Morgunblaðið - 26.02.1988, Blaðsíða 40

^40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. FEBRÚAR 1988
Minning:
Elimar Tómasson
skólasijóri
Fæddur 30. ágúst, 1900
Dáinn 19. febrúar 1988
Elimar Tómasson fyrrum skóla-
stjóri lést 18. febrúar sl. 87 ára að
aldri. Það eru meira en tveir áratug-
ir sfðan ég kynntist Elimar Tómas-
syni sem síðar varð tengdafaðir
minn. Hann var þá hálfsjötugur,
grannur og fremur lágvaxinn mað-
ur, grár fyrir hærum, hæverskur í
framgöngu og mikið snyrtimenni í
klæðaburði. Hann bjó þá í húsi sínu
f Smáíbúðahverfínu ásamt Guð-
björgu, konu sinni, og tveimur
yngstu dætrunum, sem enn voru í
föðurhúsum. Hann starfaði sem
bókari hjá verslunarfyrirtæki í bæn-
um. Við fyrstu sýn virtist mér hann
vera ósköp venjulegur roskinn skrif-
stofumaður og hélt ég að þar væri
litlu við að bæta. Við nánari kynni
af honum og konu hans fann ég
þó brátt að þar fóru manneskjur
sem báru af öðru fólki sem ég áður
hafði kynnst fyrir hjálpsemi, góð-
vild og aðra mannkosti. Þessi kjmni
urðu mér, sem ungum manni, afar
mikils virði og juku til muna trú
mína á mannfólkið jrfírleitt. Úr því
að mannkostafólkið þekktist hvorki
af frægð né stærilæti mátti ég eins
búast við að fleiri slíkir fyndust
meðal venjulegra alþýðumanna. Ég
komst einnig að því að bókarastarf-
ið sem Elimar rækti af frábærri
samviskusemi, og síðar kom í ljós
að hann gat stundað miklu lengur
fram eftir aldri en venja er, var
aðeins einn kafli af mörgum í langri
og giftudijúgri starfssögu. Þá varð
'ég þess líka áskynja að lff hans
hafði ekki alltaf fallið um farvegi
hversdagslegs vana eins og það
virtist gera um þær mundir sem
við kynntumst. Hann hafði lifað
tfmana tvenna.
Uppvöxtur hans tilhejrrði tfmabili
f íslandssögunni, sem nú er liðið.
Þá bjó í landinu fátæk þjóð sem
háði Iffsbaráttuna næstum því með
berum höndunum f fangbrögðum
við náttúruöflin, en hafði þó öðlast
hugsun fijálsborinna manna eftir
að létti aldalangri kúgun þjóðarinn-
ar og horfði bjartsýn fram á veg-
inn. Þegar litið er jrfír æviferil al-
þýðufðlks frá þessum tfma koma
æði oft fyrir svipaðar kringumstæð-
* ur. Þeir lánsömu alast upp í §öl-
mennum bamahópi á fátæku heim-
ili, hinir, sem urðu fyrir því óláni
að missa forsjármenn sína eða
heimili, alast upp hjá ættingjum eða
vandalausum, en á þessum tfma
jirðu margir að horfa upp á undir-
stöðu tilveru sinnar sópast burt í
baráttunni sem háð var frá degi til
dags við fátækt, sjúkdóma og óblfða
náttúru. Ævinlega bjnjuðu menn
ungir að vinna fyrir sér við ýmis
erfiðisstörf til sjós og lands og flest-
ir hlutu litla eða enga skólagöngu.
Það er kannski ekki öfundsvert
hlutskipti að fæðast alþýðumaður á
íslandi á þessum tíma. Þó er ótrú-
- lega margt af þessu fólki sem að
leiðarlokum getur litið jrfir farsæla
ævi. Það hefur orðið efnalega sjálf-
bjaiga, alið upp hóp mannvænlegra
afkomenda og orðið okkur sem á
eftir komum fyrirmjmd um mann-
kosti og dugnað. Þegar skólagöngu
og menntunarviðleitni þessa fólks
er lýst er það gjama nefnt að „bijót-
ast til mennta" og segir sína sögu.
