Morgunblaðið - 28.02.1986, Blaðsíða 25

Hannes Hólmsteinn Gissurarson
„Mér f innast þeir, sem
krefjast róttækra ríkis-
afskipta til eflingar
mannúð, satt að segja
stundum ekki gera ráð
fyrir því, að menn geti
unnið góðverk ótil-
kvaddir og á eigin
kostnað. En gleyma
þeir ekki fjölskyldunni,
mikil virkasta trygg-
ingafélagi mannkyns-
sögunnar, kirkjunni og
óteljandi áhugamanna-
samtökum? Einblína
þeir svo á ríkið, að þeir
sjá ekki frjáls samtök
einstaklinganna, sem
lyft geta grettistaki?“
lagi fijálsra viðskipta er verðmæta-
sköpun þvi miklu meiri en þar sem
allt er í sameign. Ekki má heldur
gleyma því, að samkeppni i við-
skiptum er sifelid tilraunastarfsemi,
þrotlaus þekkingarleit. Hún er sú
fróðakvöm, sem malar gull öllum
almenningi til heilla. Það er mikil
mannúð í betri kjömm almennings.
Ég held, að Pálmi í Hagkaup hafi
satt að segja bætt kjör aimennings
meira með því að selja vöm á lágu
verði heldur en allir þeir verkalýðs-
forkólfar, er tala hátt á torgum úti
um mannúðarstefnu sína.
Frjáls viðskipti kenna
fólki tillitssemi
Ég ætla að herða á þessari
hugsun og halda því fram við ykkur,
að frjáis viðskipti geti verið miklu
mannúðlegri en það fólk, sem við-
skiptin stunda. Mörgum hefur veist
erfítt að skilja þetta. Hvað er þetta
annað en leikur að þversögnum? Ég
skal reyna að skýra þetta örfáum
orðum. Samkeppni i fijálsum við-
skiptum knýr framleiðendur til þess
að fuilnægja þörfum neytenda,
hvort sem þeim líkar sjálfum betur
eða verr. í fijáisum viðskiptum
verða framleiðendur að reyna að
selja vöm eða inna af hendi þjón-
ustu, sem sé betri eða ódýrari en
keppinautar þeirra bjóða fram, ella
græða þeir ekki. Hinn mikli hviti-
galdur markaðarins, er að hann
virkjar sérhagsmuni í almannaþágu
og gerir þannig orð Einars skálds
Benediktssonar að áhrínsorðum:
Því dáð hvers eins er öllum góð,
hans auðna félagsgæfa,
og markið eitt hjá manni og þjóð,
hvem minnsta kraft að æfa.
í fijálsum viðskiptum verða
menn að taka tiliit hver til annars.
Þeir geta ekki leyft sér neinn yfír-
gang. Samkeppni í ftjálsum við-
skiptum knýr þá til siðlegrar
breytni, ef svo má að orði komast.
Hún heldur aftur af þeim. Hafa
flestir ykkar ekki einhverja reynslu
af því, hversu tillitslaus, jafnvel
miskunnarlaus, einokunarfyrirtæki
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR. 28. FEBRÚAR 1986
25
Akureyrí:
Blóðsýnataka
vegna alnæmis
Akureyri, 26. febrúar.
Á síðustu vikum hafa verið tekin
blóðsýni úr á þriðja hundrað
blóðgjöfum við Fjórðungssjúkra-
húsið á Akureyri.
Öll hafa þau verið rannsökuð í
Reykjavík - en þetta er gert í örygg-
isskyni vegna alnæmis-sjúkdómis-
ins illræmda.
Ekkert athugavert hefur komið
út úr þessum rannsóknum.
Könnun Verðlagsstofnunar:
Alagning á súpu-
kjöti hefur lækk-
að frá árinu 1982
eru við fólk? Og auðvitað er ríkið
stærsta einokunarfyrirtækið. Ekki
má síðan gleyma því, að samkeppni
í ftjálsum viðskiptum vekur menn
til vitundar um gagnkvæman hag
þeirra af viðskiptum. „Tilhneiging
þín til að skjóta á náunga þinn
minnkar óneitanlega ef þú sérð í
honum væntanlegan viðskiptavin,"
sagði fijálshyggjumaður einn á nítj-
ándu öld. Er það tilviljun, að orðið
„viðskiptavinur" er sett saman úr
orðunum „vinur" og „viðskipti"?
í þessu viðfangi get ég ekki stillt
mig um að vitna aftur til Alexis
de Tocquevilles: „Kenningin um
eiginhagsmunina veldur, þegar hún
er skilin réttum skilningi, engum
stórkostlegum sjálfsfórnum, en hún
fær menn til hversdagslegrar sjálfs-
afneitunar. Hún nægir ekki ein sér
til þess að gera menn dyggðuga,
en hún venur þá á reglusemi, spar-
neytni, hófsemi, fyrirhyggju og
sjálfstjóm. Hún leiðir menn ekki
beint á veg dyggðarinnar, heldur
dregur þá í þá áttina af ávana.
