Morgunblaðið - 25.08.1985, Qupperneq 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 1985
FRÆÐSLUÞÆTTIR HINS ÍSLENSKA NÁTTÚRUFRÆÐIFÉLAGS
HALLORMSSTAÐAR-
SKÓGUR
— eftir Hákon
Bjarnason
Hið islenska náttúrufræðifé-
lag og áhugahópur um nátt-
úrufræðisafn báðu ýmsa
menn aö skrifa stutta og að-
gengilega fræösluþætti um
náttúru landsins. Þeir munu
birtast í sunnudagsblöðum
Morgunblaðsins. I sumum
greinum er getiö um nýjungar
en í öðrum er fjallaö um árs-
tímabundna atburði í ríki
náttúrunnar. Tilgangurinn er
að auka þekkingu og áhuga
fólks á náttúrufræðum.
Um tveggja alda skeið hefur
Hallormsstaðaskógur verið tal-
inn höfuðdjásn íslenskra skóga.
Sveinn Pálsson, náttúrufræðing-
ur og læknir, lýsir honum fag-
urlega í dagbók sinni árið 1794,
en að lokum getur hann ekki lát-
ið hjá líða að enda kaflann á
þessa leið: „En svo mun fara um
þetta fagra hérað sem aðrar
skógasveitir á íslandi: Það verð-
ur íagt í örtröð til skammar
fyrir alda og skaða fyrir
óborna."
Þetta urðu örlög ótal margra
og fagurra skóga á 19. öldinni,
einkum á dögum sauðasölunnar
til Stóra-Bretlands, en Hall-
ormsstaðaskógur komst af.
Vafalaust má þakka það séra
Sigurði Gunnarssyni, sem var
prestur á Hallormsstað 1862 til
1878, ásamt næstu tveim ábú-
endum staðarins, Páli Vigfús-
syni, tengdasyni séra Sigurðar,
og svo Elisabetu dóttur hans,
eftir að Páll féll frá í blóma lífs-
ins. Þorvaldur Thoroddsen telur
skóginn hvað mestan og fríðasta
skóg á landinu í Ferðabók sinni
frá 1894. Þó hermir Þorvaldur að
nýgræðingur sé mjög étinn af
sauðfé og hái það endurnýingu
skógarins. Árið 1899 samþykkti
Álþingi heimildarlög til þess að
friða mætti Hallormsstaðaskóg,
en meira var ekki gert að sinni.
Árið 1901 kom danski skóg-
fræðingurinn Christian E.
Flensborg að Hallormsstað í
fyrsta sinn. Hann var samstarfs-
maður þeirra Carls Ryders skip-
stjóra og Carls V. Prytz prófess-
ors, sem höfðu af sjálfsdáðum
tekist á hendur að gera tilraunir
með skógrækt á íslandi. Koma
hans að Hallormsstað varð upp-
haf þess, að árið 1903 var reist
girðing um Mörkina á Hall-
ormsstað, 6—7 ha beitarskóg
skammt frá bænum, til þess að
komast að raun um hver árang-
ur yrði af friðun gróðurs og jarð-
vegs fyrir beit. Árangur friðunar
fór fram úr öllum vonum og varð
til þess að samið var um friðun
mikils hluta skógarins á næsta
ári. Árið 1905 eru síðan reistar
tvær girðingar norðan og sunn-
an skógarins frá Lagarfljóti og
hátt upp í fjall, þannig að skóg-
urinn var að miklu leyti varinn
fyrir beit. Síðan hefur girðingin
bæði verið lengd og endurbætt,
en það var ekki fyrr en á sjötta
áratugi þessarar aldar að hún
mátti teljast fullkomin vörn. Þá
voru hátt í 700 hektarar innan
hennar.
Svo vill til að séra Sigurður
Gunnarsson kastaði máli á skóg-
inn, sem þá var í tvennu lagi,
norðan og sunnan bæjar og túns.
Þá mældi Flensborg skóginn ár-
ið 1906 og loks eru til mælingar
eftir Benedikt Blöndal frá árinu
1919. Fróðlegt er að bera þessar
mælingar saman og því eru þær
birtar hér:
Mrltír: 1863 1906 1919
Norðurskó|?ur 150 ha 209 ha 303 ha
Suðurskógur 75 ha 86 ha 181 ha
Skógur alls 225 ha 295 ha 484 ha
Það er mjög athygli vert, hve
skógurinn breiðist út á 43 árum
með því einu að ábúandi verji
hann fyrir of mikilli beit. Hitt
hlýtur líka að vekja furðu að
skóglendiö stækkar um nær 200
hektara á 13 árum þegar beit
linnir.
