Morgunblaðið - 03.01.1985, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. JANÚAR 1985
Erlendar skuldir og
yerðbólga setur okkur
stólinn fyrir dyrnar
Áramótaávarp Steingríms Her
mannssonar forsætisráðherra
Góðir Islendingar.
Oft hefur verið sagt, ekki síst
um áramót, að íslenska þjóðin
standi á miklum tímamótum. Mér
virðist þó, að svo sé nú fremur en
oftast áður. Sannfæring mín er, að
út sé runnið ákveðið skeið í sögu
þessarar þjóðar og annað verði við
að taka.
Það ár, sem nú er að líða, hefur
að vísu verið viðburða- og e.t.v.
örlagaríkt. Tímamót ákvarðast
hins vegar sjaldan af einu ári.
Þeim ráða lengri fortíð og framtíð.
Hvort tveggja er því nauðsyn að
skilja. Það sem við eigum og erum
er margra ára verk. Síðustu ára-
tugirnir hafa þó verið drýgstir í
framfarasókninni. Má í því sam-
bandi minna á byltingu í sam-
göngumálum með nýjum og full-
komnum vegum, flugvöllum og
höfnum, samtengt raforkukerfi
um landið allt og sjálfvirkan síma
á svo að segja hvern bæ á næsta
ári. Nýir skólar, heilsugæslustöðv-
ar og sjúkrahús hafa verið byggð
um land allt. Og slikar framfarir
hafa ekki eingöngu orðið á ýmsum
sviðum samneyslu. Eignir ein-
staklinga á húsnæði, bifreiðum
o.fl. hafa einnig margfaldast.
Við íslendingar höfum þannig á
fáum árum byggt upp eitt mesta
velferðarríki veraldar, þar sem
þegnarnir njóta verulegs jafnræð-
is og öryggis. Þetta hefur verið
gert á grundvelli þjóðarfram-
leiðslu, sem frá stríðsárum hefur
vaxið að meðaltali á hvern mann
meir en flestar aðrar þjóðir geta
státað af. Að sjálfsögðu hafa allar
atvinnugreinar Iagt sitt af mörk-
um. Þó á stöðugt aukinn hlutur
okkar íslendinga ( afla af ís-
landsmiðum stærsta þáttinn. Mik-
ilvægi sjávarútvegsins verður ekki
síst ljóst, þegar sjávarafli bregst.
Þá hriktir í stoðum efnahagslífs-
ins. Svo hefur verið nú um þriggja
ára skeið.
Um leið og ég fagna hinum
miklu framförum, leitar sú spurn-
ing á huga minn, hvort ekki hafi
verið farið full geyst í hina fjöl-
mörgu góðu hluti, án þess að huga
að því að styrkja grundvöllinn, at-
vinnulífið sjálft. Því verður ekki
neitað, að þensla hefur verið mik-
il, nánast árlegur viðskiptahalli og
vaxandi verðbólga. Og það er þetta
tvennt, erlendar skuldir og verð-
bólga, sem setur okkur nú stólinn
fyrir dyrnar, svo ekki verður leng-
ur haldið áfram á þessari braut.
Þetta hefur komið glöggt í ljós eft-
ir að þorskaflinn brást 1982. Með
það í huga, að ekki er lengur að
vænta afla á íslandsmiðum um-
fram það hámark, sem þegar hef-
ur náðst, virðist mér Ijóst, að 40
ára framfaraskeiði sé lokið. Það
nýja, sem við skal taka, verður að
byggja á nýjum grunni hagvaxtar.
Þessi breyting markar mikil tíma-
mót.
Með þessu er ég ekki að segja,
að hinir gömlu atvinnuvegir verði
ekki áfram mikilvægir, heldur að-
eins, að af þeim muni ekki leiða
sami hagvöxtur og verið hefur.
Nýjar, og m.a. háþróaðar atvinnu-
greinar, verða að koma til liðs.
Ákaflega mikilvægt er, að þjóð-
in geri sér grein fyrir þessu, sem
og því, að okkur fslendingum eru
mjög þröngar skorður settar með
of miklum erlendum skuldum og
verðbólgu. Af þessum staðreynd-
um verðum við að draga réttar
ályktanir og sameinast um það
átak, sem nauðsynlegt er til þess
að hefja nýtt skeið hagvaxtar og
framfara.
Ef allir greiða gjöld
sín, verður byrðin létt
Að sjálfsögðu hefði undirbún-
ingur nýs framfaraskeiðs þurft að
hefjast fyrir nokkrum árum, þeg-
ar svigrúm var meira vegna minni
erlendra skulda og þjóðarfram-
leiðslan enn vaxandi með vaxandi
sjávarafla. Um það þýðir hins veg-
ar ekki að fást lengur, heldur ber
að snúa sér hiklaust að því starfi,
sem nauðsynlegt er til að byggja
upp nýjan grundvöll framfara.
