Morgunblaðið - 27.11.1988, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 1988
11
Erlendir sérfræð-
ingar hafa þó svo
miklar áhyggjur
af þessari þróun
að ákveðið hefur
verið að gera út
umfangsmikinn
rannsóknarleið-
angur í byijun janúar á næsta ári.
Þá munu yfir eitt hundrað banda-
rískir vísindamenn, með aðalbæki-
stöðvar í Stavangri í Noregi og á
Ellesmere-eyju í Kanada, hefja
efnafræðilegar athuganir á heið-
■ hvolfinu yfír norðurpólnum og verð-
1 ur ekkert til sparað. Auk hinna
I sérstaklegu útbúnu stöðva á jörðu
niðri verða notaðar flugvélar, loft-
| belgir og Nimbus 7-gervitungl til
að safna upplýsingum og loftsýnum
j úr heiðhvolfínu. A sama tíma hafa
sovéskir vísindamenn í hyggju að
mæla og athuga þetta sama fyrir-
brigði og verða þeir með bækistöðv-
ar í Síberíu norðanverðri, á Franz
Josef-landi, eyjaklösum og sam-
felldum ísbreiðum í Norður;íshafí,
norður af Novaja Zemlja. í þessu
sambandi má einnig geta þess að
hópur íslenskra vísindamanna mun
sækja ráðstefnu í Leningrad um
miðjan desember þar sem flaliað
verður um lífríki og umhverfísvemd
á norðurslóðum, þar á meðal hugs-
anleg áhrif ósoneyðingar á þessu
svæði.
Eyðing af manna völdum
Ósonlagið, sem umlykur jörðina
í heiðhvolfínu, næst fyrir utan
veðrahvolfíð, skýlir mönnum, dýr-
um og gróðri fyrir skaðlegum út-
fjólubláum geislum sólarinnar.
Óson var fyrst uppgötvað um miðja
síðustu öld og á sjötta áratug þeirr-
ar aldar var staðfest að efnið væri
sameind með þremur súrefnisfrum-
eindum. Það var þó ekki fyrr en
um 1930, að mönnum varð ljóst hið
margþætta hlutverk þess í loft-
hjúpnum, þar á meðal þeir eiginleik-
ar að gleypa útfíólubláa geisla sól-
arinnar. Fyrir tæpum tveimur ára-
tugum fóru vísindamenn að gera
því skóna að útblástur úr hraðfleyg-
um þotum í heiðhvolfi gæti komið
af stað efnahvörfum sem eyddu
ósonlaginu. Árið 1974 komu tveir
vísindamenn, dr. F. Sherwood Row-
land hjá Kalifomíuháskóla og dr.
Mario J. Molina, sem nú starfar við
Jet Propulsion-rannsóknarstofuna í
Pasadena, fram með þá tiigátu að
klórflúorkolefni, CFC (s.s. freon)
og kolefnasambönd sem innihalda
bróm (s.s. halon), leystust ekki upp
og gætu með tímanum svifíð upp í
heiðhvolfið og hrundið af stað efna-
fræðilegu ferli, sem eyddi ósonlag-
inu. Þeir sýndu einnig fram á að
klórefíiin brotnuðu seint niður í
gufuhvolfínu og gætu virkað aftur
og aftur þannig að hver einstök
sameind gæti eytt tugum og hundr-
uðum sameinda af ósoni áður en
hún verður óvirk, sem getur tekið
allt að heilli öld eftir því hvert efn-
ið er. Þessi efni er meðal annars
að fínna í kælikerfum, frauðplasti
og úðabrúsum af ýmsu tagi.
