Morgunblaðið - 27.11.1988, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ VEROLD/HLAÐVARPINN SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 1988
Bjarai Hjörtur
Jónsson Þórarinsson
Uppákomur
augnabliksins
13 tonn af heil-
um hrjá Dani
Á skrifstofu Samtaka sunn-
lenskra sveitarfélaga kasta
menn gjarnan kviðlingum sin á
milli. Hjörtur Þórarinsson
framkvæmdastjóri samtakanna
er þekktur fyrir sína. Hann verð-
ur og manna hamingjusamastur
fái hann svar í sömu mynt.
Bjami Jónsson, sem gegnir
starfi framkvæmdastjóra
Sjúkrahúss Suðurlands út þetta ár,
vann áður sem iðnráðgjafí á sömu
hæð og Hjörtur. Milli þeirra gengu
gjaman vísur þá uppákomur augna-
bliksins gáfu tileftii til.
Bjami hafði eitt sinn brugðið sér
frá og vildi þá svo til að inn á skrif-
stofuna kemur blaðberi í þeim er-
indum að mkka Bjama fyrir Mogg-
ann. Hjörtur leysti blaðberann und-
an því að þurfa að koma aftur til
að hitta á Bjama og borgaði áskrift-
argjaldið. Inn á borð til Bjama fór
kvittunin ásamt þessari vísu:
Viða fæ ég verkefnið
vel að greiðslu staðið.
Purðu dijúgt er fjármagnið
sem fer í Morgunblaðið.
Bjami gat ekki orða bundist þeg-
ar hann sá eftirgangsmuni Hjartar
og sendi eftirfarandi vísu inn á
borð til hans ásamt greiðslunni.
Ég vék úr stólnum vist um sinn,
er var sá gamli að rukka.
Að fá að borga Moggann minn
er mesta heimsins lukka.
Hjörtur tók eitt sinn mynd af
Bjama þar sem hann átti stund
milli stríða. Myndin varð honum
tileftii þessarar vísu:
Onnur löppin upp’á hné
oft þótt knöpp sé stundin.
Ýmis höpp þar önnur sé
eigi slöpp er lundin.
Bjami svaraði auðvitað fyrir sig
með vísu og mynd:
Ekki leggur löpp í kross.
lífsins hreggið smáð’ann.
Glaður seggur er með oss,
þó engu skeggi ráð’ann.
Síðasti Haftiarpistill sagði frá
því hvemig kynþáttafordómar
fylla frystikistur innflytjenda
og flóttafólks til Danmerkur af
hár- og háuslausum hundslíkum.
Nú skal sagt frá sérkennilegu
máli sem fyllti fréttasíður og
útsendingartíma dönsku Qöl-
miðlanna í nokkra daga: manns-
heilunum níu þúsund I kjallara
Risskov-geðsjúkrahússins í
Árósum.
Aðdragandinn er jafngamall
íslenska lýðveldinu. Árið 1944
ákvað stjóm geðspítala danska
ríkisins að setja á laggimar rann-
sóknardeild við fyrmefnt sjúkra-
hús í Árósum, þar sem leitarflokk-
ar sérfræðinga ætluðu sér að
„finna geðveikina" með skipuleg-
um leiðöngrum inní heila látinna
geðsjúklinga. Heilabeiðnir voru
sendar út til allra geðspítala Dan-
merkur og fljótlega varð það að
rútínuverki á flestum þeirra við
andlát sjúklinga að íjarlægja heil-
ann, leggja hann í gula plastfötu,
fylla með formalíni og senda til
Risskov. Heilasöfnunin stóð yfir
allar götur fram til 1982, en þá
var leitinni hætt, þar sem hún þótti
ekki bera tilætlaðan árangur, og
deildin lögð niður.
Eftir stóðu gulir fötustaflar í
tveimur velvörðum kjallaraher-
bergjum geðsjúkrahússins. Níu
þúsund heilar segir birgðabók-
haldið, en sumir þeirra sem til
þekkja hafa látið uppi efasemdir
varðandi þá tölu, telja hana of lága.
Allt um það, verkurinn er: Hvað
á að gera við þessa a.m.k. 9.000
heila (sem samtals vega u.þ.b. 13
tonn)? Og þá 45.000 lítra af form-
alíni sem umlykja þá?
Stjórn
Risskov-geð-
sjúkrahússins vill
fara að fá botn í
málið. Gulu föt-
umar eru famar
að morkna. Form-
alínið er eitraður
vökvi sem étur
plast Eina leiðin
til að eyða form-
alíni er að leysa
það upp með sér-
stökum aðferðum
í efnaverksmiðju.
