Morgunblaðið - 15.09.1989, Page 21

20
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1989
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1989
21

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Stj órnarkreppa
í Noregi
Kosningarnar til Stórþingsins
í Noregi á mánudaginn
leiddu til stjórnarkreppu. Minni-
hlutastjórn Verkamannaflokksins
undir forsæti Gro Harlem Brundt-
land situr áfram og fer ekki frá
fyrr en ný stjórn er mynduð eða
vantraust hefur verið samþykkt
á þinginu. Hafa flokkarnir að öllu
óbreyttu nokkrar vikur til að ráða
ráðum sínum og semja um mynd-
un nýrrar stjórnar. Er staðan í
norskum stjórnmálum flóknari en
hún héfur oftast orðið.
í kosningunum töpuðu stóru
flokkarnir til hægri og vinstri,
Verkamannaflokkurinn og
Hægriflokkurinn. Á hinn' bóginn
komu sigurvegarar kosninganna
af ysta kanti, Framfaraflokkurinn
til hægri og Sósíalíski vinstri-
flokkurinn til vinstri. Hvorir
tveggju vilja gera róttækar breyt-
ingar á norsku þjóðfélagi, þótt
með ólíkum hætti sé. Framfara-
flokkurinn vill styrkja framtak
einstaklingsins og draga úr ríkis-
afskiptum. Sósíalíski vinstriflokk-
urinn vill auka ríkisafskipti og
lagði sérstaka áherslu á umhverf-
ismál í kosningabaráttu sinni.
Skoðanakannanir hafa bent
sterklega til þess undanfarnar
vikur og mánuði, að Framfara-
flokknum myndi vaxa fiskur um
hrygg. Tilvist flokksins hefur
sveigt flokkana hægra megin við
miðju lengra til hægri. Viðbrögðin
við þessu vinstra megin við miðj-
una hafa orðið þau, að einkum
ungt fólk hefur horfið til stuðn-
ings við Sósíalíska vinstriflokkinn
og róttækari armurinn innan
Verkamannaflokksins er að ýmsu
leyti öflugri nú en oft áður.
Gömlu borgaraflokkarnir þrír,
Hægriflokkurinn, Kristilegi þjóð-
arflokkurinn og Miðflokkurinn,
höfðu þá yfirlýstu kosningastefnu
að mynda ríkisstjórn að kosning-
um loknum. Þrátt fyrir tap
Hægriflokksins er hann enn
stærstur borgaraflokkanna og í
forystu fyrir viðræðum um mynd-
un slíkrar stjórnar, sem næði hins
vegar engum málum fram nema
með stuðningi Framafaraflokks-
ins. Um það er deilt innan gömlu
flokkanna þriggja, hvaða verð
eigi að greiða fyrir þennan stuðn-
ing, eða hvernig samstarfi eða
tengslum við Framfaraflokkinn
skuli háttað. Margir líta þannig
á formann flokksins, Carl I. Hag-
en, að hann sé með öllu óhæfur
til samstarfs; þeir vilja sterk öfl
en reyna að útiloka hann og flokk
hans frá beinum pólitískum áhrif-
um. Slík einangrunarstefna geng-
ur aldrei til lengdar eftir að flokk-
ar eru orðnir jafn öflugir og
Framfaraflokkurinn núna. Og
spyija má: Hvers vegna er það
meira niðurlægjandi að eiga sam-
starf við þá sem hallast'að róttæk-
um skoðunum á borð við þær sem
Framfaraflokkurinn fylgir en að
eiga allt sitt, eins og Verka-
mannaflokkurinn, undir róttækl-
ingunum í Sósíalíska vinstri-
flokknum, sem hallast að hinum
úrelta marxisma?
Carl I. Hagen sagði, í samtali
við Morgunblaðið, að hann teldi
að Gro Harlem Brundtland myndi
gegna embætti forsætisráðherra
áfram. Þær skoðanir eiga fylgi
að fagna í öllum gömlu borgara-
flokkunum, að viðræðurnar um
þriggja flokka samstarf sém nú
fara fram séu með öllu tilgangs-
lausar og beri að hætta þeim sem
fyrst. í fyrsta lagi vegna þess að
ekki sé samstaða um afstöðuna
til Framfaraflokksins og í öðru
lagi vegna þess að flokkarnir séu
ósammála um afstöðuna til Evr-
ópubandalagsins (EB). Hægri-
flokkurinn hefur mótað þá stefnu,
að Noregur eigi ganga í EB; Mið-
flokkurinn er andvígur aðild.
Framfaraflokkurinn er hins vegar
klofinn í málinu.