Þrátt fyrir skamma skólagöngu
varð margt af þessu fólki sann-
menntað, knúið áfram af brennandi
löngun sinni til að öðlast fróðleik,
víðsýni og menningu og varð þá
•ebólrin þeirra besti förunautur, þótt
torfengin væri og dýr. Þetta er fólk-
ið sem talað er um á tyllidögum
að skapað hafí þjóðfélag velmegun-
ar og menningar sem við nú búum
við. Því miður er þetta líka stundum
sama fólkið og hrekjast má úr ein-
um stað f annan meðan það háir
sitt hinsta stríð. Og þótt hvarvetna
rnegi sjá auðinn hlaðast upp þarf
sumt á nýjan leik að horfast f augu
við fátæktina þegar komið er að
því að þjóðfélagið sýni þakklæti sitt
fyrir vel unnin störf. Elimar var þó
svo lánsamur að fá að vera um
kyrrt á Landakotsspitala frá þvi
heilsan brást honum og þar til yfir
lauk og veit ég að hann var afar
þakklátur fólkinu sem þar hugsaði
um hann og það síðasta sem hann
mun sagt hafa í þessu lífi var að
þakka þeim sem verið höfðu honum
svo góðir eftir að hann veiktist.
Hann þurfti ekki heldur að horfa í
ófrýna ásýnd fátæktarinnar síðustu
ævidagana, svo var fyrir að þakka
eftirlaunum hans vegna skóla-
stjórastarfsins og fyrirhyggju hans
sjálfs við að hugsa fyrir ellinni.
Hann var líka svo lánsamur að eiga
góða ættingja sem áttu honum
þakkarskuld að gjalda og voru til-
búnir að létta honum róðurinn
síðustu áratogin, en það var ekki
fyrr en hann var lagstur á spítalann
að á það reyndi. Hann var orðinn
84 ára gamall þegar hann réðst í
að selja íbúð sína og kaupa aðra
sem hann taldi henta þeim hjónum
betur í ellinni og veit ég að hann
hugsaði þó einkum um að búa í
haginn fyrir Guðbjörgu konu sína
ef hann félli sjálfur frá.
Sjaldan gerir dauðinn boð á und-
an sér og kveður oftast harkalega
djrra svo að dagamir mjrkvast. En
jafhvel þótt dauðinn veiti langþráða
hvfld eftir langa ævi og lausn frá
þjáningu skilur hann samt eftir
söknuð og trega. Okkur verður þá
hugsað til allra þeirra tækifæra sem
okkur gengu úr greipum að lifa og
njóta með hinum burtkallaða, því
að hver maður er einstakur og fæð-
ist aldrei aftur og það er mikið lán
að fá að eiga vináttu góðs manns.
Fyrir nokkrum árum þegar Elimar
fann að þrekið var að bila hafði
hann stundum á orði að hann vildi
gjama ganga með mér yfír heiðina
grænu þar sem hann hafði ótal sinn-
um gengið meðan hann enn var
ungur. Eg veit að hann hefði sagt
mér margar sögur úr uppvexti
sínum, sem tengdust þessum slóð-
um, sem hann unni svo mjög. En
það fórst fyrir, eins og fleira. í erli
daganna og er þó eins og mér fínn-
ist að við höfum raunar farið þessa
ferð saman. Þegar Elimar lá í
sjúkrastofúnni síðustu mánuðina
sem hann lifði með hvítá veggi og
loft jrfír sér og lffíð hélt áfram fyr-
ir utan gluggann, fyrst sumar og
síðan vetur, þá veit ég að hugur
hans hefur löngum dvalið í sveitinni
á bemskuslóðum þar sem hann átti
sælar hamingjustundir þrátt fyrir
kröpp kjör og þá staðrejmd að þar
varð hann fyrir mestum missi og
sorgum.