í Iq'ölfar þessara uppgötvana var
hafín barátta gegn notkun klórflú-
orkolefna og hefur sú barátta borið
nokkum árangur. Meðal annars
hafa fyrirtæki í efnaiðnaði gert til-
raunir með ný skaðlaus efni í stað
hinna og nýjustu fréttir frá Bret-
landi herma að hafin sé framleiðsla
á slíku efni, sem sé með öllu skað-
laust ósoni. Stjómvöld margra
landa hafa heitið átaki í þessum
efnum og alþjóðasamningar hafa
verið gerðir um verndun ósonlags-
ins. Ljóst er þó að við ramman reip
er að draga því nú þegar leika
hættuleg efni lausum hala í gufu-
hvolfinu og eiga eftir að hafa áhrif
á næstu ámm og áratugum. Það
verður heldur ekki gert með ein-
földu pennastriki að stöðva og ger-
breyta framleiðslu svo algengra
efna sem hér um ræðir, en árleg
framleiðsla þeirra hefur verið rúm
milljón tonn á undanfömum ámm.
Að vonum velta menn því nú fyrir
sér, hvort of seint hafí verið í rass-
inn gripið hvað .varðar stöðvun á
framleiðslu þessara efna.
Árið 1982 uppgötvaði rannsókn-
arleiðangur Breta á suðurskautinu
Hlutir með
ósoneyðandi efnum
'V' r
Þessi algengu hiutir hafa að geyma
efni, sem talið er að valdi eyðingu
á ósonlaginu, enda em nú uppi
alvarlegar umræður um bann við
notkun þeirra.
Morgunblaðíð/RAX
að gríðarstórt „gat“ hafði skyndi-
lega myndast á ósonlaginu yfír suð-
urheimskautinu. Þessi geigvænlega
uppgötvun kom vísindamönnum
gjörsamlega í opna skjöldu, en þótti
hins vegar styrkja tilgátu dr. Row-
lands og dr. Molina. Mörgum þótti
nú ljóst að CFC-efnin væm orðin
virk í heiðhvolfínu og farin að vinna
á ósonvemdarslæðunni af meiri
krafti og hraða en nokkum hafði
órað fyrir. Vísbendingar um sam-
svarandi þynningu á ósonlaginu
yfír norðurpólnum em því síður en'
svo uppörvandi fyrir okkur íslend-
inga og þær þjóðir sem byggja norð-
lægar breiddargráður, i Kanada,
Skandinavíu og Sovétríkjunum,
enda telja vísindamenn vaxandi
líkur á því að heilsu manna og dýra
á þessum slóðum geti, áður en langt
um líður, verið hætta búin af völd-
um ósoneyðingar, að því er fullyrt
er í Science Times. í því sambandi
er meðal annars bent á, að útfjótu-
bláir geislar sólarinnar geti valdið
húðkrabbameini og augnskemmd-
um hjá mönnum, eyðingu gróðurs
og margra dýrategunda, sem ylli
vemlegri röskun á fæðukeðjunni.
Náttúrufyrirbæri?
Ekki em þó allir sérfræðingar á
einu máli um að eyðing ósonlagsins
sé af manna völdum. í þeim hópi
er dr. Þlór Jakobsson veðurfræðing-
ur. „Sannleikurinn er sá að kenn-
ingar um náttúmlegar orsakir án
hlutdeildar mannsins em einnig
uppi til jafns við mengunarkenning-
una. Hinar náttúmlegu orsakir geta
ýmist verið aflfræðilegar, þar sem
gengið er út frá áhrifum loft-
strauma, eða efnafræðilegar, þar
sem efnahvörf og ljósefnafræðileg
ferli em ráðandi. Kenningin um
náttúmlegar orsakir byggir á því
að mjög skammt er síðan marktæk-
ar rannsóknir á ósonlaginu hófust
og því ekki loku fyrir það skotið
að menn séu nú fyrst að uppgötva
náttúmlegar sveiflur sem alltaf
hafa átt sér stað með vissu milli-
bili. Ég er svo jarðbundinn að ég
hallast frekar að þessum kenning-
um en mengunarkenningunni þótt
auðvitað sé full ástæða til að vera
á varðbergi og stöðva framleiðsiu
á vafasömum efnUm. Við óhreink-
um vissulega í kringum okkur én
ég held þó að maðurinn sé ekki
orðinn það öflugur að hann breyti
fullkomlega umhverfinu með þess-
um hætti. Þegar menn hafa starfað
við veðurfræði í aldarfjórðung hafa
þeir séð ýmsar hreyfíngar koma og
fara. Einn áratuginn em allir að
búast við ísöld og næsta áratug er
allur ís að bráðna. Við höfum dæmi
um að veðurfar getur breyst frá
einni öld til annarrar en hér emm
við að tala um fyrirbæri sem menn
vissu ekkert um fyrir hundrað ámm
og mjög lítið fyrir fímmtíu áram.