Öryggis- og varnarmál bar
ekki hátt í kosningabaráttunni í
Noregi. Sóslíalíski vinstriflokkur-
inn, sem hefur löngum verið hat-
rammur í andstöðu við aðild Nor-
egs að Atlantshafsbandalaginu
(NATO), lét undir höfuð leggjast
að ræða þau mál fyrir kosning-
araar. Hefðbundin stefna flokks-
ins í öryggismálum er greinilega
ekki lengur talin laða að fylgi.
Framfaraflokkurinn styður ein-
dregið aðild Noregs að NATO.
Áhrif kosninganna á framvindu
norskra utanríkismála verða helst
þau, að líklega munu þeir eiga
meira .undir högg að sækja í
Verkamannaflokknum, sem eru
talsmenn aðildar að Evrópu-
bandalaginu. Sigur Sósíalíska
vinstriflokksins á eftir að styrkja
stöðu róttækra andstæðinga EB-
aðildar innan Verkamannaflokks-
ins. Fyrir kosningar voru hins
vegar ýmsir þeirrar skoðunar, að
skynsamlegasta leiðin til að
stuðla að góðri einingu um aðild
að EB væri að efla Verkamanna-
flokkinn.
Samkvæmt norsku stjórnar-
skránni er bannað að ijúfa þing
og efna til kosninga, Stórþingið
situr því óbreytt næstu fjögur
árin. Við aðstæður eins og þær
sem nú eru kann bannið við þing-
rofi að leiða til fjögurra ára stjóm-
arkreppu í Noregi. Þess vegna
er ekki undarlegt að þeirri skoðun
vaxí fylgi, að breyta eigi stjórnar-
skránni og heimila þingrof. Við
hér á landi og Danir, svo að dæmi
séu tekin, vitum þó að kreppum
í stjómmálum er ekki útrýmt með
svo einföldum hætti.
íslenskan físk á
íslenskan markað
eftirJóhann Antonsson
Nýjar horfur um afla á næstu
árum og atburðir síðustu vikna
hafa beint sjónum almennings,
stjórnmálamanna og forystu-
manna í athafnalífi að.vandamál-
um í sjávarútvegi á óvægilegan
hátt, og við það hafa vaknað fer-
skar umræður um nýjar leiðir. Það
er fjarri þeim sem hafa kynnst
margbrotnum atvinnuháttum við
sjávarsíðuna að halda því fram að
til sé einhver ein töfralausn á þeim
vanda sem nú blasir við, og það
er hætt við að ýmsar leiðir sem
bent er á sem ákafast kunni að
lokum að reynast illfærar.
Þó er ekki víst að hnútarnir séu
jafnóleysanlegir og margir telja.
Meginvandamál sjávarútvegs
okkar á líðandi stund felast í því
að afkastageta greinarinnar er
miklu meiri en þarfirnar. Þetta á
bæði við um veiðar og vinnslu.
Kvóti á veiðar er ekki orsök þess
eins og sumir láta í veðri vaka,
heldur þvert á móti, kvótinn og
önnur fiskveiðistjórnun eru afleið-
ing af of mikilli afkastagetu.
Forsendan fyrir því að afnema
kvótakerfið er að minnka flotann
með skipulegum hætti. Það eitt
getur leitt til jafnvægis á milli
afrakstursgetu fiskistofnanna og
afkastagetu fiskiskipaflotans.
Óþarflega mikjl afkastageta veiða
og vinnslu eins og nú er ástatt
leiðir af sér að of mikið fjármagn
er bundið í atvinnugreininni. Flest-
ir eru nú farnir að gera sér grein
fyrir réttmæti þessarar staðhæf-
ingar um fiskiskipaflotann. Ef til
vill gera færri sér grein fyrir að
nákvæmlega það sama á við um
vinnsluna.
Margir hafa áhyggjur af því að
úthald fiskiskipa skerðist verulega
vegna kvótaleysis, einkum fyrir
þá sök að um leið minnkar atvinna
á landinu í heild eða í einstaka
byggðarlögum. Það er eðlilegt að
menn hafi verulegar áhyggjur af
atvinnuleysi bæði í einstökum
byggðarlögum og á landinu öllu
þessi misserin. I raun og veru er
það þó mun alvarlegra áhyggju-
efni hve arðsemi sjávarútvegs er
lítil vegna vannýttra framleiðslu-
tækja bæði á sjó og landi.
