Morgunblaðið - 10.05.1984, Blaðsíða 18

66 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 1984
Einstæður dómur í Svíþjóð:
Óbeinar reyking-
ar leiddu til dauða
— eftir Ingimar
Sigurðsson
Á Alþingi íslendinga er nú til
umfjöllunar stjórnarfrumvarp til
laga um tóbaksvarnir. Frumvarp
þetta var samið fyrir tilstuðlan
fyrrverandi heilbrigðisráðherra,
Svavars Gestssonar, en flutt af
núverandi heilbrigðisráðherra,
Matthíasi Bjarnasyni, þannig að
ekki hafa þeir vísu menn gert
ágreining í þessu máli, enda málið
hafið yfir alla flokkadrætti. Yfir-
Ieitt eru menn sammála um gagn-
semi þess, ef möguleikar yrðu á að
framkvæma það samkvæmt orð-
anna hljóðan. Það sem einkum
hefur verið fundið að frumvarpinu
er eitt af meginmarkmiðum þess,
en það er að vernda þann sjálf-
sagða rétt manna að mega anda að
sér reyklausu andrúmslofti, t.d. á
vinnustöðum, í almenningsfarar-
tækjum, og í opinberum bygging-
um. Frumvarpið gerir ráð fyrir
því að þessi grundvallarregla
verði leidd í lög. í sjálfu sér ætti
ekki að vera þörf á þessu í þjóðfé-
lagi, sem kosið hefur að búa eins
vel að þegnum sínum hvað snertir
heilsugæslu og raun ber vitni. All-
ir vita hinsvegar hversu rík venj-
an er og það var mat þeirra, er að
frumvarpinu unnu, að til þess að
rýma henni út þyrfti lagaákvæði.
Sumir hafa haldið því fram að
ógerningur sé að framfylgja regl-
um, er verndi þann sjálfsagða
grundvallarrétt, sem greint er frá
hér að framan. Að beygja sig und-
ir þessa röksemd er hrein uppgjöf
og ekki frekar orðum að því eyð-
andi. Sú röksemd, sem fram hefur
komið og það frá ábyrgum aðilum,
að ósannaö sé að óbeinar reyk-
ingar valdi heilsutjóni, er þó öllu
hættulegri, ekki síst þar sem hún
lýsir ótakmarkaðri fáfræði við-
komandi aðila um þessa hættu.
Það er ekki síst vegna þessa, sem
ég hefi tekið penna í hönd og lang-
ar að gera grein fyrir tímamót-
andi dómi, sem fallið hefur í máli
sem þessu í Svíþjóð nýlega, og ég
held að öllum sé hollt að kynna
sér. Hér er að vísu ekkert nýtt á
ferðinni, heldur eingöngu viðleitni
í þá átt að viðurkenna það, sem
sérfróðir aðilar telja löngu sann-
að. Skal mál þetta rakið hér
stuttlega:
Á öndverðu ári 1982 lést í Sví-
þjóð 55 ára gömul kona af völdum
krabbameins (smáfrumu illkynja
lungnaæxli), sem er tegund
krabbameins, sem næstum ein-
göngu leggst á reykingamenn.
Læknar konunnar og aðstandend-
ur hennar voru sannfærðir um
orsakir sjúkdómsins og að þeirra
væri að leita á vinnustað hennar,
þar sem hún í 14 ár mátti sæta því
að anda að sér reykmettuðu and-
rúmslofti frá sígarettum. Þetta
leiddi til þess að þessir aðilar hófu
baráttu fyrir því, að sjúkdómur-
inn yrði viðurkenndur sem at-
vinnusjúkdómur og því bótaskyld-
ur sem slíkur.