Það er morgunn einn um vor að
bændur og vinnumenn tínast úr
ýmsum áttum frá lágreistum bæj-
unum og halda til strandar í daufin
morgunskímunni. Þeir ganga hljóð-
ir að árabátum sínum og búast til
að hrinda þeim fram af svörtum
sandinum mót dumbgrænu hafínu
við þungar stunur brimöldunnar.
Smávaxinn drengur á tíunda ári,
sem ungur varð að skiljast við for-
eldra sína og býr nú hjá góðum
fósturforeldrum, er snemma á fót-
um og fylgist með mönnunum þar
sem þeir taka ofan sjóhattana og
biðja skapara sinn fulltingis er þeir
halda á vit Ægis. Hann beinir at-
hyglinni að formönnunum, þessum
hetjum sem allt byggðarlagið setur
traust sitt á, þessum skarpskyggnu
og djörfu mönnum sem hinir sjó-
mennimir eiga líf sitt undir að gefí
ævinlega rétta skipun á réttu
augnabliki. Þeir mega aldrei hika
og þeir mega heldur aldrei taka
vanhugsaða áhættu í þeim ójafna
leik sem hér er háður. Eflaust
drejmiir drenginn um að verða
formaður sjálfur þegar hann er orð-
inn 8tór og færa alltaf mestan feng
að landi og skila mönnum sfnum
heilum úr hverri för. Og mennimir
ýta úr vör og á einum bátanna er
ástkær fósturfaðir hans, sem gæfan
hafði fært honum eftir að íjölskylda
hans hafði sundrast. En svo gengur
lffíð sinn vanagang eins og aðra
daga og athyglin hverfur frá sjón-
um að öðrum hlutum enda er veðr-
ið fagurt, þótt nokkur kvika sé við
ströndina.
Síðar um daginn þegar bátamir
eru á leið til lands gengur drengur-
inn til strandar að taka á móti
fóstra sínum. Þá gerist það. Leiftur-
skjótt bregður fyrir voðasjón sem
augu hans neita að trúa. Einum
bátanna slær flötum fyrir ógnar-
legri brimöldu sem hefur hann hátt
á loft og hvolfír í rótið. Allt laus-
legt sópast burtu úr bátnum og
mennimir hverfa í sogið. Drengur-
inn veit að fóstri hans er á þessum
bát. Mennimir sem komnir eru nið-
ur á ströndina fá ekkert að gert.
Drengnum verður fljótlega ljóst að
fóstri hans hefur farist, en hann
getur samt ekki trúað því. Og nú
getur hann ekki horft lengur þegar
fóstri hans er borinn heim á leið.
Hann snýr baki við ströndinni og
gengur í áttina til fjalls ákveðinn í
að snúa aldrei aftur til óbærilegs
veruleikans, en úr sjávardjúpunum
rfs önnur bylgja sem líka er sölt
og ógnvænleg og ekkert fær stöðv-
að.
Alfaðir ræður, öldumar hníga.
Eilífðin breiðir út faðminn sinn djúpa.
Helþrungnar stunur í himininn stíga.
Við hásæti drottins bænimar kijúpa.
Alfaðir, taktu ekki aleiguna mína.
Alfaðir, réttu út höndina þína.
Þetta er fyrsta erindið úr ljóði
sem Sigurður Eggerz sýslumaður
orti eftir slysið og mun hafa verið
flutt við útför hinna drukknuðu.
Þessi frásögn er byggð á minningu
um löngu liðið samtal og kann því
eitthvað að hafa skolast til um at-
burðina sjálfa, en það kemur von-
andi ekki að sök. Frásagnarefnið
er enda rejmslan sem drengurinn
litli varð fyrir á þessum örlagaríka
vordegi þegar öldin okkar var ný-
lega byijuð.