Hetjudáðir yrðu líklega fátíðari, ef
eiginhagsmunimir drottnuðu í sið-
ferðilegum efnum, en ég hygg, að
illvirki yrðu einnig fátíðari. Verið
getur, að eiginhagsmunahvötin
torveldi einstökum mönnum að
gnæfa upp yfír mannkynið, en hún
kemur mörgum öðmm mönnum,
sem ella væru fyrir neðan það, upp
og rekur þá áfram. Horfíð á örfáa
einstaklinga, og hún ýtir þeim nið-
ur. Lítið á mannkynið allt, og hún
dregur þá upp.“
Fijáls viðskipti
minnka misrétti
Stefna fijálsra viðskipta eflir með
þessum hætti mannúð, óháð því
hvort þeir, sem viðskipti stunda, em
sjálfír mannvinir eða ekki. En hún
eflir einnig mannúð með öðmm
hætti. Menn fá að fínna það f fijáls-
um viðskiptum, að þeir em einhvers
virði. Þeir em þar veitendur ekki
síður en þiggjendur, eins og Stein-
unn hin gamla skildi fyrir ellefu
hundmð ámm. Viðskipti fela í sér
viðurkenningu á mönnum sem
framleiðendum eða eigendum ein-
hverra hæfíleika, ef svo má segja.
Markaðurinn spyr ekki, hvaðan þú
sért, heldur hvað þú getir lagt fram
öðmm til gagns. Hann spyr ekki
um almenna eiginleika þfna, heldur
aðeins um hæfíleika þfna til að
fullnægja þörfum annarra. Hinn
mikli hvítigaldur markaðarins er
auðvitað þeim einkum til biessunar,
sem ekki hafa greiðan aðgang að
stofnunum ríkisins. Lítum til ann-
arra landa, þar sem ýmsir hópar
hafa átt undir högg að sækja. Menn
af japönsku og kínversku bergi
brotnir bjuggu til dæmis við mikið
misrétti í Bandaríkjunum á fyrri
hluta þessarar aldar. En þeim tókst
í frjálsum viðskiptum að komast í
efni og hafa nú hærri meðaltekjur
en hvítir menn. Blámenn hafa hins
vegar leitað á náðir ríkisins og sitja
lfklega fyrir vikið fastir í fátækt.
Og í Suður-Afríku hefur markaður-
inn opnað blámönnum leið tii betri
lffskjara þrátt fyrir allar tilraunir
rfkisins til þess að loka henni. Er
það tilviljun, að blámenn frá öðrum
löndum Afríku flykkjast til Suður-
Afríku í Ieit að störfum? Er það
tilviljun að kaupsýslumenn f Suður-
Afríku eru á móti þeim höftum á
viðskiptum hvítra manna og
svartra, sem Búamir hafa komið á?
Þess má reyndar geta, þar eð ein-
hveijir verkalýðsforingjar hafa ver-
ið að tala um það, hversu ómannúð-
leg frjálshyggja sé, að aðskilnaðar-
stefnuna í Suður-Afríku má rekja
til tilrauna verkalýðsfélaga hvítra
manna til þess að koma í veg fyrir
samkeppni frá blámönnum.
Steftia fijálsra viðskipta auðveld-
ar síðan fátækum þjóðum að bijót-
ast í bjargálnir með þvf að selja
vörur á vestrænan markað og
hagnýta sér þannig kosti alþjóðlegr-
ar verkaskiptingar. Ghana-búar
selja okkur kókó, Malajar gúmmí
og Brasilíumenn kaffí, við seljum
Bandaríkjamönnum, Bretum og
Nígeríubúum fisk, og allir græða á
öllum. Stöldrum um stund við hinar
fátæku þjóðir í suðri. Margir hafa
orðið til að segja það síðustu árin,
að svonefnd þróunaraðstoð við þær
sé sjálfsögð mannúðarkrafa. Ég
held hins vegar, að við stöndum
frammi fyrir vali um þróun án
aðstoðar eða aðstoð án þróunar.