Sigurður Gunnarsson getur
þess, að mikið sé af rjóðrum inn-
an um skóginn og þess hefur
einnig gætt er Flensborg mældi
hann. Árið 1927 var skógargirð-
ingin færð nokkuð suður á bóg-
inn og þá bættust við 14 ha skóg-
ar. Var þá skóglendið talið rösk-
ir 500 ha innan girðingar. En þá
voru 124 ha enn skóglaust land
innan hennar ásamt 60 ha, sem
notað var til beitar og búrekst-
urs. Nú er allur búskapur niður
lagður á jörðinni og nýgræðing-
ur og ungskógur hefur breiðst út
um allt nema gömlu túnin, sem
enn eru nytjuð.
Árið 1957 var hafist handa um
að girða landið norðan skógar-
girðingarinnar sem komið var í
umsjá Skógræktar ríkisins. Var
þessu verki haldið áfram næstu
árin og að því búnu var landið
suður af skóginum einnig girt og
var því verki lokið 1978. Með
þessari miklu girðingu eru um
2000 ha lands meðfram suður-
enda Lagarfljóts að austan frið-
aðir fyrir beit. Hvarvetna þar
sem nokkur jarðvegsvottur er,
má búast við að birkinýgræðing-
ur skjóti upp kolli, en hitt er
einnig til, að lokið verði við að
planta lerki og furu í þetta land
áður en langt um líður.
Sama árið og Mörkin var girt
var nokkrum tegundum erlendra
trjáa plantað þar. Var því haldið
áfram um 10 ára skeið og eru
ýmis stór og mikil tré til frá
þessu skeiði svo sem blágreni,
lerki, lindifura og þinur svo að
nokkuð sé nefnt. Siðan lá þetta
verk að mestu niðri fram til árs-
ins 1938, að hafist var handa um
gróðursetningu erlendra trjáa.
Nú er svo komið að í Hall-
ormsstaðaskógi má líta 50 teg-
undir innfluttra trjáa, 38 teg-
undir barrviða og 12 tegundir
lauftrjáa. Þessir viðir eru hingað
komnir frá 246 stöðum víðs veg-
ar af norðlægum slóðum eða
hátt úr hlíðum mikilla fjallgarða
í Ameríku, Evrópu og Asíu. í
Hallormsstaðaskógi er mesta
safn trjátegunda hér á landi, og í
Mörkinni og austan við hana
milli þjóðvegar og Fljóts eru
flestar þeirra samankomnar svo
að unnt er að skoða þær án
langrar göngu.
Þessum trjátegundum hefur
einnig verið plantað í stóra reiti,
bæði innan og utan gömlu skóg-
argirðingarinnar. Alls er búið að
gróðursetja greni-, furu- og
lerkiskóg í 170 ha lands innan
um birkiskóginn og að auki í 200
ha lands sunnan og norðan skóg-
arins.
Vöxtur hinna erlendu trjáa er
auðvitað misjafn. Sum þeirra
vaxa um sjö sinnum hraðar en
islenska björkin en önnur 4—5
sinnum. Elstu trén eru að nálg-
ast hálfan metra í þvermál í 1,3
m hæð frá jörðu og hafa sum náð
17 metra hæð. Þó er langt frá að
þau hafi lokið vexti. Þau eiga
bæði eftir að hækka og gildna
um mörg ár. Ein tegundanna
hefur þó ekki vaxið hraðar en
íslenska birkið. Það er broddfur-
an frá Klettafjöllum. Hún er enn
ekki nema um 8 metrar á hæð
eftir 80 ára vöxt og stofnar
hennar eru frekar grannir. Þetta
er sú trjátegund sem hefur náð
hæstum aldri hér í heimi, allt að
4—5 þúsund árum. Hér hefur
hún vaxið svipað og í heimahög-
um sínum, aldrei orðið misdæg-
urt, borið fræ í flestum árum og
getur því átt nokkur þúsund ára
framtíð fyrir sér í Hallorms-
staðaskógi.
Höfundurinn er fyrrrerandi skóg-
ræktarstjóri.
Sennilega vita flestir að bréf,
sendibréf, eru meðal hornsteina
kristninnar.
Ef til vill var það sérstakt
fyrir hina fyrstu kristnu söfnuði
að eiga vinarbréf að vizkulindum
og leiðarljósum.
Allir kannast við orðin úr
messusiðum kirkjunnar, sem
höfð eru yfir á helgum stundum:
„Pistilinn skrifaði postulinn"
Páll, Pétur eða Jóhannes. En það
voru nöfn hinna fyrstu og merk-
ustu bréfritara á þessu sviði.
Pistill er úr grísku og og merkir
bréf. En sjálft orðið bréf —
brevis — er lánsorð úr latínu og
þýðir stuttur — sem sagt örstutt
orðsending.