Annars hafði flaran líka verið
unaðsreitur og ævintýraheimur
bamanna sem ólust upp á bæjunum
í Djrrhólahverfi. Ein af elstu
bemskuminningum Elimars var á
þá leið, að eitt sinn er hann var að
Ieik í fjörunni ásamt besta vini
sínum, dreng á svipuðu reki, gerðu
þeir sér að leik að skvetta sandi
hvor á annan. Leikurinn gekk full-
langt því að báðir hlupu heim há-
organdi með sand í augunum. Þeg-
ar Elimar var hættur að orga og
fóstra hans hafði hreinsað sandinn
framan úr honum krafðist hún þess
að hann kæmi með sér heim til vin-
arins og bæði hann fyrirgefningar.
Þegar þau voru komin hálfa leið
þangað mættu þau hinum drengn-
um og móður hans, sem þá voru á
leiðinni í gagnstæða átt í sömu er-
indagerðum. Er þetta minningabrot
líklega ágæt vísbending um þann
hugsunarhátt sem bömin ólust upp
við.
Elimar komst eftir þetta í fóstur
hjá góðu fólki á bænum Skamma-
dal og var ævinlega þakklátur fyr-
ir. Til marks um atlætið þar gat
hann þess að hann hefði verið best
til fara af drengjunum sem með
honum fermdust. Stutta skóla-
göngu hlaut Elimar eins og flestir
á þeirri tíð. Þó vað á henni óvænt
viðbót er hann fluttist norður að
Skógum í Fnjóskadal með fóstru
sinni, þá á sautjánda ári, og fékk
að auka við menntun sína með
skólagöngu f 3 mánuði. Þau snúa
þó brátt aftur í sína heimasveit og
gerist Elimar vinnumaður og síðar
bamakennari í Skammadal og eftir
það á ýmsum stöðum í sýslunni
fram um 1930. Þá flytur hann í
Austur-Landeyjar, kvænist fyrri
konu sinni, Stefaníu Sigríði Páls-
dóttur, stofnar heimili og eignast
tvær dætur, Helgu og Gerði. Hann
hefur lífsviðurværi aðallega af
kennslunni, sem allan tímann var
farkennsla, og fór fram á ýmsum
bæjum í sveitinni. Mörg munu spor-
in hafa orðið milli bæja vegna starf-
ans og stundum í misjöfnum veðr-
um, en ekki höfðu menn í þá daga
hentugan skófatnáð til að ösla yfír
votlendið sem víða er á þessum slóð-
um. Það er ólíklegt að við sem nú
emm kennarar vildum skipta á okk-
ar kjömm og þeim sem þá vom í
boði, þótt oft hejTÍst nú kvartað.
Elimar hafði snemma brennandi
áhuga á skáldskap og lestri góðra
bóka. Fýrstu vinnulaunin sem hann
fékk útborguð í peningum og vom
afraksturinn af margra vikna erfíð-
isvinnu notaði hann til að kaupa
ljóðabók og var það jafnframt
fyrsta bókin af því tagi sem hann
eignaðist. Ljóðin lærði hann öll ut-
anbókar og gat hann farið með þau
sér og öðmm til yndisauka alla ævi
síðan. Þessi litla saga má heita
dæmigerð fyrir þá þýðingu sem
bækur höfðu í lífí Elimars alla tíð
síðan. Þótt hann léti það sitja í fyr-
irrúmi að sjá vel fyrir fjölskyldu
sinni og tækist það ævinlega, enda
þótt launin væm ekki alltaf há,
eignaðist hann með tímanum frá-
bærlega gott bókasafn sem hann
notaði til að auðga anda sinn og
efla menntun sína og þekkingu.
Elimar starfaði lengstan hluta ævi
sinnar við skólastarf og kennslu og
var þó eitt besta dæmið um mann
sem öðlast menntun og menningu
á eigin spýtur án þess að njóta
skólagöngu sjálfur.
