Morgunblaðið - 09.12.1984, Síða 32

32 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 1984
Amnesty International:
Baráttan
gegn pyntingum
Sem kunnugt er hafa alþjóðasamtökin Amn-
esty International staðið fyrir „Herferð gegn
pyntingum“ um allan heim síðasta áratug. Starf-
semi samtakanna leiddi óbeint til þess að Sam-
einuðu þjóðirnar gáfu út yfirlýsingu um pynt-
ingar árið 1975 sem orðið hefur samtökunum
þýðingarmikið vopn í baráttu sinni. Á degi Sam-
einuðu þjóðanna, sem er í dag, er því ekki úr
vegi að fjalla um starfsemi Amnesty og vanda-
málin sem samtökin eiga við að glýma. Amnesty
International eru alþjóðleg samtök þeirra sem
vilja vinna að verndun mannréttinda í heimin-
um. Hafa samtökin einkum einbeitt sér að mál-
efnum samviskufanga, þ.e. fólks sem fangelsað
hefur verið vegna kynþáttar síns, skoðana eða
trúar, en samviskufangar teljast aðeins þeir sem
ekki hafa beitt ofbeldi eða hvatt til þess.
Ljóst er að pyntingar og
ómannúðleg meðferð fanga er
stunduð víða um heim. Víðast
hvar þar sem svo er ástatt reyna
ríkisstjórnir að draga dul á
pyntingarstarfsemina og leggja
stein í götu þeirra er reyna að
kynna sér aðstæður. í nokkrum
ríkjum leggur löggjafinn blessun
sína yfir pyntingar fanga í refs-
ingarskyni, s.s. húðstrýkingar og
aflimanir.
verður aldrei hægt að réttlæta
þær. Pyntingar eru vísvitandi
árás á mannlega virðingu og
reisn og af þeirri ástæðu einni
ættu þær að fordæmast undir
öllum kringumstæðum. Það er
hámark ómennskunnar þegar
hjálparlaus fangi verður fyrir
pyntingum og niðurlægingu af
hendi þeirra sem eiga að gæta
laga og réttar.
Reynslan sýnir að hafi pynt-
í ('hile hefur samtökum sem berjast fyrir mannréttindum tekist að finna
leynileg fangelsi þar sem samviskufangar hafa verið yfirheyrðir og þeir
sætt pyntingum. A myndinni má sjá nunnur, presta og borgara standa
fyrir mótmælaathöfn frammi fyrir einum þessara staða.
Hin siðferðilegu rök
í upplýsingabæklingi sem
Amnesty hefur gefið út um
starfsemi sína segir um réttlæt-
ingu pyntinga og fólskulega
meðferð fanga:
Réttlæting valdhafa á pynt-
ingum felst oft í hinni hefð-
bundnu rökfærslu um að til-
gangurinn helgi meðalið — að
þjáning fórnarlambsins sé
„nauðsynleg" í þeim tilgangi að
vernda hagsmuni hins mikia
meirihluta. Þessi afsökun verkn-
aðarins lítur framhjá þeirri
staðreynd að meirihluti þeirra
er sæta pyntingum, jafnvel í
ríkjum þar sem borgaraleg and-
ófsstarfsemi er víðtæk, hafa
engar leynilegar upplýsingar að
láta í té. Þetta fólk er venjulega
pyntað annað hvort til að þvinga
fram játningar eða hindra að
það starfi gegn viðkomandi
stjórnvöldum.
Jafnvel þó hægt væri að sýna
fram á að pyntingar gætu verið
gagnlegar í sumum tilvikum,
ingar einu sinni verið leyfðar í
ákveðnum tilvikum t.d. til að
berjast gegn pólitísku ofbeldi,
munu pyntingar næstum óhjá-
kvæmilega verða notaðar í fleiri
augnamiðum og gagnvart fleir-
um og fleirum. Þeir sem einu
sinni hafa gripið til pyntinga
munu halda áfram að stunda
þær, hvattir af „árangrinum" við
að ná fram játningum eða upp-
lýsingunum sem þeir leita eftir
— hvað sem áreiðanleika játn-
inganna líður. Innan öryggis-
gæzlunnar munu þeir hvetja til
útfærslu pyntinga til annarra
fangelsisstofnana. Þeir leitast
við að fullkomna tækni sína og
finna aðferðir til að draga dul á
ummerkin. Þeir munu leitast við
að finna fleiri ástæður og þarfir
fyrir pyntingastarfsemi sína ef
þjóðfélagið sofnar á verðinum.
