Morgunblaðið - 02.11.1986, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1986
Útvarpssendar tU öflunar
tífeðtis£ræðUegra upplýsinga
um dýrí nátturunni
„Gæti reynst íslendingum vel við rannsóknir á hvölum í sjóf“ segirdr. G. Edgar Foik prófessor við lowa-háskóla
-*<■

A'
Dr. G. Edgar Folk prófessor í lífeðlisfræði við ríkisháskóla Iowa-
ríkis Bandaríkjanna heimsótti ísland fyrir nokkru og hélt m.a. tvo
fyrirlestra um rannsóknarsvið sín innan lífeðlisfræðinnar. Sá fyrri
fjallaði um notkun senditækja við lífeðlisf ræðilegar rannsóknir, en
í þeim síðari ræddi dr. Folk annars vegar um líffræðilegar klukkur
(lífklukkur) f dýrum og hins vegar um eskimóa á heímskautasvæðum
Alaskarikis. Dr. G. Edgar Folk er höfundur kennslubókarinnar „Text-
book of Environmental Physiology", sem nefna mætti Kennslubók
i umhverfislífeðlisfræði.
r. G. Edgar
Folk kom hing-
að til lands til
að kynna
starfsbræðrum
sínum hér á
landi rannsókn-
ir sínar, en þó
einkum til að kynna sér rannsóknir
dr. Jóhanns Axelssonar prófessors
í lífeðlisfræði við læknadeild Há-
skólans á kuldaþoli Guðlaugs
Friðþórssonar skipveija á Hellis-
eynni („the man who broke the
cold-barrier“), sem komst lífs af er
skipið fórst við Vestmannaeyjar.
Dr. Folk hefur sjálfur kannað
kuldaþol, en aldrei kynnst slíku af-
reki sem sundi og landgöngu
Guðlaugs. Dr. Folk kvaðst vona að
samstarf tækist milli sín, dr. Jó-
hanns Axelssonar og Guðlaugs
Friðþórssonar um frekari rannsókn-
ir með stuðningi ríkisháskólans f
Iowa-ríki og Háskóla íslands. Ríkis-
háskólinn á svonefnda hitamynda-
vél, sem er dýrt og mikið tæki, er
tekur hitamyndir.
í fyrri fyrirlestri sínum fjallaði
dr. Folk um þá tækni, sem notuð
er til að afla lífeðlisfræðilegra upp-
lýsinga um dýr, er lifa fijáls í
náttúrunni. Litlum útvarpssendum
(geta verið eins smáir og magnýl-
tafla - og hafa verið settir í fóstur
dýra í móðurkviði með góðum ár-
angri) er komið fyrir í þessu skyni
og þá annað hvort inni í dýrunum
eða utan á þeim. Sendar þessir
gefa mun meiri upplýsingar en þeir,
sem notaðir hafa verið til að rekja
slóð dýra. Dr. Folk sýndi útvarps-
sendi, sem hann nefndi „Iowa-
sendi" og sagði frá notkun hans.
Sendir þessi mælir hjartsláttartíðni
(t.d. fjöldi slaga hjartans á mínútu)
og líkamshitastig og sendir boð,
sem einnig má nota til að skrá hjart-
arafrit (um elektróður sendanna
nærri hjarta, sem oftast eru settir
í kviðarhol dýra, en hjartavöðvinn
situr í bijóstholi nánast á þaki kvið-
arholsins, sem er þindin). Tækni
sem þessa er einnig hægt að nota
til að taka heilarafrit og mæla blóð-
þrýsting og blóðflæði. Mæling
hjartsláttartíðni veitir mikilvægar
upplýsingar um virkni dýra og efna-
skiptahraða (slagmagn hjartans
breytist lítt við eðlilega virkni heil-
brigðra dýra).
I seinni fyrirlestri sínum flallaði
dr. Folk um rannsóknir þær, sem
hann gerði við vísindastöðina í Point
Barrow í Alaska-ríki ásamt konu
sinni Mary og ijölmörgum stúdent-
um, en dr. Folk lagði stund á
rannsóknir við vísindastöðina í sam-
fleytt 17 ár. Hann rannsakaði
svonefndar líffræðilegar klukkur
(lífklukkur), en með notkun fyrr-
greindra senditækja voru ýmsir
lífeðlisfræðilegir þættir mældir hjá
12 tegundum spendýra (þ. á m. 3
tegundum bjamdýra) og 2 fugla-
tegundum. Megináhersla var lögð
á athuganir á áhrifum stöðugrar
dagsbirtu á sólarhrings-lífklukkuna
hjá spendýrum, en líffræðilegar
klukkur (sjá síðar) er samnefni
þeirra ferla í dýmm, er stjóma
ýmsum kerfum líkamans á þann
hátt, að dægursveiflu gætir (þ.e.
mörg dýr geta fylgst náið með því
hvað tímanum líður - tímaskyn er
hluti lífeðlisfræði dýranna).