Nýlega felldi tryggingaréttur-
inn í Suður-Svíþjóð úrskurð í
þessu máli þar sem sjúkdómurinn
er viðurkenndur sem atvinnusjúk-
dómur. Lítum nánar á þau rök, er
að baki úrskurðinum liggja:
Samkvæmt skýrslum sjúkra-
húss þess, sem konan var vistuð á,
kom fram að af 204 sjúklingum
sem þjáðust af þessari tegund
krabbameins, höfðu aðeins 7 aldr-
ei reykt og af þeim höfðu 5 mátt
þola stöðugan tóbaksreyk í lífi
sínu um langan tíma. Konan, sem
hér um ræðir, var ein þeirra. Ekk-
ert kom fram, sem gaf til kynna að
hún hefði orðið fyrir öðrum þekkt-
um krabbameinsáhrifum og ekki
var neitt óvanalegt bundið erfð-
um. Konan hafði verið við góða
heilsu til ársins 1980 og aldrei
kennt sér meins að neinu ráði,
fyrr en þá.
Á árunum 1962—1976 vann kon-
an í skrifstofuherbergi með 10
öðrum og af þeim reyktu 6 við-
stöðulaust við vinnu. Þeir, sem
ekki reyktu, gátu ómögulega hjá
því komist að draga að sér reyk-
inn, bæði vegna návistar við reyk-
ingamennina og vegna þess að
loftræsting var léleg. Á þessu 14
ára tímabili var konan talin hafa
verið í um 20 þús. klukkustundir í
reykmettuðu andrúmslofti. Rétt
er að geta þess að sannað þótti að
um óverulega áhættu hafði verið
að ræða utan vinnustaðar.
Til þess að geta úrskurðað að
hér væri um bótaskyldan sjúkdóm
Ingimar Sigurðsson
„Á öndverðu ári 1982
lést í Svíþjóð 55 ára
gömul kona af vöidum
krabbameins (smá-
frumu illkynja lungna-
æxli), sem er tegund
krabbameins, sem næst-
um eingöngu leggst á
reykingamenn. Læknar
konunnar og aðstand-
endur hennar voru
sannfærðir um orsakir
sjúkdómsins og að
þeirra væri að leita á
vinnustað hennar, þar
sem hún í 14 ár mátti
sæta því að anda að sér
reykmettuðu andrúms-
lofti frá sígarettum.“
að ræða, stóð tryggingarétturinn
frammi fyrir tveimur spurning-
um, þ.e.a.s. hvort konan hefði
mátt þola skaðleg áhrif, sem ótví-
rætt gátu gefið til kynna, að sjúk-
dóminn mætti rekja til aðstæðna
á vinnustað, og væri svarið já-
kvætt, hvort nægjanlega sterk rök
fyndust, er mæltu gegn því að sú
væri ástæðan í þessu tilviki. Þrír
af fjórum sérfræðingum trygg-
ingaréttarins litu svo á, að orsaka-
sambandið væri eins skýrt og
hægt væri að krefjast og ekki væri
til nein haldbærari skýring á
sjúkdómnum en óbeinar reyk-
ingar, sem konan fékk ekki við
ráðið á vinnustaðnum. Sá fjórði
efaðist ekki um orsakasamband
milli óbeinna reykinga og sjúk-
dómsins, en taldi að 18 ár, þ.e.a.s.
tímann frá því að konan hóf vinnu
þar til hún veiktist, of skamman
til þess að það gæti átt við í þessu
tilviki. Lögfræðingar réttarins
féllust á rök meirihlutans og úr-
skurðuðu að um atvinnusjúkdóm
af völdum óbeinna reykinga væri
að ræða.
Þessum úrskurði hefur verið
áfrýjað til tryggingayfirdómsins,
sem samkvæmt sænskum rétti fer
með æðsta dómsvald í slfkum mál-
um. Bíða menn með óþreyju eftir
úrslitum, þar sem ekki er ólíklegt
að þau kunni að hafa áhrif víðar
en í Svíþjóð.
Vonandi þarf engan slíkan dóm
til þess að opna augu okkar hér á
landi og vonandi sjá alþingismenn
sóma sinn í því að afgreiða tób-
aksvarnafrumvarpið þegar á
þessu þingi og jafnframt að gera
heilbrigðisyfirvöldum kleift að
framfylgja lögunum með því að
setja fé í framkvæmdina. Upp-
rennandi kynslóðir íslendinga
eiga heimtingu á því að stemmt sé
stigu við þessum ófögnuði.
Heimild: Vi gor hell om halsa nr. 1/1984.