Það sem átti að gerast aðeins
„einu sinni“ verður þannig ríkj-
andi í kerfinu — brýtur niður
siðferðiskenndina og þann laga-
lega rétt sem stendur á móti öll-
um tegundum ofbeldis, og hefur
loks áhrif á allt þjóðfélagið.
Ríkisstjórnum er halda vilja
uppi merki réttlætis er skylt að
leggja bann við pyntingum og
illa meðferð fanga. Pyntinga-
starfsemi brýtur niður þá grund-
vallarkennisetningu laga að
refsing skuli vera tiltekið fang-
elsi fyrir sannaða sök. Flestar
alþjóðlegar stofnanir og alþjóð-
leg lög í stríði og friði leggja
bann við pyntingum. Fullyrði
ríkisstjórnir að þær ríki á
grundvelli siðferðis og laga, hver
sem þau eru, ber þeim skylda til
að banna pyntingar með lögum
— slíkur blettur á stjórnvöldum
sem pyntingastarfsemi er veldur
rotnun réttarkerfisins innanfrá,
og slítur alla þræði trausts og
samhugs milli þegnanna og
stjórnenda þeirra.
Athygli hefur vakið hversu troðið
er á réttindum pólitískra fanga í
Alþýðulýðveldinu Kína. Þar hafa
farið fram fjöldaaftökur pólitískra
fanga og þeir sætt ómannúðlegri
meðferð. Maðurinn á myndinni er
sakaður um morð. Hermaður
stendur að baki honum og heldur
byssuhlaupinu fast að hnakka
hans. A spjaldinu sem hengt hefur
verið um háls mannsins er fullyrt
að hann sé morðingi. Nafn hans
hefur þegar verið strikað út af
nafnalista Amnesty.
Hversu útbreiddar
eru pyntingar?
Fangar hafa verið píndir eða
sætt illri meðferð í að minnsta
kosti einu af hverjum þremur
ríkjum heims innan síðustu fjög-
urra ára, samkvæmt síðustu
skýrslu Amnesty International,
Pyntingar á níunda áratug, en
skýrslan kom út fyrr á þessu ári.
Þó skýrslan bendi á framburði
um pyntingar eða illa meðferð
fanga í um 100 ríkjum um allan
heim, leggur hún áherzlu á að
leynd valdhafa og ógnanir gagn-
vart fórnarlömbunum ge^i rann-
sókn margra fullyrðinga um
pyntingar erfiða.
í öðrum ríkjum er ómögulegt
að afla upplýsinga um pynt-
ingastarfsemina — þar gæti
ástandið verið enn verra en þar
sem hægt er að fylgast með líðan
fanga.
Af þessum ástæðum, leggur
Amnesty International áherslu á
að ekki sé hægt að gefa út
„svartan lista" yfir ríki sem
stunda pyntingar — ekki aðeins
vegna þess að hann myndi óhjá-
kvæmilega vera ófullkominn,
heldur myndi slíkt plagg einnig
Þessi mynd var tekin er pólitískur fangi, Ulvi Ogus „brotnaði niður“
meðan á heimsókn blaðamanna stóð í Manak-hcrfangelsið í Tyrklandi.
Blaðamönnum hafði verið boðið til fangelsisins er fjölmiðlar erlendis
höfðu fjallað um hrikalegt ástand í fangelsum þar. „Hann er aðeins að
látast“, er haft eftir fangelsisstjóranum, Raci Tetik. Maðurinn var rann-
sakaður af fangelsislækni sem úrskurðaði að hann væri „útkeyróur á
taugum" og bætti því við að þetta væri ekki óvenjulegt meðal fanga í
Mamak-herfangelsinu.
liggja vel við misnotkun ríkis-
stjórna og aðilar sæju sér hag í
að nota hann í áróðursskyni.
