Morgunblaðið - 26.07.1989, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 26. JÚLÍ 1989
MORGUNBLÁÐIÐ MlÐVIKUDAÖUR 26/ JÚUÍ 1989
23
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 900 kr. á mánuði innanlands. [ lausasölu 80 kr. eintakið.
Út úr einangruninni
Jón Sigurðsson, viðskipta-
ráðherra, hefur haft um
það mörg góð orð að leyfa
Islendingum að kaupa og eiga
erlend verðbréf, jafnt skulda-
bréf sem hlutabréf í erlendum
fyrirtækjum.
Morgunblaðið hefur oft lýst
yfir stuðningi við og skýrt út
nauðsyn þess að íslendingum
verði leyft að eignast erlend
verðbréf. Ástæðurnar eru
margar. í fyrsta lagi veitir
fátt sparifjáreigendum jafn
góða tryggingu gegn verð-
bólgji hér á Islandi. í öðru
lagi 'gæti frelsi í þessum efn-
um gert stjómvöldum erfitt
fyrir að brengla gengi
íslensku krónunnar gagnvart
öðmm gjaldmiðlum. Það yrði
nær erfitt fyrir stjórnmála-
menn að skrá gengi krónunn-
ar of hátt, því þá gæti sparn-
aður leitað út úr landinu þar
sem sparifjáreigendur vilja
tryggja sig fyrir gengisfalli
sem ekki yrði komist hjá þeg-
ar til lengri tíma er litið.
í þriðja lagi er kominn tími
til þess að íslendingar eignist
hlut í gróða erlendra fyrir-
tækja með hlutabréfakaupum
og hagnist á því að veita er-
lendum skuldumm lán í formi
skuldabréfa. Enginn getur
haft á móti því að íslendingar
hagnist í viðskiptum við út-
lendinga. Hví ekki að gefa
íslendingum tækifæri til að
hagnast á arðsemi erlendra
fyrirtækja og þeirra sem við
þau starfa? Menn taka þá
sjálfir áhættuna eins og af
öðrum viðskiptum og það er
engin ástæða til að ætla að
sparnaður flæði út úr landinu,
þótt tækifæri byðust. En við
þurfum að minnka forsjár-
hyggjuna í þessum efnum eins
og öðrum, það er meginatrið-
ið. Og hví þá ekki að láta
íslenska stjórnmálamenn hafa
hitann í haldinu og sterkara
aðhald en nú, jafnframt því
sem hluti af innlendum sparn-
aði yrði látinn- erlendum fyrir-
tækjum í té til ávöxtunar. ,
Aukið fijálsræði í viðskipt-
um með erlend verðbréf er
skref í þá átt að auka al-
mennt fijálsræði í gjaldeyris-
viðskiptum. Það er ekki hægt
að búa lengur við þau höft sem
nú ríkja. íslenska krónan
verður aldrei alvörugjaldmiðill
ef stjórnmálamenn eru stöð-
ugt að skipta sér af eðlilegri
gengisskráningu og nota hana
reyndar sem eitt helsta stjórn-
tæki í efnahagsmálum. Á
meðan allur almenningur get-
ur ekki keypt og selt erlenda
gjaldmiðla fyrir krónur mun
traust íslendinga á krónunni
aldrei verða það sem nauðsyn-
legt er. Á meðan höft eru á
gjaldeyrisviðskiptunum mun
almenningur aldrei trúa og
treysta stjórnmálamönnum
þegar þeir lofa að koma bönd-
um á verðbólgudrauginn.
Höftin væru ekki nauðsynleg
ef stjórnun peninga- og ríkis-
fjármála væri með skynsam-
legum hætti. 0g tiltrú al-
mennings á yfirvöldum pen-
ingamála er ein forsenda þess
að sigur vinnist i baráttunni
við verðbólguna, eins og
Morgunblaðið hefur bent á.