Vegna verkefnaskorts fiskiskip-
anna deila menn vart lengur um
að flotinn sé of stór. Það er einung-
is þráttað um það hversu mikið
of stór flotinn kann að vera. En
það skiptir ekki máli hvort það
þarf að minnka fiskiskipaflotann
um 10% eða 50% — leiðir til að
minnka hann eru jafntorsóttar eft-
ir sem áður. Staðreyndin er sára-
einföld: þótt hver og einn vilji
minnka flotann í heild vill ekki
nokkur maður sjá á eftir sínu skipi.
Leiðrétting eða framfarir?
Þjóðhagsstofnun hefur nýlega
reiknað út að ef skip úreltust í
þeim mæli að næmi um 10% af
flotanum öllum, og kvóta úreltra
skipa yrði deilt á þau skip sem
eftir verða, — þá mundi afkoma
skipanna batna um heil 7% ef
engin greiðsla yrði fyrir viðbótark-
vótann, en um 5% ef þorskígildið
yrði selt á litlar 10 krónur kílóið.
Þetta dæmi sýnir í hnotskurn hvað
um er að ræða.
Með uppstokkun af þessu tagi
geta útgerðir aukið hagræðingu
verulega. Þótt kvótasala væri þátt-
ur í endurskipulagningunni yrði
kostnaðurinn ekki nema brot af
ávinningi útgerðarinnar. Þess
vegna er útí hött að tala um skatt-
lagningu, eins og margir hafa slys-
ast til að gera þegar þessa þjóð-
þrifahugmynd ber á góma, — hug-
mynd sem felur fyrst og fremst í
sér aukinn hagnað fyrir sjávarút-
veginn.
Nú eru teikn á lofti um að enn
og aftur verði veiðiheimildir tak-
markaðar á næsta ári. Þá mun
útreikningur Þjóðhagsstofnunar
snúast við; afkoma starfandi út-
gerðarfyrirtækja gæti þess vegna
rýrnað um 7% vegna aflasamdrátt-
ar. Og þá mun enn og aftur verða
hrópað á „gengislækkun til að leið-
rétta rekstrargrundvöllinn" eins
og það er ævinlega orðað.
Áf hveiju á þjóðin alltaf að
sætta sig við gengisfellingar til
að „leiðrétta rekstrargrundvöll-
inn“? Hve lengi verður ásættanlegt
að reiknitölur grundvallarins mið-
ist við of stóra flota og vannýttar
fiskvinnslustöðvar? Hvers vegna
er ekki hagkvæmnisleiðin valin?
Hvers vegna aukum við ekki frek-
ar arðsemi greinarinnar heldur en
fella gengið og skerða þannig
lífskjörin?
Af hveiju höfum við ekki náð
lengra á leið til augljósrar hag-
kvæmni í þessa veru? Mér sýnist
helsta ástæðan vera sú að baráttan
um núverandi kvóta yfirskyggir
alla skynsemi og um leið eðlilega
sókn til hagkvæmni í allra þágu.
Vissulega hafa menn reynt að
þokast í áttina innan núverandi
fyrirkomulags, en því miður hafa
orðið alvarleg slys á þeirri leið.
Þannig hefur það til dæmis tíðkast
við úreldingu nokkurra fiskiskipa
að kvótinn hefur verið færður af
bátum yfir á togara. Afleiðingin
er svo sú að sífellt fleiri þorsktitt-
ir eru í sífellt færri kvótatonnum.
Sama rétt og útlendingar
Nú er þar komið sögu, hvort
sem okkur líkar betur eða verr,
að við verðum að fækka togurun-
um verulega. Þar koma til annars
vegar fiskifræðilegar ástæður og
hins vegar arðsemisrök. Að mínu
mati þola breytingar á þessu fyrir-
komulagi litla bið. Þær hræringar
sem við höfum orðið vitni að
síðustu daga vegna Patreksfjarðar
eru aðeins smjörþefurinn af harka-
legum átökum framundan ef ekki
verður snarlega snúið af þeirri
braut sem nú er farin. Hag-
kvæmnisleiðin bíður eftir okkur.
Jóhann Antonsson
„íslenskir fiskframleið-
endur geta ef til vill
tryggt sér hráefiii með
því að kaupa á mörkuð-
unum í Hull og í Cux-
haven! Yið ákveðnar
aðstæður kann líka vel
að vera að það borgi sig
betur fyrir þá að kaupa
hráefhi á mörkuðunum
í Bretlandi og Þýska-
landi en að kaupa skip
á uppsprengdu verði til
að fá aðgang að kvótan-
um.“
Undirrót átakanna um kvótann
er að fiskvinnslan í landi býr við
minnkandi hráefni og hefur ekki
aðlagast breytingum í sjávarút-
vegi á undanförnum árum. Fjár-
magn sem bundið er í vinnslunni
ber ekki þann arð sem eðlilegt
getui' talist.