Þess í stað leggur skýrslan
áherzlu á að pyntingar eigi sér
stað í öllum heimshlutum, og í
skjóli ríkisstjórna með afar mis-
munandi hugmyndafræði, og að
meðal fórnarlamba sé fólk úr
öllum stéttum, aldursflokkum og
starfshópum.
Allar tölur um fjölda fórnar-
lamba pyntinga hljóta að vera
vanáætlaðar, segja rannsókn-
armenn Amnesty International.
Þeir fullyrða að ljóst sé að tíu
þúsundir manna hafi sætt pynt-
ingum og ómannlegri meðferð á
þessum áratug, en segja einnig
að sú tala gæti verið mun hærri.
Amnesty International fylgja
þeirri reglu að forðast allan
samanburð milli ríkja. Samtökin
telja sig ekki hafa nægilegt
magn sambærilegra upplýsinga
frá öllum heimshlutum til þess
— og þess utan treysta samtökin
sér ekki til að gera samanburð á
andlegum og líkamlegum þján-
ingum einstaklinga sem sæta
pyntingum.
„Pyntingaaðferðir og mis-
þyrmingar eru breytilegar frá
ríki til ríkis,“ segir í skýrslunni.
Meðal þeirra framburða sem þar
er að finna eru: að fólki er hálf-
drekkt í pyntingaskyni, kynferð-
islegar misþyrmingar, gabbaf-
tökur; kerfisbundnar barsmíðar,
rafmagnspyntingar; hýðingar og
aflimanir með úrskurði laga.
„Pyntingarnar sjálfar eru
leynilegar og eru framkvæmdar
af embættismönnum sem hafa
vald til að halda starfseminni
leyndri," segir í skýrslunni —
sem veldur mestum erfiðleikum
við að meta umfang misþyrm-
inganna. Oft eru pyntingaað-
ferðir svo lævíslega upphugsað-
ar að erfitt er að færa sönnur á
verknaðinn eftir á. Nefna má
langvarandi einangrun einstakl-
inga, rafskaut sem komið er
fyrir á sársaukanæmum svæðum
líkamans og lyf sem valda hita-
sótt og krampa, skilja ekki eftir
sig sár eða fleiður.
Að safna heimildum um pynt-
ingar er ekki einungis erfitt og
vandasamt verk, það er oft
hættulegt. Þeir, sem starfað
hafa að mannréttindamálum, og
lögfræðingar, sem varið hafa
pólitíska fanga, hafa sjálfir orð-
ið fórnarlömb pyntinga.
Fara pyntingar
vaxandi?
Þeirri spurningu er ekki unnt
að svara því enginn hefur haft
fullkomna mynd af ástandinu
hvorki fyrr né nú. Það sem fer í
vöxt, segir Amnesty Internat-
ional, er fjöldi mannréttinda-
hópa sem berjast gegn pynting-
um innan flestra rikja heims og
það upplýsingamagn sem lög-
fræðingar, fórnarlömb og skyld-
menni þeirra senda umheimin-
um í þeirri von að alþjóðlegur
þrýstingur verði til hjálpar.
„Fréttafjölmiðlar flytja nú
miklu meira efni um pyntingar
en þeir gerðu fyrir áratug," segir
í skýrslunni, „ekki endilega
vegna þess að það sé meira um
misþyrmingar á þessum áratug
en áður, heldur vegna þess að
fleiri alþjóðleg samtök fást við
rannsóknir á misþyrmingum, og
vegna þess að ritstjórar og
blaðámenn eru einbeittari við að
gera eigin rannsóknir á staðhæf-
ingum um pyntingar og skrifa
fréttir um niðurstöður sínar.
Nokkur hugmynd um stærð
vandamálsins í heild kemur
fram, þar sem skýrslan bendir á
að Amnesty International hefur
fengist við mál 2.687 einstakl-
inga þar sem rökstuddur grunur
var um pyntingar síðan í janúar
1980, en þessir einstaklingar
voru frá 45 löndum. 1 öllum þess-
um málum höfðu samtökin næg-
ar heimildir — nafn viðkomandi
og skýrslu um handtöku — og
gátu gripið inn i rás viðburða
meðan tími var til. En á móti
hverjum samviskufanga sem vit-
að er um, eru ótal önnur fórnar-
lömb sem enginn veit deili á.