Við verðum að bijótast út
úr þeim vítahring verðbólgu
og gengisfellinga sem við höf-
um verið föst í undanfarna tvo
áratugi. Frelsi til að eignast
erlend verðbréf er liður í því,
líkt og fijáls gjaldeyrisvið-
skipti. Og það sem skiptir
kannski mestu máli; við verð-
um að gera róttækar breyt-
ingar ef við ætlum að halda
þeim lífskjörum sem við þrátt
fyrir allt búum við. Það væri
í anda þeirrar fijálslyndis-
stefnu sem hvarvetna ríkir á
Vesturlöndum og hefur aukið
velferð þegnanna þar, svo að
ekki sé nú talað um vaknandi
áhuga kommúnistaríkja á við-
skiptafrelsinu. Slík þróun hér
yrði sjálfstæðinu engan veg-
inn skeinuhætt, ekki frekar
en viðskiptafrelsi og upp-
bygging á fyrsta hluta þessar-
ar aldar.
Sameining Evrópu í einn
markað og sameiginlegt
myntkerfi gera þessar breyt-
ingar enn brýnni en ella.
Margir vilja að gengi krón-
unnar verði tengt við Evrópu-
myntina. Það skiptir ekki
mestu, enda umdeilanlegt. Við
verðum hins vegar að feta
réttu brautina, taka strax
ákvarðanir og leyfa íslenskum
fjármagnsmarkaði að bijótast
út úr einangruninni, lands-
mönnum öllum til heilla; þ.e.
að hafna núverandi stjórnar-
stefnu sem er röng í öllum
grundvallaratriðum, enda
gamaldags hafta- og forsjár-
stefna sem er löngu úrelt í
þeim heimi sem við blasir.
Philippa Foot
eftir Þorstein Gylfason
Philippa Foot, prófessor í siðfræði við Háskólann í Los
Angeles og Háskólann í Oxford, kemur til íslands í annað
sinn um þessar mundir; fyrst kom hún hingað vorið 1976
og vakti heimsókn hennar mikla athygli. Hún flytur fyrir-
léstur í Háskóla íslands (Lögbergi) fimmtudagskvöldið 27.
júlí kl. 20.30. Fjallar fyrirlestur hennar um hamingjuna og
heitir „Happiness". Af þessu tilefiii hefúr Morgunblaðið
beðið Þorstein Gylfason að segja frá Philippu Foot og heim-
speki hennar.
I
Philippa Foot er einn fremsti sið-
fræðingnr sem nú er uppi. Hún
varð fyrst fræg fyrir rúmum þijátíu
árum þegar eftir hana birtust tvær
framúrskarandi ritgerðir: önnur um
frelsi viljans og löggengi („Free
Will as Involving Determinism“ eða
„Löggengi sem þáttur í fijálsum
vilja“ 1957) og hin um eðli sið-
ferðilegs ágreinings („Moral Argu-
ments“ eða „Siðferðilegar rökræð-
ur“ 1958). Síðan hefur hún stundað
merkilegar rannsóknir jafnt og þétt
og birt niðurstöður sínar, oftar en
ekki ákaflega umdeildar, í lærðum
tímaritum. Árið 1978 var fjórtán
af helztu ritgerðum hennar safnað
saman í bókina Dygðir og lesti
(Virtues and Vices, útgefandi Basil
Blackwell í Oxford) og hefur sú bók
hlotið mikið lof. Síðan þá hefur
ekkert lát verið á rannsóknum
hennar, og má nefna til dæmis tvo
víðkunna prentaða fyrirlestra. Fjall-
ar annar um afstæðishyggju um
siðferðisefni („Moral Relativism"
eða „Siðferðileg afstæðishyggja"
1978) og hinn um nytjastefnu í ljósi
dygða og Iasta („Utilitarianism and
the Virtues“ eða „Nytjastefnan og
dygðirnar“ 1983). Hinn síðarnefndi
var innsetningarfyrirlestur hennar
sem forseta vesturdeildar Ameríska
heimspekifélagsins (American
Philosophical Association) sem er
allsheijarfélagsskapur bandarískra
heimspekinga.
Philippa Foot er með afbrigðum
fjölhæfur heimspekingur. Auk sið-
fræðinnar hefur hún skrifað um
frelsi viljans eins og fram er komið.