Eg get ekki látið hjá líða að lýsa
þeirri skoöun minni, að í raun ætti
okkur fslendingum, sem svo mjög
höfum efnast á undanförnum ár-
um, að vera auðvelt að komast yfir
það skeið samdráttar, sem við höf-
um nú átt við að stríða. Allar tölur
um innflutning og einkaneyslu
sýna, að í þjóðfélaginu er mikið
fjármagn. Það sér reyndar hver
maður. Því miður virðist hins veg-
ar sem byrðunum sé misskipt.
Líklega er það rétt, sem fullyrt er
og stutt fjölmörgum dæmum, að
þeir eru margir í þjóðfélaginu,
sem ekki taka þátt í því eins og
þeim ber að greiða kostnaðinn af
hinu mikilvæga velferðarkerfi.
Hvaða fslendingur vill ekki góðar
samgöngur, gott menntakerfi,
fullkomna heilsugæslu og öryggi
öllum til handa? Sú alvarlega
meinsemd, sem lýsir sér í því, að
forðast með ólögmætum hætti að
taka eftir efnum og ástæðum þátt
í kostnaðinum við rekstur þjóðfé-
lagsins, er ekki fslendingum eðli-
leg. f þessu hygg ég, að komi fram
mesta meinsemd langvarandi
verðbólgu, siðferðisbresturinn. ís-
lendingar hafa fengið orð fyrir að
vera hreinskiptnir og heiðarlegir.
Ef allir greiða sín gjöld, verður
byrðin létt. Þá væri unnt að lag-
færa meir en gert hefur verið fyrir
þá, sem búa við lökust kjörin, og
reyndar eflaust að lækka gjöld
þorra landsmanna. Þetta verður
að breytast.
Þriðja meiriháttar
samdráttarskeiðið
Flest virðist benda til þess, að í
ár hafi þriggja ára samdráttur í
þjóðarframleiðslu náð takmarki.
Sjór fer hlýnandi, afli vaxandi og
hagvöxtur talinn öruggur í við-
skiptalöndum okkar. Því má gera
ráð fyrir, að á árinu 1985 verði
nokkur hagvöxtur einnig hér á
landi, loksins, eftir þriggja ára
samdrátt.
Þetta samdráttarskeið er hið
þriðja meiriháttar frá stríðsárum.
Öll hafa þau stafað af minni sjáv-
arafla og eru um margt lík.
Fyrsta tímabilið var árin
1949—52, annað árin 1967—68 og
loks hið þriðja nú síðustu þrjú ár-
in. í öll skiptin varð samdráttur
þjóðarframleiðslu 7—8 af hundr-
aði. Það vekur einnig athygli, að á
milli þessara timabila liður
svipaður tími, 14—15 ár. Er það
tilviljun eða reglubundin sveifla í
náttúrunni? I kjölfar hinna
tveggja fyrri samdráttarskeiða
varð hagvöxtur mikill, fljótlega
eftir að þjóðarframleiðslan hafði
náð lágmarki.
Hvað gerist nú? Ekki er spáð
miklum hagvexti á árinu 1985. Trú
mín er þó, að hann geti síðar auk-
ist ört eins og í hinum tilfellunum
báðum. Það mun fyrst og fremst
byggjast á vaxandi sjávarafla eins
og fyrr að því hámarki, sem áður
var náð. Umfram það er hins veg-
ar vart að vænta aukins afla.
Vafalaust má þó auka verðmæti
þess afla, sem á land berst, en því
eru einnig takmörk sett. Þess ber
og að gæta, að f sjávarútvegi eig-
um við íslendingar í vaxandi mæli
i erfiðri og óeðlilegri samkeppni
við ríkisstyrktan sjávarútveg
keppinauta okkar. Ég tel því afar
ólíklegt, að hagvöxtur í kjölfar
þessarar lægðar geti, á grundvelli
sjávarútvegsins eins, orðið jafn
mikill og langvinnur og varð eftir
fyrri samdráttarskeið.
Því dreg ég upp þessa mynd, að
ég vil leggja ríka áherslu á þá
sannfæringu mína, að næstu árin
verði örlagarík fyrir okkur íslend-
inga. Efnahagsbatann verður
bæði að nota til að bæta kjör
þeirra, sem við lökust kjör búa, og
til að renna nýjum stoðum undir
íslenskt atvinnu- og efnahagslíf,
nýtt framfaraskeið.
