Morgunblaðið - 20.12.1988, Blaðsíða 28

28
OQO r crrrTO»<r'7TO'TTrT ao cttTr > a rrTTraia^ /ttct a t<ttxt ttv ctr
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. DESEMBER 1988
Hvalveiðistefiia Islendinga:
Glappaskot
eftirBjörn G. Jónsson
ogÞorvarð Ámason
Þrátt fyrir áralangar deilur hér
innanlands um hvalveiðistefnu ís-
lendinga hefur heldur lítið borið á
að megininntak málsins hafi verið
rætt sem skyldi. íslendingar hafa
fundið sér óvin í samtökum um-
hverfisvemdarfólks, hreyfingu sem
eignast æ meiri hljómgrunn meðal
almennings á Vesturlöndum. í
haust hefur svo umræðan að mestu
snúíst um það hvemig best sé að
berjast gegn óvininum grænleita.
Við sem þessa grein skrifum teljum
að umræða í þessum dúr sé á villi-
götum-. Allt of lítið fer fyrir því að
menn reyni að átta sig á því hvað
sé raunverulega að gerast. Af
hveiju leggja t.d. umhverfisvemd-
arsamtök eins og grænfriðungar
slíkt ofurkapp á að ekki séu veiddir
nokkrir tugir stórhvela hér norður
við ísland? Eru ekki önnur, nærtæk-
ari og brýnni mál fyrir slík samtök
að beijast fyrir? Það er skoðun
okkar, að til að skilja hvað sé á
ferðinni þá verðum við að setja
þessa hvalveiðideilu í stærra sam-
hengi. Þó er e.t.v. mest um vert
að við reynum að átta okkur á því
á hvaða tímum við lifum. Þetta
hafa íslensk stjómvöld ekki borið
gæfu tii að gera og því spilað sig út
í hom, þaðan sem vonlítið er um
vöm fýrir vafasaman málstað.
Aðstæðumar hafa hagað því
þannig til að ísland hefur komist í
brennidepil í málaflokki sem gerist
æ ágengari um lausnir og gerir
áður óþekktar kröfur til allra
þjóðríkja heims. Hér er að sjálf-
sögðu átt við umhverfismálin og
þá ógn sem stafar að heimsbyggð-
inni ef ekkert verður að gert. Allir
sem vilja vita og nenna að setja sig
inn í þau mál sjá að þar eru á ferð-
inni mikilvægustu verkefni samtím-
ans og nánustu framtíðar. Jafn-
framt hlýtur að vera ljóst að lausn-
ir fínnast ekki nema með víðtæku
og einlægu samstarfí yfir landa-
mæri einstakra ríkja.
Alþjóðlegt eðli
umhverfísmála
Til glöggvunar má nefna örfá
þeirra mála sem nú eru uppi. Eyð-
ing ósónlagsins í lofthjúpi jarðar
er hótun við tilveru lífvera á þurr-
lendi jarðar og í efri lögum sjávar.
Þá hefur „útrýmingarkrampi" nú
um hríð heijað á lífríki jarðar, aðal-
lega vegna eyðingar regnskóganna
við miðbaug jarðar, tegundaauðug-
ustu vistkerfa sem þekkt eru. Þá
má nefna skógadauðann í Evrópu
ogN-Ameríku, upphleðslu úrgangs-
efha á láði og legi, gróðurhúsaáhrif-
in o.s.frv. Sammerktþessum málum
er að þau eru hótun við sjálfan til-
verugrundvöll okkar og að þau eru
tilkomin af mannavöldum, vitaskuld
ekki af ásettu ráði heldur eru þau
óvelkominn fylgifískur nútíma
framleiðslu- og lifnaðarhátta.
Aðgerðir til að laga framleiðslu-
hætti að þessum grundvelli eru
óhjákvæmilega kostnaðarsamar.
Þær kalla auk þess á endurmat á
ríkjandi hugmyndum um tengsl
lífsgæða og hagvaxtar sem kann
að reynast nokkuð sársaukafullt í
samféiögum sem hingað til hafa
byggt velferð sína á takmarkalaus-
um vexti. Efnahagskerfí heimsins
byggist á samkeppni framleiðslu-
eininga, svo sem fyrirtækja,
þjóðrílqa og efnahagsbandalaga.