Sömu ættar er ritgerð í heimspeki-
legri sálarfræði um ástæður til
mannlegra athafna og þar með um
skýringar á þeim („Reasons for
Action and Desires" eða „Ástæður
til athafna og löngun“ 1972). Hún
hefur líka skrifað leiftrandi ritgerð-
ir um siðfræði sígildra heimspek-
inga eins og þeirra Humes, Kants
og Nietzsches. Ritgerð hennar um
Kant („Morality as a System of
Hypothetical Imperatives" eða
„Siðferði sem kerfi skilorðsbund-
inna siðaboða“ 1972) er gagnrýni
á hina frægu og áhrifamiklu sið-
fræði Kants, ein frumlegasta og
skarplegasta gagnrýni á hana sem
fram hefur komið fyrr og síðar.
Ennfremur er þess að geta að
Philippa Foot er einn tiltölulegra
fárra heimspekilegra siðfræðinga
sem hafa gert sér far um að fjalla
ekki bara um eðli siðferðis með
sértækum heimspekilegum rökum,
heldur líka um sérstök áþreifanleg
siðferðileg vandamál. Þannig hefur
hún samið víðkunnar ritgerðir um
bæði fóstureyðingar og líknardráp.
Um líknardráp fiutti hún raunar
íjölsóttan fyrirlestur í Háskóla ís-
lands vorið 1976, en þá kom hún
hingað til lands til að sækja al-
þjóðlega samdrykkju um siðfræði
sem snerist að miklu leyti um kenn-
ingar hennar.
Auk þess sem Philippa Foot er
með afbrigðum fjölhæfur heimspek-
ingur er hún í hópi fijóustu hugs-
uða samtímans. Kenningar hennar
hafa verið í sífelldri mótun í meira
en þijá áratugi: henni er alltaf að
detta eitthvað nýtt í hug um helztu
viðfangsefni sín, og eftir því hafa
skoðanir hennar breytzt og eru enn
að breytast. Auk þess er hún alltaf
jafn óhrædd við að takast á við ný
viðfangsefni. Til dæmis hefur hún
naumast birt stafkrók um það efni
— hamingjuna — sem hún ætlar
að fjalla um í Háskóla íslands
fimmtudaginn 27da júlí 1989, þótt
vitanlegt sé af fáeinum athuga-
semdum í prentuðum ritgerðum
hennar að hún hefur mikið um það
hugsað á síðustu árum.
II
Heimspekileg siðfræði Philippu
Foot er mikil kenning og merkileg,
og það er erfitt að vekja nema ofur-
lítið hugboð um hana í blaðagrein.
Um þessa siðfræði er þess fyrst að
geta að hún miðast fyrst og fremst
Philippa Foot
við einn ákveðinn skilning á orðinu
siðferði sem er auðvitað margrætt
orð. Orðið siðferði getur til dæmis
merkt reglukerfi eins og boðorðin
tíu: við getum þá sagt að boðorðin
tíu séu uppistaðan í siðferði hinna
fornu Gyðinga. En orðið má líka
hafa um eiginleika mannlegs ein-
staklings og þá tölum við eða spyij-
um um siðferði þessa einstaklings,
hvert siðferði hans sé sem merkir
hið sama og hvort hann sé siðferðis-
góður eða ekki. í þessum skilningi
er orðið siðferðí heildarheiti um
dygðir manns og lesti þannig að
við getum sagt að siðferði manns
ráðist af dygðum hans og löstum
eða sé fólgið í þeim. Það er siðferði
í þessum síðarnefnda skilningi, sið-
ferði dygða og lasta, sem Philippa
Foot hefur mestan áhuga á og mið-
ar kenningar sínar við. í þessu efni
fylgir hún Platóni og Aristótelesi,
fremstu heimspekingum hinna
fornu Grikkja, og helzta fylgis-
manni Aristótelesar á miðöldum,
heilögum Tómasi frá Akvínó sem
varð á síðustu öld hinn yfirlýsti
opinberi heimspekingur kaþólskrar
kirkju og er það til þessa dags. Hún
hefur raunar skrifað í ritgerð um
dygðir og lesti að Ágrip af guð-
fræði (Summa theologicá), sem er
höfuðrit heilags Tómasar og fyllir
tugi binda, sé einhver bezta og
traustasta undirstaða allrar sið-
fræði sem til sé í sögu heimspekinn-
ar, og er hún þó ekki kristin kona
heldur eindreginn trúleysingi.