Framtíðarkönnun
Á því ári sem er að líða, var
gerð könnun á lífsviðhorfi íslend-
inga. Niðurstöður eru um margt
athygli verðar.
Samkvæmt þeim erum við sáttir
við lífið og hamingjusöm þjóð. Við
höfum að vísu áhyggjur af þeim
fjárhagserfiðleikum, sem að
steðja, en erum bjartsýn á framtíð
í landi, sem okkur er kært. Við
metum þjóða mest frelsi til að
taka sjálfstæðar ákvarðanir og
teljum, að við fáum best ráðið eig-
in málum sjálf.
Slíkir eiginleikar eru mikils
virði. Það sér Einar Benediktsson
og hvetur þannig f íslandsljóði
landsmenn til dáða:
„reistu í verki
viljans merki
vilji er allt sem þarf.
Trúðu á sjálfs þín hönd en undur eigi.
Upp með plóginn. Hér er þúfa í vegi.“
Það er rétt, fyrir samstillta þjóð
með viljann að verki verður þúfa
engin hindrun. Sundruð er þjóðin
hins vegar veik, hver sem vilji og
trú einstaklingsins er. Samstaða
er nauðsyn.
Sem betur fer eru möguleikarn-
ir miklir. Landið er auðugt og
landsmenn hugvitssamir. öllu at-
vinnulífi, bæði nýju og gömlu, er
hins vegar mikil hætta búin í
óstöðugleika verðbólgunnar, og
öllu framtaki er þröngur stakkur
sniðinn af miklum erlendum
skuldum. Á næstu árum er því
mikilvægt að vanda hvert skref.
í því skyni ákvað ríkisstjórnin
um siðustu áramót að htinda af
stað svonefndri framtíðarkönnun.
Var valinn allmikill fjöldi fram-
sýnna einstaklinga til þess að spá
um þróun mannlifs hér á landi
næsta aldarfjórðung. Að slíkum
athugunum vinna nú fjölmargar
þjóðir. Það er talið mikilvægt
vegna þeirra miklu og öru breyt-
inga, sem framundan virðast.
Ef dæma má af viðbrögðum
sumra, virðist ekki hjá öllum
skilningur á þessu verki. Ef svo er,
þykir mér það leitt. Áreiðanlega
er orðið tímabært fyrir okkur fs-
lendinga að hverfa af stigi veiði-
mannsins, en leggja i staðinn
áherslu á að hafa áhrif á þróun
eigin þjóðfélags og umheimsins.
Til þess þarf þjóðin að skilja bæði
fortíð og framtíð og setja sér
markmið.
Ég hef fylgst með þessu starfi
og hrifist af áhuga og framsýni
þeirra, sem í því taka þátt. Ég
kann þeim þakkir fyrir. Sannfær-
ing mín er, að þetta verk geti orðið
mjög til góðs fyrir framtið þessar-
ar þjóðar, ef á því verður byggt en
niðurstöður ekki Iátnar rykfalla i
skúffum.
Ef til vill er slíkt mat á framtíð-
inni og markmið, sem eru á góðum
rökum reist, einna mikilvægast til
þess að bjartsýni íslendinga fái
staðist.
Stefnan endurskoðuð
Því verður ekki neitað, að
endurvakin verðbólga nú og á
fyrstu mánuðum næsta árs, er
mikið áfall. Það er áfall fyrir rík-
isstjórnina og efnahagsstefnu
hennar, en þó fyrst og fremst fyrir
þjóðarbúið og þjóðina í heild.
Það er vinsæl iþrótt að finna
sökudólginn. Hans mun ég þó ekki
leita. Eflaust eiga margir sök. Ég
skorast ekki undan að mínum
hluta. Mikilvægast er að læra af
reynslunni, rétta þjóðarskútuna
við og taka á ný stefnu á stöðug-
leika heilbrigðs efnahagslifs og
nýtt framfaraskeið. Ríkisstjórnin
mun ekki hlaupa frá borði, þótt
skipið hallist. Stjórnarflokkarnir
munu endurskoða stefnuna á öll-
um sviðum og leita samstöðu við
þjóðina um farsæla framkvæmd.
Hvað sem á gengur, er það
skylda stjórnvalda að viðhalda
þjóðfélagi jafnræðis og öryggis.
Það er aðalsmerki okkar lands og
reyndar Norðurlandanna allra.
Tryggja ber öllum rétt til mennta,
án tillits til efnahags, og öryggi í
slysum og veikindum, og þeim að-
stoð, sem eru minnimáttar eða
vanbúnir til lífsbaráttunnar.