Baráttan um markaðshlutdeild úti-
lokar hreinlega annað en yfirgrips-
miklar aðgerðir sem gangi jafnt
yfir alla í sömu framleiðslugrein.
Tökum dæmi: Hver getur reiknað
með því að t.a.m. franskur bílaiðn-
aður leggi út i kostnaðarsamar
breytingar á framleiðslu og út-
búnaði bfla til að hlífa umhverfinu
ef keppinautamir komast hjá
slíkum kostnaði og geta þ.a.l. undir-
boðið franska framleiðendur á
heimsmarkaðnum?
Margt lætur þjóðum heims betur
en að ná breiðri samstöðu. í þetta
skiptið brýtur þó nauðsyn þumbara-
hátt og gamla ósiði. Þegar er farið
að örla á viðbrögðum og umleitun-
um til að ná samstöðu um raun-
hæfar aðgerðir. Nægir að nefna
tilraunir Norðurlandaráðs til að
koma á fót áætlun um sjávarmeng-
unarvamir og tilraunir Evrópuríkja
til að ná samkomulagi um að
minnka um 30% losun sýrandi úr-
gangsefna út í andrúmsloftið. Samt
steytir á skeijum í þessari viðleitni,
einstök riki þverskallast við að horf-
ast í augu við sinn þátt í sameigin-
legu vandamáli og stjómmálamenn
hafa ekki kjark til að ganga nægi-
lega langt. Viðleitni til lausnar
umhverfisvandamálanna þarf nú á
einhveiju sviði að ná afgerandi
árangri, einhvers staðar verður að
bijóta ísinn. Þvflíkur árangur myndi
verka afar hvetjandi sem fordæmi
og slá á þá ógleði sem blundar með
almenningi á Vesturlöndum gagn-
vart þessum málum en þó fyrst og
fremst gagnvart aðgerðarleysinu.
Hvalavernd: Flaggskip
umhverfísverndarsinna
Víkjum þá aftur að hvalveiðum.
Sú ofuráhersla sem t.d. grænfrið-
ungar leggja á hvalafriðun verður
e.t.v. skiljanlegri með ofangreind
sjónarmið í huga. Greenpeace er
bara hluti af stórri hreyfingu sem
m.a. hefur fætt af sér græningja-
flokkana í V-Evrópu. Græna hreyf-
ingin er pólitískt afl sem sprottið
hefur fram sem svar við sterku
áreiti. FVá því að þessi hreyfíng fór
að kveða sér hljóðs eru liðnir liðlega
tveir áratugir eða frá því að skugga-
hliðar iðnaðarsamfélagsins komust
fyrst í hámæli. Rányrkja við hval-
veiðar var eitt greinilegasta dæmið
um offarir mannsins í samskiptum
við náttúruna. Sérstaklega átti það
við um gegndarlausa sókn í stór-
hvelastofna í Suðurhöfum.
Á umhverfísmálaráðstefnu SÞ í
Stokkhólmi 1972 var samþykkt
ályktun sem verið hefur grænfrið-
ungum og öðrum umhverfisvemd-
arsamtökum leiðarljós í aðgerðum
þeirra. Ályktunin var efnislega á
þá leið að ef okkur tekst ekki að
bjarga hvalastofnunum í heims-
höfunum, hvemig eigum við þá von
til að bjarga okkur sjálfum? Vemd-
un hvala hefur því orðið eins konar
flaggskip-þessarar hreyfíngar. Mik-
ill árangur hefur óneitanlega náðst
því að hvalveiðar hafa dregist vem-
lega saman. Samþykkt Alþjóða-
hvalveiðiráðsins frá 1982 um 4 ára
stöðvun á hvalveiðum átti að marka
tímamót um nýja og ábyrgari
starfshætti á þessu sviði. Því miður
vantaði herslumuninn til að sá
árangur næðist.
Þar með er ekki sagt að umhverfis-
vemdarsinnar telji hvalveiðar vera
alvarlegasta umhverfisvandamálið
í dag en táknrænt gildi þess er ótví-
rætt. í þessu máli vænta menn for-
dæmis sem nýtast myndi til frekari
ávinninga.