III
Þá ber að nefna það um siðfræði
Philippu Foot að hún er uppreisnar-
kenning gegn tveimur af máttug-
ustu og áhrifamestu kenningum í
siðfræði nítjándu og tuttugustu ald-
ar.
Önnur þessara kenninga er
nytjastefna, sem ensku heimspek-
ingarnir Jeremy Bentham og John
Stuart Mill eru helztu höfundar að,
en þeir voru uppi á nítjándu öld.
Nytjastefnan kveður í fæstum orð-
um á um það að hin æðstu gæði
séu heill eða hamingja fólks, aimenn
velferð eins og oft er sagt nú á
dögum, eða sem mest hamingja
handa sem flestum eins og þeir
Bentham og Mill komust stundum
að orði. Samkvæmt nytjastefnunni
skiptir það eitt máli þegar athöfn
eða stofnun er metin til góðs eða
ills hvaða afleiðingar þessi athöfn
eða stofnun hefur fyrir velferð al-
mennings. Fólk sér það væntanlega
í hendi sér að þetta er ákaflega
aðlaðandi kenning. En það sér hitt
líka í hendi sér við ofurlitla um-
hugsun að þetta er reyfaraleg kenn-
ing, meðal annars vegna þess að
hún virðist ganga þvert gegn hug-
myndum okkar um mannréttindi
og raunar um réttlæti yfirleitt. Svo
að dæmi sé tekið er það naumast
minnsti vafi að það mætti flýta stór-
lega fyrir framförum í læknislist,
og þjóna þannig velferð handa sem
flestum á tvímælalausan hátt, með
því að leyfa læknum að gera
vísindalegar tilraunir á sjúklingum
sínum, eins og á músum og
marsvínum, því að tilraunadýrin
yrðu aldrei nema brot af þeim fjölda
sem mundi með tímanum njóta
framfaranna. En þetta teljum við,
með réttu eða röngu, vera mann-
réttindabrot og leggjum blátt bann
við, þvert ofan í öll sjónarmið um
velferð sem flestum til handa.
Nytjastefna er af þessum sökum
ekki einfalt mál heldur firnaflókið.
Það hefur reyndar verið eitt af
helztu viðfangsefnum siðfræðinga
á tuttugustu öld (og sumra hag-
fræðinga líka, en hagfræðingar —
einkum svonefndir velferðarhag-
fræðingar — hafa sýnt þessum efn-
um engu minni áhuga en heimspek-
ingar) að búa til nytjastefnu —
kenningu um almenna velferð sem
hin æðstu gæði — sem jafnframt
geti gert ráð fyrir mannréttindum
og öðrum réttlætishugmyndum og
sneitt hjá ýmsum frekari skavönk-
um á sígildri nytjastefnu höfunda
eins og þeirra Benthams og Mills.
Allar þær tilraunir eru umdeilanleg-
ar, án þess að það hafi neinu breytt
um vinsældir einhvers konar nytja-
stefnu, bæði meðal fræðimanna og
á síðustu tímum alls upplýsts al-
mennings, að minnsta kosti á Vest-
urlöndum.
En nytjastefnan hefur einnig átt
sér andstæðinga, einkum á síðustu
tveimur eða þremur áratugum og
í þeirra hópi ber hæst John Rawls
prófessor á Harvardháskóla, höf-
undar Kenningar um réttlæti (A
Theory of Justice 1971). Þar ber
líka hátt Philippu Foot, og munar
þar mest um ritgerð hennar um
nytjastefnu og dygðir sem fyrr er
nefnd.