Ingimar Sigurðsson er lögfræðing-
ur og deildarsljóri i heilbrigðis- og
tryggingariðuneytinu.
Reynslan af áfenga
ölinu talar skýru máli
— eftir Pál V.
Daníelsson
„Við Finnar erum ekki verri en
aðrir“ en fyrirsögn greinar, sem
Marjatta ísberg ritar í Morgun-
blaðið 23. mars sl. Hafi mátt skilja
orð mín í umræðu um bjór í sjón-
varpinu á þann veg, er ég vitnaði
til hörmulegrar reynslu Finna af
áfenga ölinu, að þeir væru verri en
aðrir menn, þá er það hinn mesti
misskilningur. Sannleikurinn er
sá, að ég hefi alla tíð frá því ég á
unga aldri Ias kvæðið „Svein dúfu“
eftir Runeberg litið til Finnlands
sem þar byggi harðdugleg og sam-
hent þjóð og það sem ég hefi heyrt
um og lítillega kynnst Finnum síð-
an hefur ekki breytt því áliti mínu
heldur miklu fremur staðfest það.
Og sannarlega hefi ég fagnað góð-
um fréttum frá Finnlandi og mig
hefur tekið sárt, þegar verr hefur
farið. Áfengi bjórinn hefur orðið
mikið böl þar i landi eins og alls
staðar þar sem við hann hefur
verið gælt. Um það þurfum við
ekkert að halda eða álíta þvi þar
tala opinberar skýrslur sínu máli
og það þarf ekki annað en að
kynna sér þær. Að hlaupa á bak
við það, að allt velti á því hvar og
hvernig bjórinn er seldur er ekk-
ert annað en fyrirsláttur, því kraf-
an um sem „besta þjónustu" í því
efni heldur áfram og bjórunnend-
ur vilja hafa sem minnst fyrir því
að ná í sinn bjór. Áfengisverslunin
er því bara byrjunin. En hvers
vegna þessi ótti við bjórinn, sem á
að vera svo „góður" og „hollur" að
það megi helst ekki vera hægt að
ná til hans? Það er heldur ekki
tilgangurinn, hér er um lævísa
blekkingu bjórunnenda að ræða til
að fá bjórinn löglega í sölu, þeir
óttast ekki dreifitæknina á eftir.
Verst er hve margir saklausir og
trúgjarnir láta blekkjast af slík-
um áróðri.
Staðreyndirnar
í Finnlandi
Áður en sala ölsins var leyfð í
Finnlandi var áfengisneýslan 2,6
lítrar af hreinum vínanda á mann
að meðaltali. Þetta var árið 1967.
Var þetta minnsta vínneysla á
Norðurlöndum að íslandi undan-
skildu.
Árið 1968 var sala áfenga ölsins
leyfð og strax 1969 var meðal-
neyslan komin í 4,2 lítra eða hafði
aukist um 61,5%. Nú hefði mátt
ætla að þetta mundi jafnast og
bjórinn kæmi í staðinn fyrir
sterku drykkina. Nei, áfengis-
neyslan óx enn og var komin í 6,3
lítra 1982 af hreinum vínanda á
mann að meðaltali. Er það 142,3%
aukning frá 1967. Og hvað kom í
kjölfarið? Árið 1967 voru 140 þús-
und handtökur vegna ölvunar en
1974 voru þær orðnar um 300 þús-
und. Ofbeldisglæpir voru um 7
þús. 1967 en höfðu tvöfaldast, voru
um 14 þús. 1974. Ölvun við akstur
var um 7 þúsund tilfelli 1967 en
um 18 þúsund 1975. Margt fleira
mætti telja. Ég veit að þú, Marj-
atta ísberg, villt ekki að eitthvað
þessu líkt hendi íslensku þjóðina.
Reynslan í Svíþjóð
Þá má mikið læra af reynslu
Svía. Árið 1964 er meðalneysla
hreins vínanda á mann 4,3 lítrar.