En það átti ekki fyrir Elimar að
liggja að sigla sléttan sjó. Þegar
minnst varir ríður nýtt ólag jrfír.
Kona hans veikist og lést eftir
skammvinnt en erfitt dauðastríð.
Hann stendur eftir með dætumar
tvær, en sú jmgri var þá aðeins
nokkurra mánaða gömul. Ég hef
fyrir satt að það hafí gerst í þeirri
raun að hár hans varð algrátt. Ein-
hveijum kjmni í hans spomm að
hafa dottið í hugsað leggja árar í
bát, en við vitum að það gerði hann
ekki. Yngri dóttirin, Gerður, fór í
fóstur hjá ágætu fólki. Eldri dóttir-
in fylgdi föður sínum. Og nú réttir
drottinn enn út höndina sína, en
að þessu sinni til að gefa. Elimar
eignast seinni konu sína, Guðbjörgu
Pálsdóttur, sem ættuð er frá Álf-
hólahjáleigu í Landeyjum. Hún var
þá ung og glæsileg stúlka og munu
ýmsir af hinum yngri mönnum í
sveitinni hafa litið hana hým auga
og fundist sér skákað er maður sem
farinn var að nálgast miðjan aldur
hreppti hnossið. Og hefst nú nýr
kafli í lífí Elimars í hjónabandinu
með þessari ágætu konu og var
komið að lokum þess kafla núna
fyrst fyrir nokkmm dögum þegar
lífsbók hans var lokað og drottinn
rétti honum höndina sína í sfðasta
sinn. Þau hjónin eignuðust saman
§ögur böm, Heiðar, Höllu, Auði og
Margréti, en auk þeirra ólu þau upp
eftirlæti sitt, Rut Jónsdóttur, sem
er bam Helgu, elstu dóttur Elimars
af fyrra hjónabandi, og þá er ótal-
inn sá hlutur sem þau áttu í upp-
eldi bamabaraa sinna, sem nú em
mörg að verða uppkomin, þótt enn-
þá sé þess beðið með óþreyju á
sumum bæjum að komast í heim-
sókn til ömmu eða að fá hana í
heimsókn. Veit ég bamabömin
hefðu verið skjót til svars ef spurt
hefði verið á bama vfsu hveijir
væm bestir af öllum. En þegar
rætt er um heimili þeirra hjóna og
greiðasemi við aðra er engin leið
að greina á milli þeirra og engin
ástæða heldur. Við Auður hófum
búskap á heimili þeirra og þar fædd-
ist fymta bam okkar. Allir hafa
heyrt sögur um erfíða sambúð við
tengdamömmur og tengdafólk, en
mér er sérstaklega minnisstætt að
þegar við •fluttum brott þótti mér
mest eftirsjá að hinu daglega sam-
neyti við þetta ágæta fólk. Og ekki
neita ég því að hvenær sem í harð-
bakkann sló vissum við hvert leita
mátti halds og trausts. Ég ætla
ekki að hafa mörg orð um sam-
skipti fjölskyldu minnar við afa og
ömmu, það verður allt geymt í
minningunni, en þó langar mig til
að rifla upp lítið atvik. Við vomm
þá flutt að heiman og sonur okkar,
sem var nokkurra mánaða gamall,
var í óða önn að reyna að læra að
ganga einn og óstuddur. Okkur
þótti dragast á langinn að það tæk-
ist og enduðu þessar tilraunir ávallt
á sama veg, á bossanum. Óvænt
kemur afi í heimsókn og færir unga
manninum nýja vandaða skó með
þykkum og traustum sólum. Ekki
er beðið boðanna með að prófa
skóna og gerist þá kraftaverkið,
hann getur óðar gengið óstuddur,
enda á milli, á litla ganginum sem
verið hafði vettvangur óteljandi
misheppnaðra tilrauna. Það er ekki
hægt að lýsa þeirri hamingju sem
það vekur hjá bami að takast
skjmdilega að ganga og em kannski
fáir áfangar í lffínu eins merkilegir.