IV
Hin kenningin sem Philippa Foot
hefur gert uppreisn gegn, er svolít-
ið annars eðlis en nytjastefnan, en
ámóta útbreidd — ef ekki útbreidd-
ari — og oft með hana farið sem
hvern annan sjálfsagðan hlut á
síðustu tímum. Þessa kenningu hef
ég stundum kallað siðfræðilega
tvíhyggju. Hún er í fæstum orðum
sú að fullkominn eðlismunur sé á
staðreyndum og verðmætum, því
sem er og hinu sem á að vera, og
allt verðmætamat, þar á meðal sið-
ferðilegt verðmætamat, ráðist ekki
af náttúrlegum staðreyndum máls,
því sem er eða er ekki, heldur af
einhveiju öðru sem kemur engum
náttúrlegum staðreyndum við, til
að mynda smekk eða tilfinningum
eða vali þess sem metur, eða þá
af síbrej'tilegu almenningsáliti eða
einhveijum öðrum félagslegum for-
sendum sem velta ekki á neinum
náttúrlegum staðreyndum. Sam-
kvæmt þessari tvíhyggju geta sið-
ferðilegir dómar okkar um okkur
sjálf og aðra menn, eða mannfélag-
ið og stofnanir þess, aldrei orðið
hlutlægir eða algildir, heldur verða
þeir ævinlega hlutdrægir og af-
stæðir eins og smekksatriði eru
afstæð og maður sem stjórnast af
smekk sínum hlutdrægur. Þessi sið-
fræðilpga tvíhyggja er innbyggð í
kenninguna um hlutleysi vísindanna
sem svo er nefnd, þá kenningu að
vísindin geti aldrei leitt í ljós sið-
ferðilegar niðurstöður (eða aðrar
niðurstöður um verðmæti) í eigin
nafni vegna þess að þau séu eðli
sínu samkvæmt við það bundin að
lýsa staðreyndum og skýra þær og
það sé alger eðlismunur á stað-
reyndum og verðmætum og óbrúan-
legt djúp staðfest þar á milli.
Frá sjónarmiði fræðimanna í
heimspeki er helzta afrek Philippu
Foot um dagana það að hafa með
hárbeittum rökum vakið djúpar efa-
semdir um hvert undirstöðuatriði
siðfræðilegrar tvíhyggju á fætur
öðru,Nog þar með kenningarinnar
um hlutleysi vísindanna. Hún hefur
gengið á röðina meðal hugmynda
tvíhyggjumanúa, allra ' hinna
fremstu og rökvísustu í þeim stóra
flokki, og leitt í ljós hvers konar
bresti, jafnframt því sem hún hefur
sett fram, smám saman í gegnum
árin, eigin siðfræði sem gerir ráð
fyrir því meðal annars, sem hveijum
öðrum sjálfsögðum og nánast
barnslega einföldum hlut, að sið-
ferðisdómar geti stundum verið
fyllilega hlutlægir og algildir, til
dæmis sá að þeir menn séu ill-
mepni sem ætla sér að myrða millj-
ónir Gyðinga með köldu blóði. Ef
eitthvað er náttúrleg staðreynd í
veröldinni þá er það þetta, vill hún
segja, öldungis óháð öllum smekk,
tilfinningum, vali eða almennings-
áliti, eða hvað sem það kann að
vera sem tvíhyggjumaður vill binda
verðmætin við í staðinn fyrir stað-
reyndirnar.
V
Eins og fram er komið er sið-
fræði Philippu Foot ekki orðin til
heldur er hún enn að verða til.
Þess vegna verður einkar fróðlegt
að fá fréttir af því í Háskóla Is-
lands hvað hún hefur verið að hugsa
upp á síðkastið um hamingjuna,
einkum frá siðferðilegu sjónarmiði
að vænta má. Eitt af því sem ég
veit hún hefur velt fyrir sér er
munurinn á vellíðan og hamingju,
en Platón varð fyrstur heimspek-
inga til að kveikja spurningar um
þann mun og nytjastefnumenn hafa
jafnan átt í stökustu vandræðum
með hann. Þessi munur virðist vera
mikill um leið og hug er um hann
leitt: eiturlyfj aneytanda eða geð-
sjúklingi getur liðið afskaplega vel,
en þeir eru ekki hamingjusamir
fyrir vikið. Þetta eitt dugir til að
sýna að hamingja og vellíðan (eða
ánægja) eru sitt hvað. Það virðist
líka vera himinhrópandi munur á
þeirri ánægju sem venjuleg afþrey-
ing, eins og reyfarar eða rokktón-
list, veitir fjölda fólks og þeirrí ham-
ingju sem alvarleg iðkun skáldskap-
ar og tónlistar á ríkan þátt í að
skapa. Hamingjan krefst þess, sem
veilíðan eða ánægja gerir ekki, að
það sem við leggjum stund á sé
einhvers virði, og því miður er flest
venjuleg afþreying næsta lítils virði.