Þróun getur orðið án aðstoðar,
þegar borgaramir fá frelsi til þess
að uppgötva hæfileika sína og neyta
þeirra í fijálsum viðskiptum. Inn-
flytjendumir, sem komu örsnauðir
til Bandaríkjanna á nítjándu öld,
nutu engrar velferðaraðstoðar, en
þeimn tókst þó mörgum að komast
í í ágæt efni. Hong Kong-búar eiga
það engri þróunaraðstoð að þakka,
að þeir njóta betri lífskjara en flest-
ar aðrar þjóðir Austurálfu. En þar
sem stjómarherrar reyna að skáka
mönnum eins og peðum á taflborði,
tefja þeir eða torvelda alla þróun,
hversu mikla þróunaraðstoð sem
þeir þiggja síðan frá Vesturlöndum.
Ég leyfi mér að fullyrða, að þeir
sem vilja sýna fátækum þjóðum í
suðri einhveija mannúð, geri það
best með því að mæla fyrir ftjálsum
alþjóðaviðskiptum. Stefna ftjálsra
viðskipta er besta þróunaraðstoðin.
Ólíklegustu menn hafa komist
að því, að miklu meiri mannúðar
sé að vænta í skjóli fijálsra við-
skipta en öflugs ríkisvalds, því að
í skipulagi fijálsra viðskipta megi
búast við miklu meiri velmegun og
fjölbreytni en annars staðar. Hall-
dór Laxness skrifar til dæmis á
einum stað: „Athugulir lærdóms-
menn ýmsir hafa tekið svo djúpt í
árinni að telja þá siðabreytni sem
flest í uppfínníngu flórensmanna á
lánsviðskiftum annað heiti Endur-
vakníngarinnar .. . Þarmeð er
lagður veraldlegur grundvöllur
undir borgarastéttina. Með þessu
nýja fyrirkomulagi á ^ármálum var
brotið í blað á Vesturlöndum. Alla-
vega er vert að gefa því gaum að
húmanisminn sigldi í kjölfar þeirri
þróun sem hagstjóm tók í Evrópu
um þessar mundir; hann var fylgi-
fískur vaxandi kröfu sem reis í
fullvaxta borgarastéttinni um þekk-
íngu og lærdóm." Halldór segir, að
húmanisminn, mannúðarstefnan,
hafí verið í því falinn, að „alt
mannfélagið gat farið að draga
andann ftjálslega". Og hann skilur
það, að borgaralegt frelsi er nauð-
synlegt til eflingar mannúð: „í
hveijum stað þar sem ftjálsræði er
vanrækt, forboðið eða drepið niður,
verður ekki hjá því komist að
ómensk öfl nái tökum á mentalífínu
og beri þar yfírhönd. Ýmsir tala
um borgarastéttina einsog hún
væri kúklúxklan nr. 2, sumir jafnvel
einsog hún væri kúklúxklan nr. 1,
eða einsog siður var að tala um
djöfla á miðöldum. En það er hætt
við að þar sem henni er útiýmt
komi miðaldimar aftur með páfa
sína, málbann, ritbann, listbann,
stjómmálabann, rannsóknarrétt og
trúvillíngabrennur."
Gefum lífsanda loft!
Matthías Johannessen segir frá
því í einni samtalsbók sinni, er hann
gekk um götur Reykjavíkur með
rithöfundinum Jorge Luis Borges
frá Góðviðru, Buenos Aires, í Arg-
entínu. Fyrir framan Alþingishúsið
hrópaði Borges sigri hrósandi:
„Þetta er þá þinghúsið ykkar, þetta
er þá allt og sumt! Þið getið andað
héma fyrir stjómvöldum." Þessi
góði gestur okkar vissi hvað það
var að geta varla dregið andann
fyrir ofríki. Borges hafði reynsluna
af sósíalisma Peróns og einræði
herforingjanna, sem tóku við af
honum. Við fijálshyggjumenn
stefnum að því að geta andað fyrir
stjómarherrum, en til þess hljótum
við að reisa skorður við valdi þeirra,
hvort sem ætlunin er að beita því
valdi til góðs eða ills. Við treystum
í staðinn á ftjáls viðskipti einstakl-
inganna til eflingar mannúð. Við
þurfum þinghús, en það á að vera
lítið og notalegt. Við þráum svig-
rúm, andrúm, frelsi! Við skulum
gefa lifsanda loft!
Höfundur hefur nýlokið doktors-
prófiístjómmálaheimspeki frá
Oxford-háskóla. Hann kennir í
viðskiptadeild og er framkvæmda-
stjórí Stofnunar Jóns Þorláksson-
ar. Grein þessi erað meginstofni
erindi sem hnnn flutti á fundi /
Rótarý-klúbbi Reykjavikur 5.
febrúar.