Þá yrði væntan-
lega að fjarlægja
heilana fýrst. Og
hvað á að gera við
þá? Það hefur ver-
ið fallið frá þeirri
upprunalegu hug-
mynd að setja
heilana í
brennsluofn
sjúkrahúss Árósa-
kommúnu eins og
venjulega er gert
við ónýt líffæri.
Þeir eru svo
gegnsósa af formalíni að við bruna
færi hættulega mikið af eiturguf-
um út í andrúmsloftið og mætti
jafnvel búast við sprengingum í
brennsluofninum.
í umræðunni þá daga sem heil-
amir vom heitir í fjölmiðlunum
komu fram margar tillögur um
hvemig mætti losna við þá, en
þeim var öllum hafnað annaðhvort
af siðferðisástæðum eða umhverf-
isvemdarástæðum (og í nokkmm
tilfellum hvomtveggja). Líklegast
þykir að sá kostur verði valinn að
varðveita heilana — lagerinn endist
til rannsókna um langa framtíð —
en breyta geymslumátanum, t.d.
leggja þá í frost.
Mál þetta hefur vakið gagnrýni
á læknisfræðilegum rannsóknum,
eða réttara sagt þeim aðferðum
sem beitt er við „gagnaöflunina".
Lögum samkvæmt mega læknar
fjarlægja það sem þeim sýnist úr
líkama látins manns, að því til-
skildu að viðkomandi hafi ekki
neitað þeim um það (helst skrif-
lega) fyrir andlátið, eða að ættingj-
ar leggist á móti því innan sex
klukkustunda eftir dánarúrskurð-
inn. Það tíðkast hinsvegar ekki að
spyfya dauðvona mann eða ætt-
ingja hans um slíkt leyfi — þorri
fólks hefur enga hugmynd um að
líffæri látinna eru eftirsótt til rann-
sókna — og þegar hvorki já né nei
við líffæratöku liggur fyrir er
gengið út frá því ð það sé í lagi.
Kjallaramálið í Risskov hefur
þannig meðal annars orðið til þess
að ýta við danska þinginu — og
þurfti 9.000 heila til þess, segja
gárungamir að sjálfsögðu. Mönn-
um þykir sem þess beri að krefjast
af læknum að þeir stundi gagnaöfl-
unina fyrir opnum tjöldum og til-
kynni sjúklingum eða ættingjum
þeirra óskir sínar í þessum efnum.
BYLTUM
LOIMDOIM
30. NÓV.
Stuttbuxnastrákar og
stúikur með slaufu bjóða
þér frábæra og fjall-
hressa D.-ferð * til Lon-
don!
Brottför kl. 8.00 frá
Keflavíkurflugvelli.
(Skemmtiatriði og hljóm-
sveit um borð).
Upplýsingar í síma
82900. Hríngið og pant-
ið strax í dag, á morgun
verður það of seint.
* Dagsferð til London
með Heimdalli og Út-
sýn.
Heimdallur
1,'TSV.N
bcfdíLsknfstofíM l 'tsýnhj.
Skólastarf o g efri ár
Erlendur Jónsson
MINNINGAR HULDU Á. STEF-
ÁNSDÓTTUR. IV. 180 bls.
Bókaútg. Örn og Örlygur hf.
1988.
Minningar Huldu Á. Stefáns-
dóttur hafa á undanfömum
árum orðið öðrum bókum vinsælli.
Slík er frásagnargleði Huldu að
hún getur sagt svo frá því sem
yfirhöfuð er sjaldan talið til
skemmtiefnis að aðrir leggja við
hlustir og hrífast með. A ég þá
meðal annars við frásagnir af
ýmiss konar opinberum störfum:
fundum, nefndum, samskiptum við
stjómvöld og í stuttu máli sagt
hveiju því sem tengist þeirri
ábyrgð að veita stofnun forstöðu,
en frá skólahaldi greinir mjög í
þessu fjórða bindi endurminning-
anna. Hulda ræðir svo hreinskilnis-
lega og hispurslaust um þessi mál
að maður finnur að talað er frá
hjartanu. Og þá þykir manni ósjálf-
rátt sem málefnið komi honum við.