Frysting og vinnsla um borð í
skipum hefur aukist að undanf-
örnu og þýðir í raun að minna
hráefni kemur til vinnslu í'landi.
Aukinn útflutningur á ísvörðum
fiski í gámum hefur sömu áhrif,
— minni hráefnisvinnslu í landi.
Fiskvinnslan á íslandi býr um
þessar mundir við mun minna ör-
yggi um hráefni en vinnslan á
Humber-svæðinu í Bretlandi og
svæðinu í Norður-Þýskalandi
kringum Cuxhaven og Bremerha-
ven. íslenskir útgerðarmenn (sem
jafnframt eru eins og kunnugt er
aðaleigendur íslenskrar fisk-
vinnslu) skipuleggja landanir er-
lendis hálft ár fram í tímann og
miða við að jafnt og nægt framboð
sé á ísfiski þar.
íslenskir fiskframleiðendur geta
ef til vill tiyggt sér hráefni með
því að kaupa á mörkuðunum í
Hull og í Cuxhaven! Við ákveðnar
aðstæður kann líka vel að vera
að það borgi sig betur fyrir þá að
kaupa hráefni á mörkuðunum í
Bretlandi og Þýskalandi en að
kaupa skip á uppsprengdu verði
til að fá aðgang að kvótanum. Að
því auðvitað tilskildu að hráefnið
þyldi flutninginn heim aftur.
Ofugt við það sem ætla mætti
eykst ásókn í siglingar skipa og
gámaútflutning með minnkandi
kvóta. Þrátt fyrir þá staðreynd að
langstærstur hluti íslenskrar út-
gerðar er á sömu hendi og fisk-
vinnslan minnka umsvifin í landi.
Þessar þversagnir skýrast af því
að fyrirkomulagið sem nú er við
lýði eykur þörf fiskvinnslunnar
fyrir kaup á nýjum bátum og tog-
urum, og ef bátar eru keyptir á
uppsprengdu verði telja menn sig
ekki ná endum saman nema með
því að selja afla erlendis. íslenskur
sjávarútvegur er þar með kominn
í vítahring, — og út úr þeim víta-
hring verðum við að bijótast.
Dæmið við sjávarsíðuna lítur
þannig út í stuttu máli: Rekstrar-
grundvöllur sjávarútvegs er brost-
inn vegna þess að framleiðslutæk-
in eru miðuð við framleiðsluhætti
og inarkaði eins og þeir voru fyrir
tíu árum. Engin gengisfelling get-
ur gert það sem þarf að gera, —
að fækka fiskiskipum og auka
hagkvæmni fiskvinnslunnar.
Síðustu tímar hafa fært okkur
mörg ný og freistandi tækifæri til
að auka arðsemi sjávarútvegsins
en hinir nýju möguleikar hafa ekki
verið nýttir vegna þess að skipu-
lagið er drepið í dróma gærdags-
ins.
Við íslendingar erum knúnir til
aðgerða. Við lifum í heimi þar sem
sífellt fleiri taka undir kröfuna um
fijálsræði í viðskiptum, einfaldlega
vegna þess að samfara fijálsræð-
inu eykst hagsældin. Og við erum
nú að komast inn á stóra markaði
með öði-urn hætti en áður. En jafn-
vel þau lönd sem geta státað af
hve mestu fijálsræði hafa ein-
hveija ramma eða reglur til að ýta
undir efnahagslíf í höndum eigin
þjóðar. Þannig hafa Bandaríkja-
menn til dæmis þá reglu að bann-
að er að flytja arð af erlendri at-
vinnustarfsemi þar úr landi.
Markaðinn inn í landið
Við þurfum að velja sjávarút-
veginum leið sem felur í sér hvort
tveggja í senn, aukið fijálsræði í
viðskiptum við aðrar þjóðir og þá
óhjákvæmilegu hagræðingu sem
minnt er á að ofan. Þetta gæti
verið fyrsta skrefið á þeirri leið:
Öll íslensk fiskiskip selji aflann á
íslenskum fiskmörkuðum. Þessi
hugmynd lætur ekki mikið yfir sér
en þegar grannt er skoðað gæti
hún uppfyllt kröfur okkar um
meiri hagkvæmni í sjávarútvegi
og meiri arðsemi fyrir þjóðarbúið,
— og jafnvel valdið byltingu í
lífskjörum þjóðarinnar.
Með hinum nýja íslenska fisk-
markaði myndi sú markaðsstarf-
semi sem nú fer fram með íslensk-
ar afurðir á Humber-svæðinu og
í Cuxhaven færast inn í landið.