ÁLAGNING á súpukjöt hefur
heldur lækkað frá september
1982 til jafnlengdar 1985, að
þvi er kemur fram í könnun sem
Verðlagsstofnun hefur gert á
smásöluálagningu á lambakjöt, í
framhaldi af birtingu plaggs frá
landbúnaðarráðuneytinu þar
sem þvi er haldið fram að álagn-
ing á lambakjöt hafi hækkað um
allt að 2050%
Að sögn Guðmundar Sigurðsson-
ar frá Verðlagsstofnun er ekki getið
um forsendur útreikninga í plaggi
ráðuneytisins. Hins vegar virðist
sem tekið hafí verið verð á fram-
pörtum í september 1982, fundið út
að álagningin væri 1,10 krónur og
síðan reiknað út að í september síð-
astliðnum hafí álagningin verið
23,65 krónur og hafí þar með
hækkað um 2050%. Venjuleg sam-
setning súpukjöts er hins vegar 80%
frampartar og 20% læri og hryggir
sem er mun dýrara kjöt en fram-
partamir.
Verðlagsstofnun gerir hins vegar
ráð fyrir því í könnun sinni, að
samsetning súpukjöts sé 80% fram-
partar og 20% hryggir og læri. Fær
verðlagsstofnun út, að smásölu-
álagning á kjöt í heilum og hálfum
skrokkum hafí verið 11,2% 1982,
6,8 prósent á hryggi og Iæri en
24,3% á súpukjöt. 1985 var hins-
vegar ekkert skráð verð til þannig
að Verðlagsstofnun gengur út frá
heildsluverði SÍS í júní það ár. Hvað
varðar smásöluverð er viðmiðunin
meðalverð samkvæmt framfærslu-
vísitölu. Þá kemur út, að smásölu-
álagning á lambakjöt í heilum og
hálfum skrokkum er rétt um 10%,
16,6% á heil læri og 22,4% á heila
hiyggi og súpukjöt.
Þess má geta að meðalsmásölu-
álagning í matvöruverslunum er 20
til 25%.
Sjallinn á
Akureyri:
Samningar
umkaup
í biðstöðu
Akureyri, 26. febúar.
SJALLINN á Akureyri er enn
óseldur. Samningaviðræður hafa
verið í gangi undanfarið milli
eigenda skemmtistaðarins H-100
og forráðamanna Sjallans og
Iðnaðarbankans, en þær eru nú
í biðstöðu.
Reiknað hafði verið með að eig-
endur H-100, Rúnar Gunnarsson
og Baldur Ellertsson, myndu jaftivel
taka við rekstri Sjallans í dag, en
svo varð ekki. Rúnar var einmitt í
Reykjavík í dag í viðræðum við
forráðamenn Iðnaðarbankans, aðal
skuldunauts Sjallans.
Fari svo að eigendur H-100 kaupi
meirihlutann í Akri hf., sem á og
rekur Sjallann, munu þeir reka
H-100 áfram. Þær sögur hafa
gengið á Akureyri að undanfömu
að Iðnaðarbankinn mjmdi taka hús-
næði H-100 upp f söluna en svo
verður ekki. Þeir Baldur og Rúnar
hygjast reka báða staðina taki þeir
yfír rekstur Sjallans.
Myndlista- og handíðaskóli íslands:
Breytt fyrirkomulag á *
inntöku nýrra nemenda
Skólastjórn Myndlista- og
handíðaskóla íslands hefur
ákveðið í samráði við mennta-
málaráðuneytið að breyta fyrir-
komulagi á inntöku nýrra nem-
enda i skólann. Þetta er gert
vegna sfaukins fjölda umsælg-
enda og takmarkaðs húsnæðis
skólans til að þreyta inntökupróf.
„Ákveðið hefur verið að í stað
inntökuprófs muni dómnefnd fjalla
um innsend verk og taka mið af
þeim við ákvörðun um hveijir fá
síðan að þreyta inntökupróf," sagði
Torfí Jónsson skólastjóri. Væntan-
legir umsækjendur verða að leggja
fram átta verk, fímm teikningar,
modelteikningar og/eða aðrar
teikningar. Hámarksstærð mynd-
anna er 1X1 metri og mega verkin
ekki vera úr gleri eða innrömmuð.
Af stærri verkum, þrívíðum og úr
gleri ber að senda 35 mm lit-
skyggnu. Umsókn um skóiavist
þarf að hafa borist skrifstofu skól-
ans fyrir 10. apríl og innsend verk
eigi síðar en 10. maí merkt með
nafni og heimilisfangi. Umsækjend-
ur greiði flutningskostnað og tiyggi-
verk sín sjálfír. Skólinn sendir öllum
umsækjendum niðurstöður nefnd-
arinnar hvort sem þeir fá að taka
inntökupróf eða ekki. Stefnt er að
halda inntökupróf í byijun júní.
Skólinn tekur inn 40 nýja nem-
endur árlega en síðastliðið vor sóttu
200 nemendur um skólavist og 150
tóku inntökupróf. f