Nú gæti ég haldið áfram góða
stund, en það er hyggilegt af mér
að hætta og gefa Philippu Foot
orðið um hamingjuna.
Bæktun beimnerffs fyrir utan líkain-
ann gæti gert bloðbanka óþarfa
- segir Bernharð Pálsson, ungur prófessor við Michiganháskóla í Ann Arbor
ÞRÍR ungir prófessorar við Michigan-háskóla í Ann Arbor, tveir
læknar, annar sérfræðingur í erfðafræði og hinn í frumulíffræði
og einn eftiaverkfræðingur, sérfræðingur í líftækni, rannsaka nú í
sameiningu hvort hægt sé að rækta beinmerg úr fólki fyrir utan
líkamann, fyrst og fremst til blóðframleiðslu. Rannsóknir þessar
eru komnar stutt á veg og verður ekki ljóst hvort slík framleiðsla
er möguleg fyrr en eftir um það bil þrjú ár. En ef svo verður verða
blóðbankar óþarfir og hætta á vírussýkingum vegna blóðgjafar úr
sögunni. Hugmyndin er ekki ný af nálinni því til dæmis rannsóknar-
stofa Bobs Gallo, sem fann eyðnivírusinn, reyndi að rækta bein-
merg fyrir meira en 10 árum. En framfarir sem orðið hafa í lífifræði
á síðustu árum eru gífúrlegar og gefa mönnum von um að nú sé
hægt að skapa nógu góð skilyrði til þessarar ræktunar. Bernharð
Pálsson efnaverkfræðingur er einn þremenninganna. Morgunblaðið
náði tali af honum er hann var staddur hér á landi fyrir skömmu.
Upphaf málsins má rekja til þess
að fulltrúi lyijafyrirtækisins Pfizer
kom í heimsókn til Ann Arbor til að
kynna sér hvað væri verið að rann-
saka við háskólann þar. Á fundi sem
haldinn var með honum gerði Bern-
harð grein fyrir rannsóknum sínum.
Annar ungur prófessor við háskól-
ann, Steve Emerson frumulíffræð-
ingur, sagði einnig frá sínum rann-
sóknum og gerðu þeir sér þá báðir
grein fyrir því að með því að sam-
eina krafta sína gætu þeir hafið
rannsóknir á ræktun beinmergs.
„Ákveðnar framfarir sem átt hafa
sér stað í líffræði á undanförnum
tveimur árum hafa skýrt betur
hvernig beinmergur virkar. Nýlega
hefur til dæmis verið uppgötvaður
fjöldi vaxtarhormóna. Nú eru milli
tíu og fimmtán slík hormón þekkt,
en þegar við vorum að byija að safna
styrkjum vegna þessara rannsókna
fyrir tveimur árum eða svo voru ekki
nema fimm til tíu þeirra þekkt,“
sagði Bernharð.
Tæki sem líkir eftir
umhverfinu í líkamanum
„Menn eru farnir að gera sér grein
fyrir að í hveijum vef er flókið sairi-
spil þessara hormóna. Þetta samspil
þarf að vera hægt að endurskapa
fyrir utan líkamann því það stýrir
því hvort stoðfrumurnar breyta sér
yfir i rauðar frumur, blóðflögur eða
hvítar frumur, hvað það gerist hratt
og svo framvegis. Til þess þarf að
búa til tæki sem skapar umhverfi
sem líkist því sem er í líkamanum.
Streymi súrefnis og annarra næring-
arefna til frumnanna þarf að vera
það sama og einnig þarf það að
hreinsa út úrgangsefni eins og nýrun
gera. Þá þarf að fjarlægja frumurnar
sem eru framleiddar jafnóðum því
annars drepa hvítu blóðfrumurnar
beinmerginn. 011 skilyrði þurfa þvi
að vera rétt og ekki síst nánasta
umhverfi hverrar frumu.