Þar með gæti íslenska fisk-
vinnslan keypt það sem hún þarf
og vill hér á mörkuðum, — svo
fremi að hún sé samkeppnisfær í
verði við erlenda aðila, því auðvit-
að er óhjákvæmilegt að leyfa er-
lendum aðiljum að bjóða í fiskinn
á íslensku mörkuðunum. Á hinn
bóginn getum við eins og mörg
önnur Evrópuríki sett kvóta á það
magn sem útlendingar mega
kaupa á mörkuðum hérlendis.
Reyndar búum við okkur í leiðinni
til góða samningsaðstöðu við Evr-
ópubandalagið, — við gætum til
dæmis samið um að þeir megi
kaupa tiltekið hámarksmagn á
mörkuðunum gegn því að felldir
verði niður tollakvótar á ferskum
flökum, saltfiski og skreið í Evr-
ópubandalagsríkjunum.
Sú spurning kann að vakna
hvort með þessu sköpuðust ein-
hverskonar ívilnanir til útlendinga
á kostnað hagsmuna okkar íslend-
inga. Því er til að svara að haldi
núverandi þróun áfram er hætt
við sjálfstæðisafsali í íslenskum
sjávarútvegi. Því hefur verið hald-
ið fram að útlendingar séu óðum
að smygla sér inn í íslenskan sjáv-
arútveg í núverandi kerfi innum
bakdyrnar. Með nýja fyrirkomu-
laginu værum við að bjóða þá vel-
komna inn um aðaldyrnar, — til
þess að geta haft með þeim fullt
eftirlit og til að geta hagnast bet-
ur af viðskiptunum við þá.
Ávinningur af nýja fyrirkomu-
laginu er margfaldur. Þannig má
nefna að um þessar mundir hafa
þúsundir manna atvinnu af alls
konar þjónustu í kringum sölu og
dreifingu á íslenskum fiski sem
landað er í erlendum höfnum.
Mörg þessara starfa flyttust hing-
að heim. Gjaldeyririnn sem við
fáum fyrir fiskinn mundi skila sér
fyrr og öruggar inn í íslenska
hagkerfið og erlendur milliliða-
kostnaður minnkar um leið og
íslenskum milliliðum ijölgar og þar
með störfunum.
Enn annar ávinningur er fækk-
un skipa. í núverandi fyrirkomu-
lagi verða menn að eiga skips-
skrokk til að eiga möguleika á að
fá fisk til vinnslu í landi. En þegar
markaðurinn er orðinn hérlendur
að öllu leyti eykst framboðið að
sjálfsögðu margfalt að magni, —
og hægara verður fyrir innlenda
fiskvinnslu að tryggja sér nægi-
lega mikið og hagkvæmt hráefni
á mörkuðunum. Þar með dregur
úr eftirspurn eftir skipsskrokkum
og auðveldara verður að taka
óhagkvæm skip úr umferð. Sam-
hliða þarf að sjálfsögðu að auð-
velda útgerðarmönnunum að úr-
elda skipin, minnka þar með að
sjálfsögðu fjármagnið sem liggur
bundið í fiskiskipum og auka arð-
semi þess flota sem eftir stæði.
Þetta gæti gerst með því að út-
gerðir'kaupi kvóta sem losnar frá
skipunum við úreldingu og ijár-
magni sem af því fæst væri síðan
varið til frekari úreldingar fiski-
skipa. Togstreitunni lýkur.
Eins og allir vita er fjöldi fisk-
vinnsluhúsa vannýttur, bæði
frystihús og aðrar stöðvar. Stað-
reyndin er nefnilega sú að markað-
urinn sækist í meira mæli en áður
eftir ferskum fiski, flökum, heilum
fiski eða sérunnum, og einnig sé-
runnum frystum pakkningum.
Þess vegna er ágóðavonin meiri í
útflutningi á slíkum fiski, og í
þjónustu við þá sölu, en í hefð-
bundinni frystingu. I núverandi
fyrirkomulagi græða útlendingar
á þessari starfsemi, en í því nýja
fyrirkomulagi sem hér er lagt til
eiga íslendingar einnig að hagnast
á þessum breytingum á markaðn-
um. En við komumst samt ekki
hjá að draga úr því fjármagni sem
bundið er í fiskvinnslunni.
