Morgunblaðið - 03.01.1985, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. JANÚAR 1985
43
Minning:
Matthildur Jóhannes-
dóttir frá Patreksfirói
Fædd 5. júní 1908
Dáin 24. desember 1984
í dag, 3. janúar, verður jarðsett
frá Fossvogskirkju Matthildur Jó-
hannesdóttir frá Patreksfirði.
Fyrstu kynni mín af Matthildi
og eiginmanni hennar, Þórði
Loftssyni kennara á Hellu, voru er
ég dvaldi sem barn hjá þeim hjón-
um á Hellu með ömmu minni,
Ingigerði Þorsteinsdóttur. Matt-
hildur og amma mín voru góðar
vinkonur frá samveruárum þeirra
á Hellu og hélst sú vinátta eftir að
þær fluttu báðar til höfuðborg-
arsvæðisins. Það sem einkenndi
báðar þessar konur var gestrisni
og var mér alltaf tekið sem vel-
komnu ömmubarni á báðum stöð-
unum.
Mig langar til að þakka fyrir
þær góðu stundir, sem ég hef átt
með Matthildi vinkonu minni. Öll
kvæðin, sem hún las fyrir mig og
kenndi mér hvers virði það er að
brosa. Hún var alltaf þessi já-
kvæða kona, sem var tilbúin að
gleðja aðra og ekki þurfti mikið til
að gleðja hana.
Matthildi og Þórði varð ekki
barna auðið en Matthías sonur
minn hefur verið þeim gleðigjafi
og frá því að hann gat sagt nokkur
orð hefur hann kallað þau afa og
ömmu. Það er trú mín að það góða,
sem ég gat veitt þeim, hafi verið
að fylgjast með uppvexti Matthí-
asar.
Minningar og þakklæti koma
upp í hugann er leiðir skilur en
allar þær góðu stundir er við átt-
um saman eru ekki gleymdar.
Þakkir mínar til Matthildar ber-
ast eftir leiðum sem við eigum
sameiginlega eftir okkar góðu
kynni.
„Nú finn ég angan löngu bleikra blóma,
borgina hrundu sé við himin ljóma,
og heyri aftur fagra, foma hljóma,
fínst um mig hlýja úr brjósti þinu
streyma.
Ég man þig enn og mun þér aldrei
gleyma.
Minning þín opnar gamla töfraheima.
Blessað sé nafn þitt bæði á himni og
jörðu.
Brosin þín mig að betri manni gjörðu.
Brjóst þitt mér hlýju og hvíldar enn þá
veldur.
Þú varst mitt blóm, mín borg, mín
harpa og eldur!
(Davíð Stefánsson frá Fagraskógi)
Blessuð sé minning Matthildar.
Hrafnhildur Ingadóttir
Jóhannes Jóns-
son - Minning
Fæddur 30. ágúst 1912
Dáinn 21. desember 1984
Á jólum vill hugur manns venju
fremur hverfa aftur til bernskuár-
anna. Hjá okkur systrunum þá til
þess jólahalds er tíðkaðist á
Kleppjárnsreykjum á uppvaxtar-
árum okkar í Björk. I þessari
minningu skipar fjölskyldan í
Dalbæ stórt sæti. Á jólum var sið-
ur að fjölskyldurnar á Kleppjárns-
reykjum færu í jólaboð hvor til
annarar. Alltaf fannst okkur jafn
gaman að fara í jólaboð i Dalbæ.
Þar ríkti sérstök stemmning sem
var mótuð af hinni einstöku
smekkvísi Þuru, eiginkonu Jans,
svo og heimsborgaralegu ívafi frá
Jan.
Við sem litlar stelpur skynjuð-
um fljótt þá nánu vináttu er ríkti
á milli foreldra okkar og Þuru og
Jans. Seinna er við urðum full-
orðnar, og fórum að líta foreldr-
ana í öðru ljósi, dáðumst við að
Jan, Hollendingnum sem vegna
duttlunga örlaganna settist að hér
upp á hjara veraldar. Þrátt fyrir
ólíkar aðstæður tókst Jan meist-
aralega að laða sig að íslenzkum
staðháttum og venjum án þess að
glata þjóðareinkennum sínum.
Jan var heimsmaðurinn í Reyk-
holtsdal. Nutum við allar frásagna
hans um lífið úti í hinum stóra
heimi.
Eftir að við misstum föður
okkar árið 1%7 og fluttum síðan
nokkrum árum seinna frá Björk,
hefur Jan sýnt okkur einstaka ást-
úð og ræktarsemi. Höfum við allar
metið það mjög og þótt innilega
vænt um er hann kallaði okkur
„dæturnar sínar".