Þekking á þeirri tækni sem þarf
til að endurskapa þessi skilyrði hefur
aukist mjög að undanförnu. Miklar
framfarir hafa til dæmis orðið í að
rækta húð í bökkum sem siðan er
hægt að græða á fólk sem til að
mynda hefur fengið brunasár. Slíkt
hefur verið kallað vefjaverkfræði—
eða„Tissue Engineering", það er að
segja að vefir eru búnir til. Það ætti
að vera auðveldara að rækta bein-
merg en marga aðra vefi einmitt
vegna þess að hann hefur enga
ákveðna lögun."
Beinmergur til
blóðframleiðslu og ígræðslu
— En hver er ástæðan fyrir því
að svo mikilvægt er að rækta bein-
merg fyrir utan líkamann?
Bernharð segir að þær séu margar
en helsta ástæðan ér sú að í bein-
mergi myndast allar blóðfrumur líka-
mans. Með því að rækta beinmerg
er hægt að framleiða blóð eftir þörf-
um sem leiðir til þess að óþarft verð-
ur að geyma mikið magn af blóði í
blóðbönkum. Þörfin fyrir blóð í heim-
inum er gífurleg en ýmis vandamál
fylgja starfsemi blóðbanka sérstak-
lega vegna vírusa sem þeir sem gefa
blóð geta borið, svo sem eyðnivírus
og lifrabólguvírus sem hafa valdið
mestum skaða. Vegna þeirra er orð-
ið erfitt að halda blóði í blóðbönkum
hreinu. Þá er framboð á blóði víða
takmarkað og víst að við meiriháttar
hamfarir yrði verulegur skortur á
bióði.
En með því að láta beinmerginn
ekki breyta sér yfir í blóð, heldur
vaxa áfram utan líkamans, verður
einnig hægt að nota hann til bein-
mergsígræðslu til dæmis ef fólk verð-
ur fyrir geislun. Þá deyja stoðfrumur
líkamans og beinmergurinn getur
ekki endurnýjað sig. Einnig . yrði
hægt að laga erfðagalla með því að
geisla fólk svo að stór hluti bein-
mergsins eyðilegði og græða síðan
ræktaðan beinmerg í það.
Dýrar rannsóknir
„Þetta eru gífurlega kostnaðar-
samar rannsóknir og kostar rekstur
þeirra yfir hálfa milljón Bandaríkjad-
ala á ári,“ segir Bernharð. „Við vor-
um mjög heppnir því fyrirtæki sem
styrkir áhættusöm verkefni ákvað
að styrkja okkur og veitti okkur tvær
og hálfa milljón dala til þriggja ára.
Fyrirtækið leggur út í mikla áhættu
því það er óvíst hvort það hagnast
nokkurn tíma á þessum rannsóknum.
Þá hefur verið stofnað fyrirtæki í
tengslum við rannsóknirnar, svipað
og Sigmundur Guðbjarnason há-
skólarektor hefur haft forgöngu um
að koma á hér á landi til að reyna
að tengja starf háskólans við atvinn-
ulífið. Fyrirtækið heitir Ann Arbor
Stroma Inc. Þetta fyrirtæki er bara
stofnað til að svara í síma á meðan
á þessum rannsóknum stendur. En
það er svolítið óvenjulegt að í stað
þess að háskólinn leigi einkaleyfið
gegn endurgjaldi á hann hlut í fyrir-
tækinu. Ef hægt verður að sýna fram
á að hægt sé að rækta beinmerg
fyrir utan líkamann má gera ráð
fyrir að stórt lyfjafyrirtæki, sem hef-
ur yfir að ráða góðum markaðsmögu-
leikum, kaupi litla fyrirtækið og þá
hagnast háskólinn af þeirri sölu.
En þetta tekur allt langan tíma.
Eftir um það bil þijú ár verður fyrst
hægt að segja til um hvort hægt sé
að rækta beinmerg fyrir utan líka-
mann eða ekki. Eftir þijú til fimm
ár má búast við að þetta litla fyrir-
tæki taki við og átta til tíu árum
eftir það er hægt að gera ráð fyrir
að framleiðslan sé komin á markað.
Það tekur upp undir fimm ár að
koma slíkri framleiðslu í gegnum
matvæla- og lyfjaeftirlil Banda-
ríkjanna."