Leggja ber einnig áherslu á jöfn-
uð, hvar sem menn búa í landinu,
meðal annars með fjárfestingu í
grundvallarþörfum nútímaþjóðfé-
lags.
Það breytir hins vegar ekki því,
að fjölmargt í velferðarþjóðfélag-
inu má bæta. Kerfið þarf að vera
einfalt og skilvirkt. Slikt hefur
þessari ríkisstjórn ekki enn tekist
fremur en þeim, sem á undan hafa
setið. Andstaðan við breytingarn-
ar er mikil. Vissulega á ekki að
breyta breytinganna vegna en:
„að umskapa ið besta í betra
að byggja upp það farsælast er“
eins og Stephan G. Stephansson
segir.
Auðvelt er að staðna í hjólför-
um vanans. Margir óttast breyt-
ingarnar. Þær verða þó, hvort sem
við viljum eða viljum ekki. Við
eigum hins vegar að stjórna þeim,
vera herra þeirra en ekki þrælar.
í endurnýjuðum stjórnarsátt-
mála munu stjórnarflokkarnir
leggja ríka áherslu á að hraða
endurskoðun stjórnkerfisins og
koma fram þeim breytingum, sem
henta betur nýju framfaraskeiði.
Eitt þessara mikilvægu sviða er
húsnæðismálin. Þar hafa útlán
verið stórlega aukin. Hins vegar
er ljóst, að breyta verður útlána-
reglum þannig, að það fjármagn,
sem til ráðstöfunar er, komi fyrst
og fremst þeim til góða, sem þörf-
ina hafa mesta og byggja við hæfi.
Jafnframt er Ijóst, að í hinni gíf-
urlegu verðbólgu undanfarinna
ára búa flestir þeirra, sem eru
með mikil verðtryggð lán, við nán-
ast óyfirstíganlega fjárhagserfið-
leika. Þeim húsbyggjendum verð-
ur að veita aðstoð. Það er félagsleg
skylda.
Örlagaríkasta efnahagsvanda-
málið á því ári, sem nú er að líða,
var vafalaust of mikil þensla, þótt
misjöfn væri. Það leiddi til mis-
gengis á milli landshluta og
atvinnuvega, launaskriðs á vissum
sviðum og alltof mikils viðskipta-
halla. Ríkisstjórnin mun því
leggja áherslu á samræmda stjórn
peningamála, bæði á hinum al-
menna markaði og rikisfjármála.
Á þessum sviðum verður jafnvægi
að nást, ef takast á að koma í veg
fyrir vaxandi erlendar skuldir og
misræmi í launum.
Alla tekjuöflun ríkissjóðs, bæði
í sköttum og tollum, verður að
endurskoða. Markmiðið er örugg-
ari innheimta lögboðinna gjalda,
réttlát skipting og hallalaus ríkis-
sjóður.
I þeirri von, að þær breytingar,
sem gerðar verða, geti stuðlað að
sanngjörnum og viðráðanlegum
kjarasamningum, mun rfkis-
stjórnin leita samstarfs við aðila
vinnumarkaðarins um slík mál.
Fjármagni beint til
atvinnuveganna
Ríkisstjórnin mun leggja rika
áherslu á að treysta atvinnulífið,
bæði hinar hefðbundnu greinar og
nýjar, enda er slíkt grundvöllur
nýs framfaraskeiðs. I þvi sam-
bandi mun verða treyst á framtak
einstaklinga og samtaka þeirra.
Það er í samræmi við þann vilja,
sem fram kom í athugun á gild-
ismati íslendinga, og ég hef áður
nefnt, að einstaklingurinn fái sem
mest að ráða sínum eigin örlögum.
Ríkisvaldinu ber hins vegar
skylda til að treysta þann grund-
völl, sem heilbrigðu atvinnulffi er
nauðsynlegur. Því mun áhersla
verða á það lögð að beina sem
mestu fjármagni til atvinnuveg-
anna, bæta tengsl menntunar við
atvinnulífið, auka rannsóknir og
tilraunir, ekki síst til nýsköpunar,
og að gera öll afskipti stjórnvalda
og fjárhagsfyrirgreiðslu mark-
vissa. Skoðun min er, að hverfa
eigi sem mest frá opinberum
styrkjum til einstakra atvinnu-
vega eða atvinnugreina, nema
þegar óhjákvæmilegt er til jafn-
vægis i byggð landsins eða til þess
að koma nýjum og álitlegum at-
vinnugreinum yfir byrjunarerfið-
leika. Þess í stað virðist mér rétt
að veita samtökum atvinnulifsins
aukna heimild til að ráða sfnum
málum.
í þessu áramótaávarpi get ég
ekki rakið þau mörgu atriði, sem