Ég er því undir niðri vantrúaður á
að þetta sé mannanna verk. Hitt
er svo annað mál að ég tel mjög
brýnt að fylgjast með þróun þess-
ara mála og að æskilegt sé, að rann-
sóknir á lofthjúpi jarðar verði efldar
hér á landi," sagði Þór.
Óvissa ríkjandi
Sigurbjörg Gísladóttir, deildar-
efnafræðingur hjá Mengunarvörn-
um Hollustuvemdar ríkisins, sagði
að enn væri mikil óvissa ríkjandi
um hvort kenningar um eyðingu
ósonlagsins yfír norðurpólnum ættu
við rök að styðjast. „Ég held hins
vegar að óhætt sé að fullyrða að
þynning ósonlagsins yfír norður-
pólnum geti aldrei orðið í sama
mæli og yfír suðurheimskautinu
vegna landfræðilegra og veður-
fræðilegra aðstæðna. Það sem með-
al annars flýtir fyrir hinum efna-
fræðilegu ferlum, sem talið er að
gætu valdið þynningu á ósonlaginu,
em skýjamyndanir úr ískristöllum
í heiðhvolfinu, sem gætir í mun
minna mæli hér norðurfrá en yfir
suðurheimskautinu þar sem loft er
kaldara og kyrrara. Hins vegar er
losun freona og halona út í and-
rúmsloftið vissulega áhyggjuefni.
Jafnvel þótt alþjóðlegar aðgerðir
séu nú í gangi til að stöðva þessa
þróun mun magnið í andrúmsloftinu
samt aukast á næstu áratugum
vegna þess að það tekur ákveðinn
tíma að draga úr notkuninni og auk
þess em freon bundin í ýmsum
öðmm efírnm, svo sem frauðplasti,
sem eiga eftir að berast út í and-
nímsloftið þegar þeim verður eytt.
Á það ber einnig að líta að það
tekur nokkur ár fyrir þessi efni að
berast úr veðrahvolfínu yfír í heið-
hvolfíð þannig að við eigum eflaust
eftir að upplifa enn meiri þynningu
á ósonlaginu yfir suðurheimskaut-
inu á næstu áratugum. Hvað varðar
hættuna á samskonar þróun jrfír
norðurpólnum má geta þess að
menn hafa orðið varir við að óson-
magn yfir norðlægum breiddar-
gráðum hefur minnkað um nokkur
prósent yfír vetrarmánuðina, en
ekki er enn vitað með vissu um
orsökina," sagði Sigurbjörg. Hún
sagði að niðurstöður nýjustu rann-
sókna yfír suðurpólnum bentu ein-
dregið til að ósoneyðingin væri af
völdum áðumefndra efna, en ekki
náttúmlegt fyrirbrigði.