Erfiðleikar í sjávarútvegi —
góðæri hjá Fiskveiðasjóði
Það getum við gert til dæmis
með því að steypa saman nokkrum
íjárfestingarsjóðum, sem eiga að
þjónusta veiðar og vinnslu, og
Ifikisfyrirtæki færir útlend-
ingum verkefni á silfiirfati
eftir ÞórleifJónsson
Nú um nokkurt skeið hefur
staðið yfir athugun á hagkvæmni
þess að breyta nokkrum stærstu
fiskimjölsverksmiðjum landsins úr
eldþurrkun yfir svokallaða heit-
loftsþurrkun eða gufuþurrkun.
Markmiðið með þessum breyting-
um er að þurrka mjölið við lægra
hitastig og bæta mengunarvarnir
og er það trú manna, að betra
mjöl fáist. Hér er um töluverðar
fjárfestingar að ræða og hafa
heyrst tölur á bilinu 2-300 milljón-
ir á verksmiðju, en 6 verksmiðjur
hafa verið nefndar í þessu sam-
bandi og eru 3 þeirra í eigu ríkis-
ins. Gæti því verið um að ræða
fjárfestingu upp á u.þ.b. 2,0 millj-
arða króna, en rætt hefur verið
um að verksmiðjurnar hafi samflot
til þess að sem mest hagkvæmni
náist.
í frétt í Mbl. 2. sept. sl. er fjall-
að um þetta mál og þar er haft
eftir Jóni Reyni Magnússyni for-
stjóra Síldarverksmiðja Ríkisins
(SR) að „ekki sé í bígerð að leita
tilboða í búnaðinn hér heima.
Stærstu aðilarnir í járniðnaði hér-
lendis eru umboðsmenn fyrir er-
lenda aðila, sem eru að smíða þess-
ar vélar og ef við semdum við ein-
hvern slíkan hlyti hann að flytja
hann inn í stað þess að smíða
hann á íslandi. Því viljum við snúa
okkur beint til erlendu aðilanha í
stað þess að fara í gegnum milli-
liði hér heima“.
Ofangreind ummæli fyrstjóra
SR í fréttinni eru tilefni þessara
skrifa undirritaðs. Landssamband
iðnaðarmanna hefur í viðræðum
við SR gert athugasemdir við
hvernig staðið hefur verið að und-
irbúningi verksins með tilliti til
samkeppnisstöðu innlendra mál-
miðnaðarfyrirtækja. Reikna má
með að málmsmíðavinna sé um
50% af umfangi verksins og því
hafa mörg fyrirtæki í málmiðnaði
reynt að fylgjast með þessu máli
eins og kostur er, til að standa
vel að vígi, þegar til útboðs kæmi.
Nokkur innlend fyrirtæki hafa
áratuga reynslu í að byggja og
þjónusta slíkar verksmiðjur og
hafa því yfir nægri tækni- og verk-
þekkingu að ráða til að takast á
við slík verkefni.
Umrædd heitloftsþurrkaðferð
byggist á þurrkara, sem erlent
fyrirtæki hefur framleiðslurétt á
og er að finna einn slíkrar tegund-
ar á íslandi í Krossnesverksmiðj-
unni í Eyjafirði. Sá þurrkari var
hinsvegar smíðaður af innlendu
málmiðnaðarfyrirtæki eftir teikn-
ingum frá erlenda fyrirtækinu.
Innlenda fyrirtækið benti meira
að segja á veikleika í hönnuninni,
sem seinna kom á daginn að
reyndist rétt ábending og voru
þeir lagfærðir eftir á.
Nú bregður hins vegar svo við
að ekki virðist eiga að gefa inn-
lendum aðilum kost á að bjóða í
verkið sem aðalverktökum, heldur
eigi að fela erlendum aðilum það
að fullu. Er það þá algerlega á
valdi hinna erlendu aðalverktaka
hve mikið þeir leita til innlendra
aðila um undirverktöku eða sam-
starf. Landssamband iðnaðar-
manna er töluvert uggandi yfir
þessari þróun mála, ekki einungis
vegna bágborins atvinnuástands
og verkefnaskorts í málmiðnaði,
sem m.a. stafar af samdrætti í
sjávarútvegi, heldur ekki síður
vegna þess að hér er um verkefni
að ræða, sem krefst tækni- og
verkþekkingar og gerir faglegar
kröfur til fyrirtækjanna. Slíkt
verkefni hækkar því tæknistig iðn-
aðarins í heild. Islensk fyrirtæki
og sjálfstætt starfandi tæknimenn
búa yfir nauðsynlegri þekkingu
og geta leyst þessi verkefni. Sitji
fyrirtækin hjá við þessa miklu
endurnýjun stærstu fiskimjöls-
verksmiðja landsins, er þessi þekk-
. ing og reynsla glötuð. Innlend fyr-
irtæki sitja þá uppi einungis sem
þjónustuaðilar við innfluttar er-
lendar lausnir og er hætt við að
það komi niður á þjónustu þeirra
í framtíðinni.
