Morgunblaðið - 08.07.1986, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚLÍ 1986
39
Glæpur og refsing-
eftir Richardt
Ryel
Svo falla puntstrá sem önnur
strá, og engan órar fyrir því, hver
birtist næst á síðum dagblaðanna,
ákærður fyrir misferli og afbrot.
Okkur getur e.t.v. verið hollt að
rifja upp 2000 ára siðgæðisferil
okkar þessa dagana.
Af spjöldum sögunnar má raunar
lesa hversu algjörlega styrjaldir,
trúardeilur, breytt hagkerfi og
breytt mat okkar á andlegum og
veraldlegum gæðum, hefur ruglað
okkur í ríminu. Ekki vantar okkur
þó siðgæðismælikvarða, þeir hafa
verið margir, allt frá boðorðum
Biblíunnar, og raunar löngu fyrr.
Margir telja að siðgæði tengist
trúarbrögðum, eða trú á hið yfir-
náttúrulega, þetta eru þó ekki
haldgóð rök, því þá ætti sá hluti
mannkyns, sem ekki er „trúaður"
að vera „verri“, siðgæðið lakara og
afbrot fleiri, en þetta er engan veg-
inn sannað.
Hver ber raunverulega ábyrgðina
á gerðum okkar? Erum við e.t.v.
alls ekki sjálfráð, aðeins leiksoppar
örlaganna? Um þetta segir Sokrat-
es:
„Sé viljinn frjáls, ræður Guð ekki
hugsunum okkar og gerðum.
Guð er því ekki almáttugur og
alráður, og við lútum ekki vilja
hans."
„Sé viljinn aftur á móti ekki
fijáls, þá erum við að framkvæma
vilja Guðs, við lútum boðum hans
og bönnum, og þar eð við erum
eingöngu að framkvæma vilja Guðs,
getum við ekki talist ábyrg gerða
okkar".
Já, hann Sokrates, hann var nú
að lokum neyddur til að taka inn
eitur, var hann ákærður fyrir að
spilla æsku Aþenu og stjómarfari
landsins.
Togstreitan um rétt og rangt
hefur alltaf fylgt okkur eins og
skuggi. Byltingin étur bömin sln,
segja Frakkar. Við tignum vom
konung í dag, til þess svo að háls-
höggva hann á morgun.
Hvemig á ég að vita hvað er
rétt og hvað er rangt, ef ég þekki
ekki sannleikann? Skilyrðislausa
skylduboðið hans Immanuel Kant
hefur reynst fremur fallvalt, en
samkvæmt því á innsýn og með-
fædd eðlisávísun að segja okkur
hvað er rétt og hvað er rangt, illt
eða gott. Eðlisávísun þessi á að
vera algild og sígild, og óháð allri
ESKIFJÖRÐUR
í máli og myndum 1786-1986
Eskifjörður í máli og myndum
1786—1986, eftir Einar Braga,
er 5. og síðasta bindi Eskju, sögu-
rits Eskfirðinga. Kápumyndin er
af Gömlubúð, 150 ára gömlu
húsi sem nú hýsir Sjóminjasafn
Austurlands o.fl.
fyrri reynslu. „Katagorische Imera-
tive", kallaði hann þetta. Gallinn á
skylduboðinu er sá, að þetta eru
forsendur sem Kant gaf sér, og sem
tímans tönn hefur nagað I sig æ
síðan.
Heine taldi nú raunar Robespi-
erre lítinn bóg hjá Kant. Sá fyrr-
nefndi hefði aðeins kálað einum
konung og nokkur þúsund aðals-
mönnum, en Kant hafí komið
sjálfum Guði fyrir kattamef.
Framlag George Berkley’s bisk-
ups (1641—1753) til siðgæðismál-
anna er athyglisvert. Efnisheimur-
inn er aðeins til í hugum okkar.
Þekking verður til fyrir tilverknað
skilningarvita okkar. Þar af leiðir
að öll þekking er eingöngu hugboð,
og hugmyndir okkar því ekki annað
en skilaboð frá skilningarvitum
okkar. Þannig losaði Berkley sig
algjörlega við efnisheiminn. Hug-
heimurinn var hinn raunverulegi
„ Virkt nútímaréttarfar
verður að byggja á
mannlegu eðli, mann-
legri náttúru og því sem
flestum er fyrir bestu.“
heimur.