Notkun senditækja (útvarps-
senda) við lífeðlisfræðilegar rann-
sóknir er tiltölulega ný tækni, er
nefnist „radio telemetry" á ensku
og hefur dr. Folk átt dijúgan þátt
í þróun tækninnar. Til hagræðis
verður tækninni valið nafnið út-
varps-fjamám, sem væri undir-
flokkur §amáms („telemetry").
Vilhjálms þáttur
Stefánssonar
Dr. G. Edgar Folk stundaði rann-
sóknir um langt árabil í rannsóknar-
stöðinni í Point Barrow, en eins og
fyrr segir er stofnunin (Naval Arctic
Research Laboratoiy) staðsett
nyrst í Alaska-ríki Bandaríkjanna,
upp við rönd Norðurpólsíssins. Þar
er albjart samfleytt í 82 daga á ári
að sumarlagi og almyrkvað í 82
daga samfleytt á ári að vetrinum.
Hann skyggndist einnig inn í líf
eskímóa svæðisins, en nærri Point
Barrow er Barrowþorp - stærsta
eskimóaþorp heims, byggt um
2.000 Inúítum. Rannsóknarstöðin á
Point Barrow var stofnuð 1928.
Einn af hvatamörmum stofnunar-
innar var Vestur-íslendingurinn dr.
Vilhjálmur Stefánsson, en hann
fæddist 3. nóvember árið 1879 í
Hulduárhvammi í Ámesbyggð í
Manitóba og voru foreldrar hans
íslendingamir Jóhann Stefánsson
bóndi á Dálksstöðum í Suður-
Þingeyjarsýslu, Kroppi í Eyjafirði
(1868-1876), Nýja-íslandi í Kanada
(1876-1881) og síðast í Tungu í
Mountain-byggð (1881-1891) og
kona hans Ingibjörg Jóhannesdótt-
ir. Sonurinn Vilhjálmur ólst upp í
Tungu og hlaut miðskólamenntun
í Mountain-byggð, en stundaði
síðan nám við ríkisháskólana í
Grand Forks og Iowa og lauk þaðan
BA-prófi 1903. Dr. Vilhjálmur lagði
síðan stund á mannfræðirannsóknir
við Harvard-háskóla í Boston
1904-1906 og lauk þaðan MA-prófi
(heiðursdoktor frá Háskóla íslands
1920 og fleiri háskólum erlendis).
Hann ferðaðist ásamt konu sinni
Evelyn Baird Stefánsson til íslands
1904 og 1905 (síðari ferðin var
mannfræðileiðangur á vegum Har-
vard-háskóla), en megináhersla var
lögð á heimskautarannsóknir, enda
er dr. Vilhjálmur viðurkenndur
landkönnuður og rithöfundur (ritaði
m.a. bókina My Life With the Esk-
imo, eða Líf mitt meðal eskimóa,
sem kom út í New York-borg 1913).
Ein frægasta ferð hans var heim-
skautalandaleidangur 1913-1918,
en hann var leiðangursstjóri þessar-
ar ferðar, er kostuð var af kanadísk-
um yfírvöldum. Varð þetta
mannraunaför hin mesta. Dr. Folk
hefur kynnt sér ævi þessa merka
Morgunblaðið/Ámi Sœberg.
Dr. G. Edgar Folk prófessor í
lífeðlisfræði við ríkisháskólann í
Iowa-ríki Bandaríkjanna.

íslenska landkönnuðar og vísinda-
manns og ritaði m.a. grein um áhrif
dr. Vilhjálms á þróun næringar-
fræðinnar og uppgötvun hans á
lífsnauðsynlegum fitusýrum í rit,
sem Iowa-háskólinn gaf út, er skól-
inn minntist starfa dr. Vilhjálms í
þágu vísindanna. Skólinn helgaði
dr. Vilhjálmi 2. og 3. maí 1980 og
áttu hjónin G. Edgar Folk og Mary
A. Folk stærstan þátt í því, að svo
væri gert. Við þetta tækifæri var
afhjúpuð bronsmynd af dr. Vil-
hjálmi eftir kanadíska mynd-
höggvarann Emanuel Otto Hahn.
