Morgunblaðið - 07.08.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. ÁGÚST 1988
Morgunblaðið/Jóhannes Kári
Frá vinstri: Ingibjörg ívarsdóttir hjúkrunarfræðingur, Hallgrímur og Hildigunnur Friðjónsdóttir, hjúkrunarfræðingur við magaspeglunar-
tæki Landsspitalans.
„Ég segi oft í gríni við sjúklinga
mína að ef þeir geti borðað spag-
hetti þá geti þeir eins farið í maga-
speglun!"
Áhættuþættir
Hallgrímur var spurður að því
hverjir væru áhættuþættimir hvað
varðaði sárasjúkdóm í maga og
skeifugöm.
Hann nefndi þijá sannaða
áhættuþætti:
1. Reykingar
„Reykingar auka hættu á sári í
maga sem og skeifugöm.
Áhættan eykst því meira sem
reykt ér. Sárin gróa jafnframt
hægar og hættan á því að þau
taki sig upp aftur stófeykst.
Reykingar eyðileggja einnig að
nokkm marki áhrif lyijameð-
ferðar við sárasjúkdómum. Þess-
ar staðreyndir gefa því
reykingafólki enn eina ástaeðu
til að koma úr úr kófínu."
2. Lyf
„Verkjastillandi og bólgueyð-
andi lyf sem innihalda aspirín
og skyld efni, eins og indomet-
hasín eða naproxen, geta valdið
bólgum í maga og magasárum.
Orsök þess er sú að þessi lyf
hindra framleiðslu á prostagl-
andinum en prostaglandín gegna
einmitt veigamiklu hlutverki í
vöm slímhúðarinnar gegn árás-
arþáttum eins og sýmnni og
pepsíninu. Prostaglandín em tal-
in auka slímmyndun í maga sem
og framleiðslu á bikarbónatjón-
um (HC03-), sem eins og áður
sagði, hlutleysa sýmr. Jafnframt
auka prostaglandín blóðflæði til
slímhúðar magans og stuðla að
endumýjun á slímhúðarfrumum.
Þar sem aspirín (t.d. magnyl)
em mjög algeng lyf á heimilum
má telja sennilegt að þau hafí
orsakað mörg magasárstilfelli í
gegnum tíðina. Parsetamól (t.d.
panodíl) hafa svipaða verkan og
áðumefnt lyf. Þau hafa það hins
vegar fram yfír aspirín að valda
ekki skemmdum á magaslímhúð.
3. Erfðir.
„Sannað þykir, að erfðaþættir
hafí mikið að segja hvað varðar
sjúkdóm af þessu tagi. Ef maður
á nákominn ættingja sem hefur
fengið sár þrefaldast líkur á því
að hann fái meinið sjálfur. Rann-
sóknir hafa einnig leitt í ljós að
meiri líkur séu á því að maður
í O-blóðflokki fái skeifugamars-
ár heldur en maður í A-, B-, eða
AB-flokki.
Við vitum ekki enn af hveiju
þessi tengsl em til staðar."
En hvað með streitu, alkohól,
kaffi og mataræði?
„Það er umdeilt hvort streita
valdi sári og ekki sannað. Hins veg-
ar er reynsla mín og fleiri lækna
sú, að þeir sem em stöðugt undir
álagi séu líklegri en aðrir til að fá
hinn eiginlega sárasjúkdóm í efri
hluta meltingarvegs, einkum í
skeifugöm. Það er aftur á móti vel
þekkt fyrirbrigði að mikið andlegt
og líkamlegt álag samfara alvarleg-
um veikindum stuðlar að myndun
sérstakra sára í maga, svokailaðra
stresssára.
Alkóhól í of miklum mæli hefur
óæskileg áhrif á slímhúð magans
og getur valdið bólgum og blæðing-
um en ekki hefur verið sýnt fram
á að alkóhól valdi sámm beinlínis.
Reyndar hefur verið ýjað að því að
hófleg vínneysla flýti fyrir græðslu
sára í skeifugöm."
Um áhrif mataræðis á sárasjúk-
dóma af þessu tagi kvað Hallgrímur
það ekki sannað að nein ákveðin
fæða ylli eða læknaði sjúkdóminn.
„Kryddaður matur og kaffí gera
það oft að verkum að einkenni
magasárs versna. Kaffi, með eða
án koffíns, eykur framleiðslu á salt-
sým í maga en þó er með öllu
ósannað að þessi drykkur eða krydd
orsaki sjúkdóminn.
Meðferð á maga- og
skeifugarnarsárum
Hallgrímur sagði að ef það upp-
götvaðist við speglun að sjúklingur
væri með magasár yrði að hefja
lyQameðferð eins fljótt og unnt
væri. Meðferð sjúkdómsins fælist
einkum í lyfjagjöf en einnig væri
fólki eindregið ráðlagt að hætta
reykingum og hætta að nota asp-
irín og skyld lyf ef slíkt væri fyrir
hendi. Ef álag hvíldi á sjúklingnum
í daglega lífínu væri honum eða
henni ráðlagt að slaka á og halda
vinnutíma innan skynsamlegra
marka.