Heilagur Ágústínus taldi nú að
Guð hefði gefíð okkur vald til að
velja og hafna, velja milli ills og
góðs, og að við bærum ábyrgð á
gerðum okkar.
Öfugt taldi Schopenhauer að vilj-
inn, driffjöður lífsins, sæist lítt fyrir.
Skynsemin yrði að lúta í lægra
haldi fyrir eðlishvötinni, sem væri
upprunalegri en þekking og skyn-
semi. Skynsemin gæti að vísu virst
stjóma viljanum, þó aðeins eins og
þjónn fylgir húsbónda sínum.
David Hume virtist nokkuð sam-
mála framangreindu, en hann segir
m.a. „Skynsemin er ekki ráðandi
við siðgæðisákvörðun okkar. Skyn-
semin getur í sjálfri sér ekki valdið
neinhi ákvörðun, vegna þess að
verknaðurinn verður til fyrir at-
beina tilfinninga okkar, og ekki
skynsemi.
Eðlishvötin, aflvaki verknaðar-
ins, er ekki af skynsemi sprottin.
Enga mælikvarða er hægt að leggja
á siðgæðið, og það þjónar engum
náttúmlegum tilgangi að kjósa
sameiginleg gæði fremur en per-
sónuleg gæði.
Tillitssemi gagnvart náunganum
er sprottin af illri nauðsjm, og vit-
undinni um það að samflot og
samkomulag er báðum fyrir bestu.“
Ætli okkur geti ekki öllum skrik-
að fótur á hálli siðgæðisbrautinni?
„Sannleikurinn er afstæðiskenndur,
og aðeins sannur að svo miklu leyti
sem hann þjónar persónulegum
þörfum okkar og hentisemi. Hann
er _cash over the desk“, bein hag-
ræðing á viðfangsefnum hveiju
sinni. Allt má réttlæta. Sannleikur-
inn er einn þáttur hins góða, og
því hvorki sígildur né algildur. Satt
er það eitt er samræmist hegðun
okkar og háttum hveiju sinni."
Þetta var framlag heimspekingsins
William James, og er ekki víst að
þú sért honum í öllu sammála.
Virkt nútímaréttarfar verður að
byggja á mannlegu eðli, mannlegri
náttúru og því, sem flestum er fyr-
ir bestu.
Lokaorðin eru eftir Johns Dewey
(f. 1859). Hann segir: „Vondur
maður er sá, hversu góður sem
hann kann að hafa verið, nú er
farinn að versna. Góður maður er
sá, hversu óverðugur, ósiðvandur
og „vondur“ sem hann kann að
hafa verið, nú er farinn að bæta sig.
Slíkur skilningur sem þessi, gerir
manni erfitt að dæma sjálfan sig,
en létt að sýna náunganum umburð-
arlyndi.
... hver vill nú kasta fyrsta
steininum?
Höfundur er stórkaupmaður.
ALER ,
OKKARMAL!
Fyrirliggjandi í birgðastöð:
Álplötur (AiMg3)
Sæ- og seltuþolnar
Hálfhart efni í þykktum frá 0,8mm-10mm
Plötustærðir 1250 mm x 2500 mm
2000 mm x 5000 mm
Rifflaðar álplötur gólfál
(AlMg3)
Þykktir: 3 - 7 mm Plötustærðir: 1250 x 2500 mm
Stangaál
haldinn útimarkaður o.fl. Laugar-
dagskvöldið 23. verður haldinn
dansleikur og á að dansa til dögun-
ar. Jafnframt verður um helgina
golfmót, þar sem bfll verður í verð-
laun fyrir að fara eina holuna í
höggi.
Dagskráin er ekki fullfrágengin
en að sögn Hrafnkels A. Jónssonar,
framkvæmdastjóra hátíðamefndar-
innar, eru menn þar eystra stað-
ráðnir í að vera engir eftirbátar
Reykvíkinga í að minnast afmælis
síns.
(AiMgSi 0,5) Seltuþolið
Fjölbreyttar stærðir og þykktir
SINDRA
Alprófílar
□ tzznn -
Vinkilál
lLL
STALHF
Pósthólf 881, Borgartúni 31, 105 Reykjavík, sími: 27222.
Flatál
Sívalt ál
ARGUS/SÍA