Það er töluverður munur á
tæknistigi fyrirtækja, sem eru ein-
göngu í þjónustu, eða þeirra sem
hanna og framleiða lausnir af
þessari stærðargráðu. Innlend iðn-
aðarfyrirtæki geta ekki endalaust
haldið uppi tæknideildum og fag-
Þórleifur Jónsson
„Burtséð frá efiiahags-
ástandi því, sem ríkir í
landinu og atvinnu-
ástandi í málmiðnaðar-
fyrirtækjum og sjávar-
útvegi, verður að spyija
hvort forráðamenn
ríkisfyrirtækja geti
leyft sér slíkt skeyting-
arleysi í meðhöndlun
útboða?“
mönnum, sem hannað geta 90%
af því, sem slík verksmiðja krefst,
ef Islendingar vilja ekki skipta við
þá vegna þeirra 10%, sem upp á
kann að vanta, og yfirleitt er auð-
velt að afla erlendis frá í sam-
starfi við erlend fyrirtæki með
þekkingu á viðkomandi sviði. Til
skýringar má nefna sem dæmi að
innlend fyrirtæki geta smíðað skip,
þrátt fyrir að þau geti ekki smíðað
aðalvélina í skipið. Hana kaupa
þau erlendis frá. Á sama hátt geta
innlend fyrirtæki nú sem áður
hannað og byggt slíkar verksmiðj-
ur. Ljóst er, að töluverðs hluta
aðfanga þarf að afla erlendis frá
og skiptir ekki máli hvort innlend
fyrirtæki geti smíðað varmaskipta
og heitblástursofna eða ekki. Þau
geta aflað teikninga af þeim og
smíðað sjálf, eða þau geta einfald-
lega keypt þessa hluta fullsmíðaða
erlendis, eftir því sem hagkvæm-
ast þykir, sem er einmitt ástæða
þess að nokkur málmiðnaðarfyrir-
tæki hafa eigin innflutning, til að
geta boðið heildarlausnir á hag-
kvæmu verði, með því að kaupa
erlendis frá það sem ekki borgar
sig að framleiða hér. Þekkingin
er fólgin í heildar framleiðsluferl-
inu, að hámarka hagkvæmni og
nýtni verksmiðjanna, ekki hvort
fyrirtæki geta framleitt einstaka
hluta þess. Sú fullyrðing forstjóra
SR að íslensk málmiðnaðarfyrir-
tæki séu ekkert annað en dulbún-
ar heildverslanir er fráleit og lýsir
hroka og fordómum í garð inn-
lendra fyrirtækja og tæknimanna,
auk þess sem vottar fyrir vanþekk-
ingu á umboðsviðskiptum.
Íslenskur málmiðnaður hefur á
síðustu áratugum þurft að búa við
miklar sveiflur í bæði magni og
tegundum verkefna. Fjárfesting í
útgerð, fiskimjölsverksmiðjum,
virkjunum, frystihúsum og fisk-
vinnslu hefur verið mjög sveiflu-
kennd og komið í holskeflum. Fyr-
ir nokkrum áratugum byggðu inn-
lend málmiðnaðarfyrirtæki heilu
fiskimjölsverksmiðjurnar og
frystihúsin og framleiddu meira
að segja megnið af búnaðinum í
þær s.s. loka, dælur, blásara og
fl. Þrátt fyrir að allt aðrar efna-
hagslegar aðstæður hafi ríkt þá,
sannar þetta, að þekkingin og
getan er til staðar, og skipa þessi
stóru og öflugu málmiðnaðarfyrir-
tæki merkan sess í íslenskri at-
vinnusögu. Nú þegar menntun og
tækniþekking hafa stóraukist,
lítur hinsvegar út fyrir að ekki
eigi/að treysta þeim fyrir slíkum
verkum. Það virðist ekki einu sinni
eiga að gefa þeim kost á að bjóða
í verkin á jafnréttisgrundvelli við
erlend fyrirtæki. Maður skyldi
ætla mönnum í ábyrgðarstöðum
hjá hinu opinbera, að skilja að
þjóðin lifir ekki á því að flytja inn
og selja hver öðrum. Líklega verð-
ur ekkert vandamál að flytja inn
þjónustu við þessar verksmiðjur í
framtíðinni, þegar verkefnaskort-
ur hefur endanlega gert útaf við
íslensk málmiðnaðarfyrirtæki.