Afí hafði tekið eftir því að fótabún-
aður drengsins var ekki nógu góður
og gerði sér ferð í bæinn og keypti
nýja skó og bætti úr því með þess-
um árangri. Þannig var flest sem
hann gerði, f annarra þágu, og ekki
til þess að hljóta laun fyrir. Hann
mun hafa hjálpað mörgum öðmm
en syni mínum að standa á eigin
fótum.
En nú hefur frásögnin af ævi
Elimars slitnað sundur, því henni
er engan veginn lokið, þótt ég verði
nú að fara fljótt jrfír sögu. Skömmu
eftir að Guðbjörg og Elimar giftust
fluttust þau búferlum í annan lands-
hluta og settust að í Grafamesi við
Gmndarfjörð, sem nú nefnist
Gmndarflörður. Þar gerðist Elimar
skólastjóri bamaskólans á staðnum,
en um þær mundir fékk hann viður-
kenningu á fullum kennararéttind-
um sínum frá þáverandi mennta-
málaráðherra og er ekki vafí á því
að fáir vom betur komnir að þeirri
viðurkenningu þótt þeir hefðu
lengri skólagöngu að baki. Þorpið,
sem skorðað er milli hárra fjalla á
norðanverðu Snæfellsnesinu, var
ákaflega ólíkt því umhverfí sem þau
höfðu vanist í Landeyjunum,
víðsýnni sveit þar sem allir höfðu
framfæri sitt af búskap og sam-
heldni og hjálpsemi var mikil. Þeg-
ar þau komu í þorpið í lok stríðsins
var það ekki eins glæsilegt og nú
er orðið. Vinur Elimars, Jón úr
Vör, hefur lýst sjávarþorpinu svo
að æ mun geymast og er litlu við
það að bæta, en í Grafamesi bjó
þá margt fólk sem notið hafði lítillar
menningar, en hlotnast þeim mun
meira af striti og biturleika lífsbar-
áttunnar. Þar örlaði líka á meiri
stéttaskiptingu og mannamun en
til staðar var í sveitinni. Viðbrigðin
hafa verið mest fyrir Guðbjörgu,
en hún vandist aðstæðum með
tímanum og varð elskuð og dáð af
nágrönnum sínum og átti það ekki
síst við ýmsa sem minna máttu sín
og sýndu þeir henni þakklæti sitt
löngu eftir að hún var flutt brott
af staðnum. Elimar eignaðist einnig
góða vini sem hann virti mikils, en
þó kom fyrir að honum líkaði miður
við menn og vár ástæðan þá sú að
hann átti erfitt með að fyrirgefa
ef þeir sýndu af sér hroka, flest
annað held ég að hann hafi átt
auðvelt með að fyrirgefa. En til að
gera langa sögu stutta þá búa þau
í Grundarfirðinum í um það bil einn
og hálfan áratug og þar fæðast
bömin þeirra og vaxa úr grasi, þau
eignast sitt eigið hús og leggja ríku-
lega fram sinn skerf til að gera
þorpið að betri stað til að lifa á.
Elimar stjómaði kirkjukómum, tók
þátt í félagslífi og vann hinn Qöl-
breyttustu störf á sumrin þegar hlé
varð frá kennslunni. Árið 1961
flytjast þau til Reykjavíkur og Eli-
mar hverfur, eins og áður getur,
að störfum sem bókari en þar
neytti hann líka kunnáttu sem hann
hafði aflað sér án skólagöngu. Það
starf hans varð svo langt og far-
sælt að margir hefðu talist full-
sæmdir af því einu sem ævistarfí
og framlagi til þjóðfélagsins.
m