„Áður fyrr vom engin lyf til við
sjúkdómnum og aðgerð var eina
meðferðin sem hjálpað gat sjúkl-
ingnum. Var þá numinn brott hluti
magans og/eða skorið á taugar sem
liggja til magans. Nú þarf miklu
sjaldnar að grípa til slíkra aðgerða
því mörg ágætislyf em komin til
sögunnar."
Hallgrímur sagði að lyfjunum
mætti skipta í tvo flokka. í öðmm
flokknum væm lyf sem hefðu áhrif
á sýmna. í hinum væra lyf sem
styrktu vamarkerfið. í fyrmefnda
flokknum em að sögn Hallgríms
algengustu lyfín sem gefín em við
þessum sjúkdómum, svokallaðir
histamínblokkarar. Þann flokk fylla
lyf eins og cimetdín og ranitidín
(tagamet, gastran, asýran og
zantac). Áhrif þeirra em á þann
veg, að þau setjast á viðtaka á sým-
myndandi frumum magans sem
ætlaðir em efninu histamíni og
vama því aðgöngu. Histamín örvar
einmitt sýmframleiðslu þessara
fruma.
„Þessi lyf minnka þvl sýmmynd-
un og stuðla að því að sárið grói.
Hallgrímur sagði að rannsóknir
hefðu léitt í ljós að magasýrafram-
leiðsla að nóttu virtist eiga gildast-
an þátt í að valda og viðhalda sá-
ram. Því hneigðust læknar að því
að ráðleggja sjúklingum að taka
einn stóran skammt af þessum lyfj-
um að kveldi.
Önnur tegund lyfja, sem að sögn
Hallgríms em notuð, er sýmbind-
andi lyf. Þau hafa ekki áhrif á sýra-
myndun en hlutleysa saltsýmna
með því að bindast H+ jónum henn-
ar. Þau era flest uppbyggð af
komplexsamböndum magnesíums
eða alúmíníums. Lyfín era til ýmist
á vökva- eða töfluformi og kannast
eflaust margir við lyfín silgel, gelus-
il og novalucid. Lyfín verka hins
vegar í miklu styttri tíma en hist-
amínblokkaramir og em því ekki
eins hentug við að kveða niður sár.“
Dæmi um lyf í síðamefnda
flokknum er lyfíð sucralfat (an-
tepsín). Það eykur myndun prosta-
glandína. Auk þess binst lyfið
pepsíni og gerir það óvirkt.
Að sögn Hallgríms em vísinda-
menn að þreifa sig áfram með
prostaglandínsambönd en eins og
áður hefur verið greint frá örva þau
ýmsa vamarþætti slímhúðarinnar,
auk þess sem prostaglandín draga
reyndar einnig nokkuð úr sýmfram-
leiðslu. Enn sem komið er hafa
þessi lyf sýnt fremur litla getu við
að græða sár. Jafnframt hafa þessi
efni haft aukaverkanir í för með
sér. Má þar nefna niðurgang en auk
þess er hugsanlegt að þau hafi
áhrif á legvöðva sem leitt geti til
fósturláts. Hallgrímur sagði þó að
vonir stæðu til að takast mætti að
þróa sérhæft og kröftugt prosta-
glandínefni sem hefði ekki óæskileg
áhrif annars staðar í líkamanum.
Omeprazol er nýtt lyf, sem senni-
lega kemur á markað hér áður en
langt um líður. Lyfíð lofar mjög
góðu að sögn Hallgríms, það er
geysilega kröftugt og læknar næst-
um öll sár.
„Það skrúfar bókstaflega fyrir
alla magasýmframleiðslu með því
að gera óvirkan ákveðinn efna-
skiptahvata í sýmfmmunum. Mag-
inn verður þannig sým- og sáralaus
en það kemur heim og saman við
gömlu þumalfíngursregluna: Engin
sýra, ekkert sár.
Það er þó spuming hvort þetta
lyf sé e.t.v. of kröftugt. Algjört
sýruleysi f maga orsakar ijölgun
baktería þar, sem til langframa
gæti valdið heilsufarslegum vanda-
málum."
Hallgrímur kvað nú mikið vera
lagt upp úr fyrirbyggjandi meðferð.
„Sjúklingur kemur til læknis með
sárasjúkdóm. Sárið er grætt með
lyfjum í fullum skömmtum en síðan
er sjúklingurinh e.t.v. tekinn í fyrir-
byggjandi meðferð. Hún byggist á
því að sjúklingur taki áfram hálfan
skammt af lyfínu, t.d. cimetidin,
um óákveðinn tíma. Þetta á sérstak-
lega við um þá sjúklinga sem hlotið
hafa endurtekin sár eða alvarlega
fylgikvilla eins og blæðingar."
Eru sárin vegna
bakteríusýkingar?
Að sögn Hallgríms beinast augu
lækna nú æ meira að þeim rann-
sóknum sem leitt hafa í ljós að ein
tegund bakteríu, Campylobacter
pylori, valdi hugsanlega sárasjúk-
dómum í maga og skeifugöm. Þessi
baktería festir sig kyrfílega í
slímhúðina og virðist skemma hana.
