýna
fram á mótsagnir í þeim eða af-
leiðingar, sem enginn viti borinn
maður getur fallizt á. En höfund-
urinn hefur ekki fyrir því að
hrekja þær kenningar, sem hann
aðhyllist ekki. Það stafar senni-
lega af því, sem hann kallar fjöl-
hyggju eða þá staðreynd, að menn
á Vesturlöndum aðhyllast fleiri en
eina lífsskoðun og greinir stund-
um á um grundvallaratriði. Hann
segir: „Lífsviðhorf manna og
skilningur þeirra á manninum
ræðst af persónulegu mati ein-
staklingsins og vali hans á því sem
hann álítur betra eða réttara en
annað, án þess að það sé grund-
vallað á óyggjandi sönnunum."
(Bls. 11.) Þótt ekki liggi óyggjandi
sannanir til skoðunar eða kenn-
ingar eins og er um flestar skoð-
anir og kenningar, þá geta legið
skynsamlegar ástæður til þeirra
og um þær er hægt að rökræða og
komast að niðurstöðu. Slík niður-
staða er ekki val. Hér er ekki gerð-
ur greinarmunur á vildarefnum og
þeim, sem hægt er að mynda sér
skynsamlegar skoðanir um. Af því
leiðir sá útbreiddi misskilningur,