Vafasamt pólitískt
samhengi
Leiðum þá hugann að hvalveiði-
stefnunni hér innanlands og hvað
sé bogið við hana. Öllum er kunn-
ugt að Alþingi samþykkti í janúar
1983 að mótmæla ekki fjögurra ára
hvalveiðibanni Alþjóðahvalveiði-
ráðsins (1986-89) og því er ísland
formlega bundið af ákvörðun ráðs-
ins. Hvað sem olli þá skámst íslend-
ingar samt sem áður úr leik þegar
til kastanna kom. „Hvalveiðar í
vísindaskyni" skyldu verða íslenska
tilbrigðið við stöðvun hvalveiða.
Nú ber þess að geta, áður en
lengra er haldið, að hvalrannsóknir
sem slíkar em góðra gjalda verðar.
íslendingar hefðu vitaskuld átt að
gera átak í slíkum rannsóknum
löngu fyrr, ekki skorti til þess hrá-
efni og gögn á 35 ára veiðitíma-
bili. Svo skyndilega kviknaði áhug-
inn á hvalrannsóknum hér á landi
að undmm sætti. Slíkt hlaut að
vekja grunsemdir um að verið væri
að dulbúa áframhaldandi veiðar og
stunda hagsmunagæslu fyrir Hval
hf. í nafni vísinda. Það er þetta
pólitíska samhengi sem stjómvöld
hafa sett íslenskar hvalrannsóknir
í sem er höfuðatriði málsins og það
Bjöm G. Jónsson
Þorvarður Árnason
„Það er skoðun okkar
sem þessa grein ritum
að stefna íslenskra yfir-
valda í hvalveiðimálinu
þoli illa dagsins ljós, til
þess séu forsendur
hennar of hæpnar.
Enda er langt síðan að
megininntak deilunnar
hefur borið á góma. Nú
orðið snýst málið fyrst
of firemst um einhvem
ótilgreindan heiður
yfirvalda.“
sem valdið hefur okkur íslendingum
hnekki á alþjóðavettvangi. Það
verður jafnframt að teljast vafa-
samur greiði við þá sem að rann-
sóknunum starfa að standa svo að
málum.
Ný landhelgisdeila?
Sú skoðun heyrist að íslendingar
séu í hvalveiðimálinu í dag í hlið-
stæðri baráttu og þeir voru gagn-
vart Bretum og V-Þjóðverjum í
landhelgisdeilunum hér áður fyrr.
Enn sem fyrr sé það smáþjóðin sem
á í höggi við voldug erlend öfl um
réttinn til að nýta auðlind sem henni
ber einni. Ekkert er fjær sanni og
ef hægt er að draga hliðstæðu það-
an þá er hlutverk íslands í dag
meira í ætt við hlutverk andstæð:
inga okkar í landhelgisdeilunum. í
síðustu landhelgisdeilu nutu íslend-
ingar víðtæks stuðnings vegna
þeirra vemdunarsjónarmiða sem við
höfðum uppi. í dag vekja íslending-
ar andúð vegna andstöðu við slík
sjónarmið. íslendingar skipuðu sér
þá í fylkingarbijóst fyrir nýjum við-
horfum til nýtingar auðlinda sjávar.
Þessi nýju viðhorf leiddu m.a. af
sér hafréttarsáttmála Sameinuðu
þjóðanna, plagg sem okkur var
mikið í mun að íiti dagsins ljós og
sem frumkvæði íslendinga átti stór-
an þátt í að skapa. Nú standa ís-
lendingar gegn viðlíka nýjum og
framsæknum viðhorfum og, ef
grannt er skoðað, gegn anda þessa
sama hafréttarsáttmála. Sáttmál-
inn leggur höfuðáherslu á samstarf
þjóða við nýtingu og vemdun auð-
linda hafsins. í hafréttarsáttmálan-
um (64. grein; viðauki 1) eru allar
tegundir stórhvela skilgreindar sem
„miklar fartegundir". Augljóst er
að engin ein þjóð getur eignað sér
slíkar tegundir, hvalir hljóta að telj-
ast alþjóðaeign. í 65. grein hans
segir ennfremur:
.. .Ríki skulu starfa saman með
vemdun sjávarspendýra í huga
og skulu, hvað hvali snertir, eink-
um starfa á vettvangi viðeigandi
alþjóðastofnana að vemdun og
stjómun þeirra og rannsóknum á
þeim.