Rannsóknir hafa sýnt að 70—90%
þeirra sem greinast með maga- og
skeifugamarsár hafa bakteríuna.
Ekki er þó ljóst hvort bakteríuvöxt-
urinn er orsök eða afleiðing sjúk-
dómsins. Það þykir þó víst að maga-
bólga geti orsakast af þessari sýk-
ingu. Þetta sannaði ástralskur
læknir sem gerði tilraun á sjálfum
sér með því að taka bakteríuna inn.
Hann fékk skömmu síðar bráða
magabólgu.
Hallgrímur taldi þetta opna nýjar
leiðir hvað varðaði meðferð á maga-
bólgum og sámm. Það má hugsa
sér að í framtíðinni verði unnt að
nota sýklalyf við þessum sjúk-
dómum. Menn bíða spenntir eftir
endanlegum niðurstöðum þessara
mála.
í framhaldi af þessu gat Hall-
grímur þess að lyf með fmmefninu
bismút (t.d. De-Nol) hefðu verið
notuð í Evrópu um nokkurt skeið
við að græða sár í maga- og skeifu-
göm og gæfu þau góða raun. Lengi
vel héldu læknar að hægt væri að
þakka hinn góða árangur lyfsins
því að það skerpti á slímframleiðsl-
unni, en nú hefur komið á daginn
að efnið drepur einmitt þennan
campylobacter-sýkil og græðir e.t.v.
sárin á þann hátt.
Örþróun
Af framansögðu er greinilegt að
margt er í burðarliðnum hvað varð-
ar meðferð á magasámm. Greining-
artæknin er orðin fullkomnari en
nokkm sinni fyrr en ekki er þó síður
mikilvægt að alltaf er verið að prófa
ný lyf gegn þessum sjúkdómi sem
hijáir svo marga.
Af orðum Hallgríms Guðjónsson-
ar má þó draga þá ályktun að við
getum sjálf að nokkm leyti stjómað
framgangi sjúkdómsins með því að
þekkja takmörk okkar. Ef
reykingamaður fær magasár er
honum auðvitað fyrir bestu að
hætta reykingum. Eins má segja
um fólk sem þjakað er af streitu
eða þolir ekki aspirín og önnur skyld
lyf. Þó magasár sé sjaldnast
lifshættulégur sjúkdómur getur
hann haft mikil óþægindi í för með
sér og leiðir ósjaldan til vinnutaps.
Þessi sjúkdómur er því ekki undan-
skilinn þeirri meginreglu að vaka
sjálfur yfír eigin heilbrigði.
TEXTI: JÓHANNES
KÁRI KRISTINSSON
Kvöld-
skemmtun í
Yíðistaða-
kirlqu
KÓR Flensborgarskóla heldur í
söngför til Ítalíu um miðjan mán-
uðinn. Af því tilefni heldur kór-
inn kvöldskemmtun í Víðistaða-
kirkju í Hafnarfirði í kvöld kl.
20.30.
Á kvöldskemmtuninni verður
fjölbreytt dagskrá og kaffíhlaðborð.
Skemmtunin er liður í §áröflun
kórsins fyrir Ítalíuförina. Stjórnandi
kórsins er Margrét Pálmadóttir.
(Fréttatilkynning)
Ljósmynda-
sýning- Ingu
Sólveigar
INGA Sólveig sýnir ljósmyndir í
sýningarsalnum „Undir pilsfald-
inum“ Vesturgötu 3b.
Inga Sólveig lauk BA-prófí í list-
um frá San Francisco Art Institute
1987. Þetta er fyrsta einkasýning
Ingu á íslandi en hún hefur tekið
þátt í samsýningum og haldið
einkasýningu í Bandaríkjunum.
Sýningin í sýningarsalnum
„Undir pilsfaldinum" stendur frá
6.—20. ágúst og er opin daglega
kl. 15-21.
(Fréttatilkytining)
Ljósmynd eftir Ingu Sólveigu
tekin í Boston árið 1987.
Pennavinir
Þrettán ára fínnsk stúlka með
áhuga á íþróttum, bókalestri, bréfa-
skriftum, tónlist o.fl.:
Henna Karkk inen,
Suntiontie 3,
94400 Keminmaa,
Finland.
Þrettán ára dönsk stúlka með
áhuga á fímleikum:
Mette Schacht Laursen,
Tornebakken 16,
8240 Risskov,
Danmark.
Nítján ára piltur frá Ghana með
áhuga á íþróttum, tónlist, póstkort-
um o.fl.:
Williams Ofosu Lane,
P.O.Box 1540,
Sunyani-B/A-Region,
Ghana.
Sextán ára fínnsk stúlka með
margvísleg áhugamál:
Sari Toivonen,
Rekolantie 20,
45740 Kuusankoski,
Finland.
Tólf ára dönsk stúlka með áhuga
á handbolta:
Malene Therkildsen,
Vejlby Vænge 187,
8240 Risskov,
Danmark.