Þetta varð mér sérstakt um-
hugsunarefni einu sinni í Dan-
mörku. Þá kynntist ég fallegum
sið, sem jafnvel dálítill hópur
eða samtök manna og kvenna
komu sér saman um að stunda
sem sérstakt verkefni og nefndi:
„Sunnudagsbréfin".
Einstæðingum, öldruðum,
sjúklingum og vinum voru send-
ar sérstakar kveðjur um helgar,
sem í fyrstu voru aðeins örstutt
bréf, en gátu vaxið vonum fyrr
til að verða orð, sem flyttu hugg-
un, vonir, hughreystingu, hvatn-
ingar og jafnvel fögnuð. Af
þessu gat dafnað vinátta, ástúð,
fræðsla og styrkur — jafnvel
varanleg gæfa. Öll vitum við,
hvað eitt bréf getur orðið áhrifa-
mikil orð og mikils virði, jafnvel
þótt örstutt sé og hvort sem það
er jákvætt eða neikvætt að efni.
En satt að segja er naumast í
tízku framar að rita og senda
bréf utan reikninga, „rukkanir"
og kvittanir. Og satt að segja eru
slíkar orðsendingar, þótt nauð-
synlegar séu, sjaldan gæddar
hinu eiginlega eðli bréfsins.
Samt leggja flestir eyrun við
og bíða með eftirvæntingu, ef
von er á bréfi í „kassann".
Hvað skyldi hann nú færa
mér? vakir á vörum, jafnvel án
orða.
Bréfum, sem bera nafn sitt
með réttu er alis staðar fagnað.
Oftast hafa þau meiri áhrif en
flest önnur orð, án þess að því sé
veitt sérstök athygli.
Það getur einnig orðið sönn
list að rita bréf. Sú list var sann-
arlega lifsins list og lengi í
heiðri höfð. Gjarnan mætti
endurvekja hana, sem sjálfstæða
lifandi listgrein, kenna hana í
skólum, ekki sízt kennaraskólum
og guðfræði, að ógleymdum
barnaskólum, sem nú bera hið
kalda nafn „grunnskólar".
í listrænu lifandi bréfi, ber
hvert orð og setning eitthvað af
svip og sál, jafnvel hjartslætti
bréfritarans til viðtakanda, sem
auk þess getur lesið „milli lín-
anna“ fleira og meira en nokkurt
hinna rituðu orða gefur beint til
kynna.
Þess vegna getur hið furðulega
orðið staðreynd, að vélritað bréf
gæti glatað einhverju af gildi
sínu, orðið „dautt" í samanburði
við handskrifað bréf.
Um góð bréf má sannarlega
segja:
„Þar leggur loga bjarta
frá hjarta til hjarta."
Einmitt þess vegna eru forn
og fölnuð bréf ekki sízt ástarbréf
frá löngu liðnum dögum geymd í
gimsteinaskrínum, öllum öðrum
dýrgripum, sem í aurum eru
metnir, æðri og dýrmætari.
Jafnvel ofurlítill snepill af slíku
bréfi getur orðið ómetanlegur
fjársjóður.
Ég hef heyrt um gamlan
mann, sem kallaði bréf sín og
vina sinna „hvíta fugla". Þau
áttu eitthvað skylt við fljúgandi
og syngjandi svani á vitund
hans.
Hann teiknaði fallega fugla á
flugi i bréfshornið við ávarpið.
Nú eru bæði hann og „hvítu
fuglarnir" hans horfnir.
En sem betur fer senda ennþá
nokkrir slíka „hvíta fugla“ kær-
leikans, vináttunnar og fegurð-
arinnar svífandi í þögninni
syngjandi samt ljúfustu lög, sem
óma á strengjum hjartanna um
höf og fjöll frá landi til lands,
frá borg til borgar.
Og nú er við hlustum á pistl-
ana fornu, bréf postula og spá-
manna frá löngu liðnum öldum, í
kirkju á helgum stundum og út-
varpi morgun og kvöld, þá bera
þau vissulega vizku og sannleika,
fegurð og speki, huggun og frið
frá hjartaslögum af ströndum
eilífra vonalanda inn í vitund
okkar, sé hlustað í auðmýkt og
lotningu.
Vissulega ættu þessi fornu
vinarbréf að minna okkur á, að
senda bréf ritað eigin hendi til
samferðafólksins, meðan enn
eru til frímerki ástúðar og vin-
áttu.
Sendibréfalistin ætti ekki að
gleymast. Hún getur orðið sam-
stæð sönglist og myndlist, ef vel
væri að unnið.
Auk þess er það sannarlega
kristileg starfsemi, hugþekkt
kristniboð, að senda sannkölluð
„sunnudagsbréf" sólgeisla friðar
og fagnaðar um heiminn, sem oft
er umvafinn svörtum skuggum
sundrunar og ótta.