Nú þegar Jan er allur viljum við
þakka þær stundir er við höfum
fengið að njóta með honum. Við
munum minnast hans með hlýhug
og söknuði. Við munum minnast
hans eins og hann var vanur að
kveðja gesti sína er komu í Dalbæ.
Með þeirri sömu kveðju kveðjum
við Jan í Dalbæ.
Innilegar samúðarkveðjur send-
um við og fjölskyldur okkar
Nonna, Bernhard, systur hans í
Hollandi og fjölskyldum þeirra.
Systurnar frá Björk
Kvenkyns Bobby Fischer
Erlendar
bækur
lllugi Jökulsson
Walter Tevis:
The Queen’s Gambit
Pan Books 1984
Skáldverk sem fjalla beinlínis
um skáklistina eru fremur fátíð —
það er miklu algengara að höfund-
ar noti manntaflið sem eins konar
skraut á verkum sínum, ellegar
brúki mannganginn í einhverjum
táknrænum eða strúktúralískum
tilgangi. Af þeim bókum sem
fjalla meira eða minna um skák og
skákmenn þekkja íslendingar vit-
anlega best til Manntafls eftir
Stefan Zweig, og það er mála
sannast að hún er hér um bil sú
besta. Þó er ein betri, tel ég, en
það er The Defense eftir Vladimir
Nabokov — ein af minnst þekktu
bókum þess rússneska útlaga en
jafnframt ein sú allra besta; þar
eru nokkrir stórkostlegir kaflar.
Nabokov notaði manntaflið reynd-
ar hvað eftir annað I verkum sín-
um, einkum framan af.
Og hér er kominn Walter Tevis
og vill feta í fótspor þeirra Zweig
og Nabokovs — skrifa spennandi
skáksögu sem um leið er bók-
menntaverk. Tevis tekst að vísu
ekki betur upp en svo að bók hans
flokkast hiklaust undir reyfara, en
sá er afskaplega frambærilegur og
engin ástæða til að ætla að
skákmenn einir lesi hana sér til
ánægju. Walter Tevis er annars
þekktastur fyrir bók sína um
Manninn sem féll til jarðar, en
hún kom út á islensku um síðustu
jól í þýðingu Þorsteins Antonsson-
ar, og margir kannast við kvik-
mynd sem gerð var eftir þeirri
sögu og David poppstjarna Bowie
lék aðalhlutverkið 1.
The Queen’s Gambit — sem
þýðir náttúrlega Drottningar-
bragð — er óvenjuleg að því leyti
að hún fjallar um konu sem brýst
á toppinn í skákheiminum; það er
satt að segja mjög tímabært nú
þegar Zsuzsa Polgar frá Ungverja-
landi klifrar óðfluga upp metorða-
stigann, aðeins fimmtán ára göm-
ul. En söguhetja Tevis er amerísk,
heitir Beth Harmon, og eins og
flestir — eða altént mjög margir
— skáksnillingar í raunveru-
leikanum, þá á hún við örðugleika
að stríða f æsku. Hún er munað-
arlaus og er komið fyrir á hæli þar
sem fátt er um ástúð og hlýju, en
þess í stað dælt í börnin deyfilyfj-
um, næstum eins og hver vill.
Þarna á hælinu uppgötvar Beth
hins vegar einu ást sína í lífinu
þegar hún rekst niður ( kjallara
þar sem ófélegur húsvörður er að
tefla við sjálfan sig. Eftir nokkurt
þref fellst hann á að kenna henni
mannganginn og það er ekki að
sökum að spyrja — hún reynist
vera undrabarn. Um tíma er henni
bannað að tefla á munaðarleys-
ingjahælinu en þegar hún er tekin
f fóstur af heldur sljólegri konu
fer hún að tefla upp á nýtt og
hæfileikarnir þroskast geysilega.
Brátt er hún farin að etja kappi
við sterkustu skákmenn Banda-
ríkjanna, svo sem Benny Watts,
en handan við sjóndeildarhring-
inn bíða Rússarnir — svo að segja
ósigrandi rússneskir stórmeistar-
ar með heimsmeistarann Borgov í
broddi fylkingar. (Nokkrir raun-
verulegir skákmeistarar eru
nefndir með nafni í bókinni, eink-
um Sovétmenn, en þeir koma ekki
við sjálfa söguna, nema hvað þeim
Tal og Petrósjan er einu sinni lýst
þar sem þeir eru að aðstoða Borg-
ov við að rannsaka biðskák.)
Lýsingin á Beth Harmon skiptir
öllu máli — meira máli en lýs-
ingarnar á skákinni, sem eru til-
þrifalitlar, eða skáklífinu, en því
eru gerð nákvæm og yfirleitt ágæt
skil. Og Beth Harmon verður
prýðilega ljóslifandi f bók Tevis.
Hún sækir margt til Bobby Fisch-
ers en skortir þó sjálfstraust hans,
hún er einmana og i rauninni
fábreytt, en verður kjölfesta f vel
lukkuðum sálfræðiþriller.