Trausti Jónsson veðurfræðingur
telur að ekki sé ástæða til að hafa
áhyggjur af eyðingu ósonlagsins,
ef hún verður ekki meiri en orðið-
-er. „Áhyggjuefnið er hins vegar að
þessi CFC-efni, sem safnast hafa
fyrir í heiðhvolfinu, geta virkað aft-
ur og aftur og haldið áfram að
valda skaða jafnvel þótt engu yrði
bætt við.“
Trausti tekur hins vegar undir
þær skoðanir Þórs Jakobssonar að
ekki sé einsýnt að þessi þynning
ósonlagsins, sem mælst hefði við
suðurheimskautið, væri eingöngu
vegna mengunar af manna völd-
-um.„Það sem flækir málið svolítið
em vangaveltur um hvort sólbletta-
OPIIMBERAR AÐGERÐIR
TiDögur á þingi, neflndarskipan
og bæjarstfórnarsamþykkt
Á síðasta þingi flutti Álfheiður
Ingadóttir, varaþingmaður Al-
þýðubandalagsins, tillögu til
þingsályktunar um vemdun
ósonlagsins. Meðflutningsmenn
voru þingmennimir Hjörleifur
Guttormsson og Steingrimur
J. Sigfusson úr sama flokki.
Itillögunni var m.a. gert ráð fyr-
ir að þáverandi ríkisstjóm yrði
falið að gera þegar ráðstafanir til
að draga úr notkun óson-eyðandi
efna hér á landi, að hefja án tafar
þáttöku í sameiginlegu átaki ann-
arra Norðurlandaþjóða í þessum
efnum, að efna til samstarfs opin-
berra stofnana og sérfræðinga til
að gera áætlun um hvemig draga
mætti úr og hætta notkun óson-
eyðandi efna og staðfesta svo
fljótt sem við yrði komið Montre-
al-samninginn frá 1987 um vemd-
un ósonlagsins og Vínarsamning-
inn frá 1985 um sama efni. Fylgi-
siqal með tillögunni var erindi sem
Sigurbjörg Gísladóttir efnafræð-
ingur hafði flutt á ráðstefnu Al-
þýðubandalagsins 1987, þar sem
þessi mál em reifuð allítarlega. Á
þinginu þar áður hafði mál þetta
verið til umræðu í tiléfni af þings-
ályktunartillögu sem Ásta R. Jó-
hannesdóttir flutti með stuðningi
þingmanna allra þingflokka. Frið-
rik Sophusson, þáverandi iðnaðar-
ráðherra, skipaði svo nefnd síðast-
liðið sumar til að kanna og gera
áætlanir um hvemig draga megi
úr notkun efna sem talið er að
valdi eyðingu ósonlagsins.
Þess má svo geta, að á fundi
bæjarstjómar Húsavfkur hinn 8.
nóvember síðastliðinn flutti Sigur-
jón Benediktsson varabæjarfull-
trúi Víkveija tillögu þess efnis að
heilbrigðisfulltrúa yrði falið áð
kanna notkun óson-eyðandi efna
á Húsavík og skila áliti um hvem-
ig koma megi í veg fyrir notkun
slíkra efna, ef könnunin leiði í ljós
mikla notkun þeirra í bænum.
Tillagan var samþykkt í bæjar-
stjóm Húsavíkur. Ekki er kunn-
ugt um að önnur bæjarfélög hafí
gert samþykktir í þessa vem að
svo stöddu.
tímabilið svonefnda geti hugsan-
lega átt einhvem þátt í þessum
sveiflum. Það felur í sér að sólblett-
ir em í hámarki á um það bil 11
ára fresti og það vill svo til að þeg-
ar þessi breyting var fyrst mæld
við suðurheimskautið 1979 vom
þessir sólblettir í hámarki. Síðan
þá hefur ósoneyðing aukist en jafn-
framt hefur sólgeislunin farið
minnkandi þannig að það hafa ver-
ið uppi vangaveltur um hvort eyð-
ingin kunni eitthvað að fylgja því.
Aftur á móti fara sólblettir nú aftur
vaxandi og með hveiju árinu dregur
úr líkum á þeirri skýringu."