Hulda átti þátt í að byggja upp
húsmæðraskólana sem stóðu með
hvað mestum blóma og nutu að
sama skapi virðingar í skólastjóm-
artíð hennar; og þóttu reyndar
ómissandi. Nú hefur svo sköpum
skipt að skólahald af þessu tagi
hefiir víðast hvar lagst niður og
ekki horfur á að það verði hafið
aftur í bráð. Er því síst að furða
þótt nokkurrar beiskju gæti í orð-
um þessarar öldnu menntakonu
þegar hún lítur yfir farinn veg og
hugleiðir hvemig þau mál standa
nú. Hún spyr hvers konar menning
það sé sem fólkið vilji nú: »Er það
menuing hávaðans og agaleysisins,
sem mörgum óar þó við og margir
hræðast, að beri dauðann í sér?«
Hulda ólst upp á Möðruvöllum
og á Akureyri, varð síðan bónda-
kona í Húnaþingi, skólastjóri á
Blönduósi og í Reykjavík og hefur
á efri áram verið búsett í höfuð-
staðnum. Minningar hennar byggj-
ast því á fjölbreytilegri reynslu og
mismunandi umhverfi, auk þess
sem hún hefur lifað aldahvörfín
mestu. Sjálf hefur hún ekki ttanað
sér fram. Samt hafa fjölmiðlamir
aldrei gleymt henni. Hún er kona
sem tekið er eftir. Það kann því
að koma á óvart er hún segir nú:
»Ég hefði helst af öllu viljað vera
á sömu þúfunni allt mitt líf.« Og
um tilbreytinguna í lífinu segir hún
þetta: »í hvert sinn, sem ég skipti
um stað, kostaði það mig mikil
átök, svo að enginn skyldi halda,
að ég hafi bara verið á þessu ferða-
lagi mér til skemmtunar. Sjálfsagt
trúir því enginn, þótt ég segist
alltaf hafa haft mikla minnimáttar-
kennd og verið feimin. Þó er það
málá sannast, og þess vegna hefur
það verið mikil áreynsla fyrir mig
að yfírgefa staði, sem ég var búin
að vera á, og ég hef kviðið fyrir
því að koma á nýja.«
En það varð nú einmitt hlut-
skipti Huldu að koma og fara;
hverfa á braut hveiju sinni er hún
var að festa rætur. Líf hennar
hefur því markast af erli og at-
höfn, tilbreytingu, umsvifum og
hreyfingu. ȃg hef aldrei haft
gaman af ferðalögum,« segir hún
á öðram stað, »nema því einu að
fara á hestbaki eitthvað út í náttúr-
una.«
Að hluta er þetta bindi endur-
minninganna bein skólasaga.
Hulda rekur sögu húsmæðra-
fræðslunnar í Húnaþingi frá fyrstu
tíð þar til er hún sjálf lét af störfi
um; og raunar lengur. Er sú saga
merkileg fyrir margra hluta sakir,
enda orðin harla löng. í upphafi
var hafist handa af ærinni hugsjón
en smáum efnum. Með batnandi
efnahag vora svo hendur látnar
standa fram úr ermum. Byggt var
yfír skólann, og það myndarlega.
I skólastjómartíð Huldu hefði sá
maður talist laklega upplýstur sem
ekki hefði vitað að á Blönduósi var
einn helsti kvennaskóli landsins.
Ennfremur munu flestir hafa vitað
hver stjómaði þeim skóla.
í raun er saga Huldu Á. Stefáns-
dóttur býsna dæmigerð fyrir henn-
ar kynslóð. Þegar hún var í heim-
inn borin var landið nánast eins
og guð hafði skapað það. Þegar
hún svo skilaði ævistarfi sínu var
búið að byggja yfir þjóðina, auk
þess sem menntakerfið hafði náð
því marki að jafnast á við það sem
best gerist með öðram þjóðum.
Mest var þetta verk einnar og sömu
kynslóðarinnar, kynslóðar Huldu.
Síðan má þessi sama kynslóð horfa
upp á það í elli sinni að verk henn-
Hulda Á. Stefánsdóttir
ar séu vegin og léttvæg fundin.
Hefði þá ekki verið skárra að að-
hafast alls ekki neitt! Það væri
sjónarmið út af fyrir sig. En kyn-
slóð Huldu hugsar ekki þannig.
Ef Hulda Á. Stefánsdóttir mæti
það svo hefði hún ekki getað fært
í letur þessar endurminningar.
Þegar á allt er litið er bjart yfir
minningum Huldu. Lífsreynsla
hennar er orðin nægilega löng og
margslungin til að hún geti greint
á milli þess sem berst með vindin-
um og hins sem er varanlegt. Saga
hennar er, eins og títt er með jafn-
öldram hennar, persónusaga í
bland við almenna sögu. Hún er
skemmtileg en líka stórfróðleg og
lætur eftir spurningar sem hver
og einnig hefur gott af að svara.
með sjálfum sér.
Af nafnaskrám má marka
hversu víða er við komið í endur-
minningum þessum en skrámar
fylla 55 blaðsíður, hvorki meira
né minna!