Dr. Vilhjálmur Stefánsson stund-
aði miklar rannsóknir á heim-
skautasvæðum Bandaríkjanna og
Kanada og var um leið landkönnuð-
ur. Hann festi skip sitt eitt sinn í
ís og náði landi nærri Point Barrow
með aðstoð Ínúítans Péturs
Savólíks, sem þá var aðeins 8 ára
gamall drengur. Dr. Vilhjálmur
gerði einmitt merkar uppgötvanir á
sviði næringarfræði meðal Ínúít-
anna nálægt Point Barrow, en hann
komst að því, að neysla eingöngu
magurs kjöts hefði alvarlegar af-
leiðingar í för með sér. Dr. Vil-
HJARTARAFRIT SKRÁÐ MEÐAN Á TILRAUN STENDUR
Myndin sýnir hinn svonefnda „Iowa-sendi“, rás hans og þau atriði,
sem sendirinn sendir boð um. Annars vegar er skráð hjartsláttar-
tíðni og hins vegar líkamshitastig, en merki sendisins eru líka notuð
til ritunar hjartarafrits (hjartalínurits).
hjálmur lést 26. ágúst 1962, en
Ínúítadrengurinn lifír enn og er
mikilvægur hlekkur milii fortíðar
og nútíðar rannsóknarstöðvarinnar
í Point Barrow.
Útvarps-fjarnám
Fjarnám í þágu líffræðinnar
(„Bio-telemetry“) er unnt að skil-
greina, sem öflun upplýsinga um
starf dýra fjarri vísindamanni, sem
hafa líffræðilegt gildi. Þegar
vísindamaður nemur merki frá út-
varpssendi í eða utan á dýri í
náttúrunni með móttakara (hálf-
gerðu útvarpi), er rætt um útvarps-
fjamám enda þá stuðst við
útvarpsbylgjur. Margra ára reynsla
dr. Folks og starfsfólks hans hefur
kennt þeim að útvarpssenda skuli
aðeins nota þegar auðsýnt sé að
engin önnur aðferð til upplýsinga-
öflunar dugi. Skýringin er sú að
ýmislegt getur eyðilagt fyrir þeim
vísindamanni sem hyggst nota út-
varps-ijamámið. Má nefna sem
dæmi að rafhlaða útvarpssendis í
viðkomandi dýri kann að reynast
dauð eftir tvo daga i stað tveggja
ára, sem eyðileggur augljóslega
langtímarannsóknir á dýri með við-
komandi útvarpssendi (rafhlöðum-
ar halda þó fullum styrk fram á
sfðustu stundu og brengla því ekki
merkjasendingar fyrr en rafhlöð-
umar gefa upp öndina allt í einu).
Utvarp nærri athugunarstaðnum,
sem nýtir sér sömu tíðni og út-
varpssendir vísindamannsins, getur
einnig tmflað merkjasendingamar
og móttöku þeirra.
Við ákveðnar aðstæður hefur þó
útvarps-fjamám mikla kosti um-
fram aðra tækni. Þetta á við um
öflun lífeðlisfræðilegra upplýsinga
um dýr í náttúrunni. Tæknin hindr-
ar ekki eðlilega hegðun dýrsins og
hræðir það hvorki né veldur streitu,
sem raunin er við athuganir á rann-
sóknarstofum og er þetta hvað
mestur kostur útvarps-fjamáms.
Þá liggja engir vírar gegnum húð
dýrsins. Tækninni er unnt að beita
við ýmsar oft óeðlilegar aðstæður
s.s. stöðugt myrkur, mikinn kulda,
í kafí eða í snjóbyljum. Þá skekkir
hvorki viðurvist vísindamanns né
rimlar búrs niðurstöður rannsókna.
Merki senda með fremur hárri tíðni
(kHz) fara vel gegnum saltvatn
(sbr. merkjasendingar gegnum vefí,
sem eru jú eins konar saltupplausn)
og hafa þeir verið notaðir að ein-
hveiju leyti við rannsóknir á
hvölum.
íslenskar
hvalarannsóknir
Dr. Folk álítur íslendinga geta
aflað vísindunum mikillar þekking-
ar um hvali með því að beita
útvarps-Qamámi á lifandi hvali og
hvalir séu talsvert dýrmætari lif-
andi en dauðir hvað upplýsingaöfl-
un snertir og má vísa tii þeirrar
upptalningar er hér fer á eftir. Hins
vegar telur dr. Folk ýmsar rann-
sóknir aðeins geta farið fram á
dauðum hvölum og nefnir hann
rannsóknir á vefjasneiðum. „Það
er vissulega ekki nóg að drepa einn
hval,“ sagði dr. Folk í samtali við
undirritaðan, en segir þó ávallt
erfítt að meta, hversu mörgum dýr-
um þurfi að farga svo marktækar
niðurstöður fáist. „Það er skiljan-
legt að áhugi á hvalarannsóknum
stóraukist allt í einu þegar ljóst er
að bann við hvalveiðum er á næsta