Aðspurður um hugsanlegar af-
leiðingar af eyðingu ósonlagsins
yfír norðurhveli sagði Trausti að
þær gætu orðið margþættar. „Það
er útbreiddur misskilningur að þetta
valdi breytingum á hitastigi hér
norðurfrá og að hér verði hitabeltis-
loftslag. Þessi hitabreyting sem
menn em að tala um stafar af öðm,
það er af koltvísýringsmengun og
metalmengun. Ósoneyðing veldur
hins vegar breytingum uppi í heið-
hvolfinu sem getur haft þær afleið-
ingar að ef þetta færist yfír á suð-
lægari breiddargráður kólnar í heið-
hvolfínu þar, sem svo aftur veldur
versnandi veðurfari, svo sem auk-
inni tíðni þramuveðra og úrfella.
Hvað varðar ógnun við lífríki á
norðurhveli er rétt að taka fram
að útfjólublá geislun eins og hún
er nú er ekki lífshættuleg, en ef
hún eykst að einhveiju marki getur
hún orðið lífvemm hættuleg, til
dæmis með því að valda aukinni
ófíjósemi þannig að þær hætta að
fjölga sér. Þetta gæti meðal annars
valdið eyðingu á átu f sjónum."
Trausti benti ennfremur á, að þó
ósoneyðing hefði mælst þetta mikil
yfir suðurheimskautinu væri út-
Qólublá geislun þar minni en yfír
stórborgum um miðbik jarðar, svo
sem Los Angeles, þar sem mengun
væri mikil og sólskin sterkara. Á
þessum stöðum væri ósonmengun
vandamál á ákveðnum tímum, suma
daga ársins. Talið væri að fyrir
hvert eitt prósent, sem ósonið
minnkaði í háloftunum, yxi þessi
ósonmengun margfalt í mörgum
iðnaðarborgum þar sem sólríkt er,
en af þessum þætti þyrftum við hér
norðurfrá ekki að hafa áhyggjur.
Skýringuna á því .að þynning óson-
lagsins yfir pólunum væri meiri en
þar sem iðnaðarmengun er mest
mætti fínna í vindakerfinu, en yfír
pólunum væri hreyfingin minnst og
stöðugust væri hringrásin yfír suð-
urpólnum.
„En hvað sem öðm líður er eyð-
ing ósonlagsins vissulega áhyggju-
efíú og full ástæða til að stöðva
framleiðslu á þessum CFC-efíium.
Hins vegar held ég að enn sé ekk-
ert tilefni til að fyllast móðursýki
vegna þessa,“ sagði Trausti.
Sambærilegar rannsóknir
og á suðurskautinu
Miklar vonir era bundnar við fyr-
irhugaðar rannsóknir á heiðhvolfinu
yfír norðurheimskautinu í byijun
næsta árs. í'Science Times er haft
eftir dr. Mark Schoeberl, sérfræð-
ingi á sviði gufuhvolfsins hjá
Geimvísindastofnun Bandaríkjanna
(NASA), að þær yrðu sambærilegar
við hinar viðamiklu rannsóknir sem
gerðar vom í heiðhvolfi suður-
heimskautsins á síðasta ári, sem
hefðu verið afar árangursríkar,
einkum hvað varðaði staðsetningu
og kortlagningu á hinu gríðarstóra
„gati“, sem myndaðist ár hvert á
ósonlaginu þar. Annar sérfræðing-
ur hjá NASA, dr. Richard R. Stol-
arski, segir í sömu grein að rann-
sóknimar muni einkum beinast að
skýjamyndunum í heiðhvolfmu og
þeim efnafræðilegu ferlum sem þar
færu fram.
Rannsóknarleiðangurinn tekur
45 daga og verður fróðlegt að fylgj-
ast með niðurstöðunum, ekki síst
fyrir okkur íslendinga, sem í raun
eigum allt okkar undir því að sem
minnst röskun verðí á umhverfi
okkar og lífríki. Af framansögðu
má einnig ljóst vera, að hinn gamli
hugsunarháttur íslendinga um
hreina og tæra loftið og að hér sé
engin mengun á tæpast lengur við.