Jörðín
snöggkólnar
í kjölfar
eldgosa
Nýjustu kannanir á viðbrögðum andrúmsloftsins við
meiri háttar eldgosum hafa skotið stoðum undir kenn-
inguna um kjarnorkuvetur. Mick Kelly og Chris Sear
við veðurfarsrannsóknadeild Háskóla Austur-Anglíu
hafa þessar rannsóknir á hendi. Þær draga það fram að
nokkur stór eldgos á þessari öld á norðurhveli hafa
innan fárra vikna frá gosinu náð að kæla meginland á
þessum jarðarhelmingi um rúma 1° C.
Sérfræðingar um veðurfar
hafa fyrir löngu viðurkennt
að mikil eldgos hafi áhrif á
veður með því að varpa ösku
og rykögnum hátt upp í
lofthjúpinn þar sem það
stöðvar hitastreymið frá sól-
inni. En þar til nýlega töldu
þeir að það tæki ár eða meira
þar til áhrifin hefðu fest í
sessi. Þessi misskilningur
virðist nú að hluta til stafa af
skorti á mánðaðarlegum hita-
tölum til skoðunar og að hluta
til af tilviljunarkenndri sögu-
legri vitneskju.
Þar sem sérfræðingarnir
höfðu til úrvinnslu árlegar
meðaltalstölur þá hlutu áhrif-
in sem þeir fundu að miðast
við ár hið stysta. Og svo vill
til að nokkur mestu eldgosin,
svo sem eldgosið á Krakatá
1883, urðu á Suðurhveli og
þaðan tók það rykmökinn
nokkra mánuði að dreifast til
Evrópu og Norður-Ameríku.
Fyrsta merki um að þessir
tveir samtvinnuðu þættir
villtu um fyrir mönnum kom
fram á árinu 1982. Þá birtu
Kelly og Sear fyrsta afrakst-
ur rannsókna sinna á mánað-
arlegum hitatölum í kjölfar
eldgosa á Norðurhveli, eins
eftir gosið á Pelé á Vestur-
Indium árið 1902 og Bezimi-
anni í austurhluta Sovétríkj-
anna árið 1956.
Þær rannsóknir fengu svo
stuðning við athuganir á af-
leiðingum eldgossins i fjallinu
St. Helena í Bandarikjunum
árið 1980. Síðan hefur eldgos-
ið í E1 Chichon í apríl 1982 og
nýlegur áhugi á gerð kjarn-
orkuveturs svokallaðs ýtt
undir betur sundurliðaða at-
hugun á tiltækum tölum.
Þetta sýnir að þegar öflugt
eldfjall gýs á Norðurhveli þá
verður strax snögg lækkun á
yfirborðshitanum á svæðinu,
fer lægst niður á öðrum mán-
uði eftir gosið og lagast svo
mjög hægt á næstu tveimur
árum. Ef gosið verður að vetri
til verður mesta lækkun á
hitastigi um 1,4° C; að sumri
til eru áhrifin aðeins þriðj-
ungur af því að magni til (sjá
grein í 311. bindi af Nature).
Enn sem komið er geta sér-
fræðingarnir ekki skýrt
hvernig staðbundin truflun á
orkujafnvægi heimsins getur
valdið svo snöggri svörun á
hitastigi um háifan hnöttinn.
Það er einmitt ástæðan
fyrir því að þessar nýtil-
komnu athuganir koma inn í
deilurnar um kjarnorkuvetur.
Tölvumódel með áhrifum af
takmarkaðri kjarnorkuárás
benda til almennrar kólnunar
á fáum vikum á öllu Norður-
hveli (grein í septemberhefti
New Scientist). Sumir and-
mælendur hafa haldið því
fram að þetta sé svo óraun-
hæft að það geri alla kjarn-
orkuvetrarkenninguna mark-
lausa.
En nú þegar sannast hefur
að loftslag á öllu hvelinu veit-
ir snögga svörun við stað-
bundinni innspýtingu efna í
andrúmsloftið, þá hefur vogin
aftur hallast tölvumódelinu I
vil.
Kelly og Sear draga þetta
saman: „Helsta niðurstaða
þessarar athugunar liggur í
þeirri staðreynd að hún reng-
ir útbreiddar skoðanir um
viðkvæmni og svörunartíma
veðurfars við utanaðkomandi
áhrifum. Niðurstöður okkar
styðja með reynslutölum að
þarna sé um stuttan svörun-
artima að ræða eins og nýlega
hefur verið haldið fram af
þeim sem gert hafa tilraun til
líkingar á víxlverkunum veð-
urfarsbreytinga og kjarnorku.
(IreÍB ir New Scientist I. nór.
eftir Jofan (.ribbin.