Gott samstarf hefúr
skipt miklu
Hann leggur mikla áherslu á að
Bemharð
Pálsson til
hægri og
Steve Emer-
son stoltir
yfir veiðinni
í Langá á
Mýmmá
dögunum.
Steve veiddi
þá sinn
fyrsta lax
sem vó 14
pund.
samstarf þremenninganna sé það
sem máli skipti i upphafi. Nokkuð
hefur verið um að frumulíffræðingur
og erfðafræðingur hafi unnið saman
áður, en það er óvenjulegt að þeir
fái verkfræðing í lið með sér. Frá
Steve Emerson doktor í frumulíf-
fræði og blóðmeinafræði kemur
þekkingin um þarfir frumanna. Hann
er einnig sérfræðingur í að draga
beinmerg úr fólki, en það er víst
mjög þjáningarfullt fyrir sjúklinginn.
Hlutverk Bernharðs er að búa til
tækið og umhverfið sem rækta á
beinmerginn í. Þar sameinast í raun-
inni verkfræðin og líffræðin því mik-
ilvægt er að skilja hvernig frumurnar
virka svo hægt sé að finna hagstæð-
ustu skilyrðin. Michael Clarke erfða-
fræðingur sér um að útvega litninga
Morgu nblaðið/Asdís
til rannsóknarinnar og hefur meðal
annars reynt að taka litninga váxtar-
hormónanna og setja þá í svokallaðár
aðstoðarfrumur. Tilgangurinn er að
fá þær til að framleiða vaxtarhormón
sem nauðsynleg eru til rannsóknar-
innar.
— En er það ekki langur tími að
bíða eftir árangri, ef einhver verður,
í þijú ár? Verða það ekki mikil von-
brigði ef enginn árangur verður af
rannsóknunum?
„Hvort sem hægt verður að rækta
beinmerg utan líkamans á hag-
kvæman hátt eða ekki verður.alltaf
einhver árangur af rannsóknunum.
Þær leiða til aukinnar þekkingar á
ýmsum sviðum,“ sagði Bernharð að
lokum.
ÁH
Morgnnblaðið/Jón Sigurðsson
Njáll Þórðarson fijótæknir sfyður við hreiðrið þar sem það er í
gluggasillunni.
Blönduós:
Þrastarhjón á skrifstoíu
Búnaðarsambandsins
Blönduósi.
SKÓGARÞRÖSTINN þekkja allir sem á annað borð vita hvað fúgl
er. Og flestir vita að skógarþrösturinn velur sér oft hreiðurstæði í
nágrenni við híbýli manna. Þrastarhjón þau sem hér um ræðir völdu
sér hreiðurstæði í gluggasillu inni á skrifstofú Búnaðarsambands
A-Húnavatnssýslu á Blönduósi.
Um mánaðamótin júní-júlí gerðu
þrastarhjónin sér hreiður á glugga-
sillunni á rúmum 12 klukkustund-
um og um tuttugu dögum seinna
hafa skriðið ungar úr eggjum þeirra
hjóna. Þrastarmamma hefur legið
á eggjum sinum í þijár vikur í ekki
meira en tveggja metra fjarlægð
frá framkvæmdastjóra Búnaðar-
sambandsins. Hún hefur mátt þola
snarpar umræður um vanda loð-
dýraræktarinnar, samræður um
hversu fuilvirðisrétti í hefðbundnum
búgreinum sé nú misskipt og margt
fleira. Þrátt fyrir þetta og margar
símliringingar hefur þrastarm-
amma haldið sínum hlut og nú eru
þrastarungarnir skriðnir úr eggjum
eins og fyrr greinir. Þau þrastar-
hjón eru að vonum nokkuð „stres-
suð“ þessa dagana og veitast nokk-
uð hart að nágrönnum sínum. Það
er ljóst að þeir sem næst búa geta
ekki hengt þvottinn sinn út á snúr-
ur fyrr en þau þrastarhjón hafa
horfið á braut með unga sína. Þó
svo að þessari þrastarfjölskyldu
fylgi svolítil óþægindi í stuttan tíma
þá er þessi tilbreyting í hversdags-
leikann kærkomin. Jón Sig