nota eigið fé þeirra til að kaupa
upp vannýttar húseignir og tæki
í fiskvinnslunni, — „hjálpa mönn-
um að hætta“ eins og það er stund-
um orðað. Þetta þarf ekki að vera
jafn erfitt og margur heldur, eins
og sjá má ef menn renna huganum
til Fiskveiðasjóðs, sem sumir telja
eitt mesta hjálpargagn í íslenskum
sjávarútvegi. Á síðasta ári, 1988,
var ávöxtun eigin fjár þess sjóðs
hvorki meira né minna en rúm
35%. Eigið fé jókst'úr rúmum 2
milljörðum króna í rúma 2,7 millj-
arða króna. Raunávöxtun umfram
verðtryggingu var 13,6%!! En eins
og allir vita var árið 1988 eitt af
allra erfiðustu árum í sjávarút-
vegi, og það sérstaklega vegna
þungs fjármagnskostnaðar. Engu
að síður taldi þessi sjóður nauðsyn-
legt að auka ávöxtun sína enn
meira og í júní nú í sumar hækkað
sjóðsstjórnin vexti umfram verð-
tryggingu á vel flestum lánaflokk-
um sínum úr 8,75% upp í 9,75%.
Þannig að menn þurfa síst að
gráta það að þessi sjóður verði
rekinn með öðrum hætti en í dag,
og bekstur hans miðaður við að
auka hagkvæmni í sjávarútvegi,
bæði í veiðum og vinnslu.
Það nýja fyrirkomulag sem hér
hefur verið reifað felur að auki í
sér jákvæð áhrif á byggðaþróun í
landinu. Með skyldusölu á íslensk-
um fiski á íslenskum mörkuðum
færist þekking, reynsla og mark-
aðssetning inn á svæðin þar sem
salan fer fram, og þar með einnig
inn í fyrirtækin sem vinna úr hrá-
efninu. Það verður að sjálfsögðu
bein lyftistöng fyrir atvinnulíf í
öflugustu byggðunum, og 'fjár-
magnið mun í meira mæli — og
fyrr — komast í hendur þeirra sem
selja fiskinn.
Það er mikiivægt að menn dragi
rétta lærdóma af atburðum
síðustu mánaða, og opni augu fyr-
ir þeirri staðreynd að sjávarútveg-
ur á íslandi er kominn í blindgötu.
Þetta land byggir ein þjóð og'sú
þjóð lifir af sjávarútvegi. Þeim
mun skynsamlegri og hagkvæmari
sjávarútvegur, og þeim mun meiri
arður sem af honum er, því meiri
vonir hljóta að vakna um gott
efnahagslíf hringinn um landið.
Við þurfum nýtt fyrirkomulag.
Höfundur situr í stjórn
Atxinnutryggingarsjóds. Greinin
eraðstofhi tilsamhtjóda erindi
sem flutt vará Fjórdungsþingi
Norðlendinga fyrir skömmu.
Landssamband iðnaðarmanna
hefur ítrekað bent stjórnvöldum á
siðleysi í meðferð útboða og til-
boða af hálfu útboðsaðila og kaup-
enda. Hér bætist einn þáttur við
í því dæmi, þ.e. innlendum aðilum
er ekki gefinn kostur á að taka
þátt í útboði á jafnréttisgrundvelli
við erlend fyrirtæki. Burtséð frá
efnahagsástandi því, sem ríkir í
landinu og atvinnuástandi í mál-
miðnaðarfyrirtækjum og sjávarút-
vegi, verður að spyija hvort forr-
áðamenn ríkisfyrirtækja geti leyft
sér slíkt skeytingarleysi í með-
höndlun útboða? Það er auðvitað
skiljanlegt að ríkisfyrirtæki, eins
og önnur fyrirtæki vilji fá-fram
hagkvæmustu lausnina í málum
sínum hveiju sinni. En er það endi-
lega víst að hún fáist með því að
gefa íslenskum iðnfyrirtækjum
langt nef. Það er illt til þess að
vita að ríkisfyrirtæki sé i farar-
broddi um svona vinnubrögð.
Landssambandið hefur ásamt
samtökum launþega í málmiðnaði,
fundað með forsvarsmönnum
Síldarverksmiðju ríkisins, um þessi
mál. Það er lágmarkskrafa að inn-
lend fyrirtæki fái að sitja við sama
borð og erlend og gefinn kostur á
að bjóða í verkin hjá þeim verk-
smiðjum, sem hyggja á breyting-
ar. Þau fara ekki fram á annað
en heilbrigða samkeppnisaðstöðu.
Höfundur er framkvæmdastjóri .
Landssambands iðnaðarmanna.