Milliölið kom 1965 og neyslan
jókst mikið og var orðin 6,1 lítri
1976. Milliölið var bannað 1977 og
árið 1982 var heildarneyslan kom-
in niður í 5,2 lítra hreins vínanda
að meðaltali á mann. Þessar tölur
tala sínu máli. Samkvæmt nýjustu
rannsóknum er nú að koma í ljós
stórfellt heilsufarstjón á fólki um
þrítugsaldur, sem rakið er til
neyslu ungmenna á bjór á milli-
ölsárunum. Það er „hollusta"
áfenga ölsins.
Hvernig gekk á íslandi?
Samkvæmt rökum bjórunnenda
hefði nú allt átt að síga miklu
meira á ógæfuhliðina hér heima á
(slandi. Þar hefur að vísu margt
farið úrskeiðis, sem byggist á því
að stjórnvöld hafa nánast farið
eftir óskum vínsölumanna. En á
árunum 1%7—1982 jókst áfeng-
isneysla íslendinga úr 2,4 í 3,1
lítra hreins vínanda að meðaltali á
mann eða um 29,2%. Aukningin í
Finnlandi þetta sama tímabil var
142,3%. Þetta eru staðreyndir. Nú
sýna allar rannsóknir, að tjónið af
völdum áfengisneyslu er í beinu
hlutfalli við magn þess hreina vín-
anda, sem neytt er, og hefur þar
engin áhrif hvort vínandans sé
neytt í bjór, veikum vínum eða
sterkum.
Það þarf miklar öfgar og ófyr-
irleitni til þess að neita þeim stað-
reyndum, sem rannsóknir og
reynsla hafa leitt í ljós.
Páll V. Daníelsson
„Að hlaupa á bak við
það að allt velti á því
hvar og hvernig bjórinn
er seldur er ekkert ann-
að en fyrirsláttur, því
krafan um sem „besta
þjónustu“ í því efni
heldur áfram ... “
„Góður bjór“
En fólki finnst bjórinn góður.
Við það er ekkert að athuga.
Áfengismagnið ræður ekki bragði
bjórsins. Við rannsókn hafa
bjórmenn ekki þekkt í sundur
óáfengan bjór og áfengan. Það er
því ekki rétt að fólk sé að sækjast
fyrst og fremst eftir bragðinu
heldur vímunni. Og það er víman,
sem er hinn hættulegi þáttur
bjórsins. Það er víman, sem veldur
því að bjórinn verður ávanadrykk-
ur og hann veldur fíkn. Þannig
brýtur hann leiðina fyrir aukna
neyslu, fyrir síneyslu, fyrir
sterkari drykki, fyrir önnur vímu-
og fíkniefni. Ennþá hefur enginn
treyst sér til þess að gefa fólki
haldbær ráð um það hvaða áfeng-
isskammtur sé hæfilegur til þess
að öruggt sé að viðkomandi drekki
sér ekki til tjóns.
Eigum samleiö
Verðstefnu ætla ég ekki að ræða
að sinni. Mér sýnist að íslenska
verðstefnan sé sú að hafa magn
hreins vínanda eftir því ódýrara,
eftir því sem drykkurinn er veik-
ari. Þvert á það, sem sumir bjór-
unnendur halda fram.
En vilji Marjatta ísberg kynna
sér margþættar rannsóknir, sem
fram hafa farið í sambandi við
áfengisneyslu og afleiðingar henn-
ar og þá ekki síst, hvernig ein-
staklingar og fjölskyldur hafa
brotnað niður, þá er ég þess full-
viss að hún mundi vilja neita sér
um einn bjór ef það mætti verða
til þess að bæta eitthvað úr. Það
er enginn vafi á því að við eigum
samleið í þessum málum. Við vilj-
um ekki áfengisbölið. Við viljum
ekki leiða hættu yfir börn og ungl-
inga. En til þess að það megi verða
þurfum við að þekkja hætturnar
og leiða fólk frá áfengisveginum Á
honum eru þær hættur, sem
áfengisbölinu valda, þ.e. lögbrot,
sjúkdómar, upplausn heimila,
slys, örorka og dauði alltof
margra. Allt gerist þetta á áfeng-
isveginum og þar sem allar bjór-
slóðir liggja inn á þann veg eru
þær einungis til þess að auka á
hætturnar og þá ekki síst á vegi
barna og ungmenna.
Pill V. Daníelsson er riðskipta-
fræðingur.