Vísindi og dáðir
Hafa þá íslendingar ekki starfað
í þessum anda? Hvatti ekki Al-
þjóðahvalveiðiráðið til rannsókna
meðan á banninu stæði? Jú reyndar
og þar tókst íslenskum stjómvöld-
um að fínna gloppu í samþykktinni
og því eru „vísindaveiðar" íslend-
inga orðin þriggja ára staðreynd.
Með vísindaveiðum sínum vildu ís-
lendingar upphaflega taka 200 dýr
á ári, 80 langreyðar, 40 sandreyðar
og 80 hrefnur. Hrefnumar voru
fljótlega gefnar eftir og eftir stóð
krafan um veiðar á 120 stórhvelum
til rannsókna. 120 dýr eru u.þ.b.
þriðjungur þess ársafla sem Hvalur
hf. fangaði og dró að landi að með-
altali á árunum 1948-1983. Þriðj-
ungur af afla í atvinnuskyni skyldi
þannig notaður til rannsókna! Tök-
um aftur hliðstæðu úr síðustu land-
helgisdeilu. Segjum að Bretar og
V-Þjóðveijar hefðu loks fallist á
sjónarmið íslendinga en krafist í
nafni vísinda og fiskirannsókna að
taka þriðjung af ársmeðalafla
sínum á íslandsmiðum. Það hefðu
orðið ein 100 þúsund tonn af bol-
físki og hefði vafalaust þótt hrein
ögrun við íslendinga.
Það er skoðun okkar sem þessa
grein ritum að stefna íslenskra yfir-
valda í hvalveiðimálinu þoli illa
dagsins ljós, til þess séu forsendur
hennar of hæpnar. Enda er langt
síðan að megininntak deilunnar
hefur borið á góma. Nú orðið snýst
málið fyrst og fremst um einhvern
ótilgreindan heiður yfirvalda. Það
er gremjulegt að sjá hvemig blind
tilfinningasemi ræður orðið ferðinni
og hvemig raunverulegir hagsmun-
ir og orðstír eru látnir fyrir róða.
Helst koma í hug ýmsar fomar
hetjur úr íslendingasögunum eða
öllu heldur skopgerð þeirra: Þorgeir
Hávarsson hangandi af björgum
fram í hvönninni.
Að komast heilir í höfíi
Megnið af því sem að framan er
skrifað er útlegging okkar höfund-
anna á því sem við túlkum sem
mistök í stefnumörkun íslenskra
jrfirvalda í þessu máli og því sem
við höfum kallað glappaskot í fyrir-
sögn. Þannig teljum við að íslend-
ingum hafi gengið úr greipum gull-
ið tækifæri til að ganga fram fyrir
skjöldu í alþjóðasamstarfí um um-
hverfisvemd. Við það hefði margt
áunnist. Við hefðum lagt mikilvægu
máli lið sem er ávinningur í sjálfu
sér. Þá hefði ísland skapað sér
orðstír á alþjóðavettvangi fyrir
höfðingskap sem tvímælalaust hefði
komið sér betur en sú landkynning
sem ísland hefur hlotið upp á
síðkastið. Loks má nefna að þannig
hefðu kröfur íslendinga um vemd-
un sjávargæða fengið aukið vægi
vegna samræmis orða okkar og
gjörða.
Engu verður breytt um orðinn
hlut. Hvalrannsóknir íslendinga
síðustu þijú árin eru staðreynd og
ekki nema eitt ár eftir af upphaf-
legri rannsóknaráætlun. Einhvers
konar endahnút þarf að reka á þess-
ar rannsóknir því hart væri að þurfa
að kasta á glæ þriggja ára vinnu.
Spumingin er því hvort hægt verð-
ur að komast af með þann hluta
rannsóknanna sem ekki byggist á
veiðum næsta sumar. Hvað sem
verður þá er tímabært að rnenn
taki að hugleiða áframhaldið. Árið
1990 tekur Alþjóðahvalveiðiráðið
afstöðu.
Við undirritaðir teljum að enn séu
til leiðir fyrir íslendinga að komast
á réttan kjöl. f því sambandi má
minna á þingsályktunartillögn frá
Árna Gunnarssyni sem lögð var