Morgunblaðið - 27.09.1989, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27. SEPTEMBER 1989

Otgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Gleðileg þróun
í afvopnunarmálum
Deilan um sk
lagningu
Við íslendingar minnumst
þess líklega betur en flestar
þjóðir, hve lengi var beðið eftir
því að þeir Ronald Reagan og
Míkhaíl Gorbatsjov lykju fundum
sínum í Höfða sunnudaginn 12.
október 1986. Töldu margir að
hinar löngu viðræður sýndu, að
leiðtogarnir myndu komast að
mikilvægu samkomulagi. Eftir-
væntingin breyttist í vonbrigði
hjá ýmsum þegar ljóst varð, að
•allt strandaði á kröfum Sovét-
manna um að Bandaríkjamenn
iféllu frá rannsóknum og áform-
um varðandi geimvarnir, eða
„stjörnustríðsáætlunina" eins og
stefna Reagans var kölluð.
í lok síðustu viku hitti Edúard
Shevardnadze, utanríkisráð-
herra Sovétríkjanna, George
Bush Bandaríkjaforseta og af-
henti honum bréf frá Gorbatsjov
og ræddi við James Baker, ut-
anríkisráðherra Bandaríkjanna.
Þessar viðræður marka meðal
annars þau tímamót, að Sovét-
menn falla frá úrslitaskilyi’ðum
vegna • geimvarnanna. Unnt er
að vinna að gerð samnings um
fækkun langdrægra kjarnorku-
eldfíauga í START-viðræðunum,
hvað sem rannsóknum eða
áformum um geimvarnir líður.
Hafa Sovétmenn nú viðurkennt
það sem vitað var, að sjálfir eru
þeir önnum kafnir við að fram-
kvæma áætlanir er tengjast
notkun geimsins í þágu hernað-
ar. Ætla þeir nú að rífa um-
deilda ratsjárstöð í Krasnojarsk
í Síberíu, sem hefur verið talinn
brjóta í bága við samning Banda-
ríkjanna og Sovétríkjanna um
takmarkanir á varnarkerfum
gegn eldflaugum (ABM-sáttmál-
ann).
I viðræðum þeirra Bakers og
Shevardnadze var einnig rætt
um vopn, sem standa okkur Is-
lendingum mun nær en geim-
vopnin, það eru stýriflaugar sem
geta borið kjarnorkuvopn og eru
um borð í herskipum og kaf-
bátum. í START-viðræðunum í
Genf um fækkun langdrægra
kjarnorkuvopna hafa Sovétmenn
hingað til talið óhjákvæmilegt
að ræða einnig stýriflaugar á sjó
(SLCM), hafa þeir viljað að ljöldi
langdrægra kjarnorkustýri-
flauga (þ.e. flauga sem draga
600 kílómetra eða lengra) verði
takmarkaður við 400 flaugar hjá
hvorum aðila. Bandaríkjamenn
hafa hins vegar ekki viljað ræða
um þessar flaugar í START-
viðræðunum. Þeir hafa einnig
sagt að samningar um þær væru
þeim annmörkum háðir, að erfitt
væri að sannprófa þá í fram-
kvæmd. Sovétmenn hafa nú fall-
ið frá kröfu um að SLCM-flaug-
arnar verði hluti af START-
samkopiulagi en vilja hins vegar
að um þær sé rætt í víðtækari
viðræðum um takmörkun
vígbúnaðar á höfunuín. Banda-
ríkjamenn eru enn þeirrar skoð-
unar sem fram hefur komið í
samtölum þeirra við íslenska
ráðamenn um afvopnun á höfun-
um, að sjálfsagt sé að líta á all-
ar hugmyndir í því efni en fyrst
verði að nást árangur í viðræð-
unum um langdrægu kjarnorku-
vopnin (START) og hefðbundnu
vopnin (CFE-viðræðunum í
Vínarborg).
Bandaríkjamenn og Sovét-
menn hafa deilt um, hvort lang-
drægar kjarnorkuflaugar á landi
mættu vera á hreyfanlegum
skotpöllum eða ekki. Banda-
ríkjamenn hafa verið því andvíg-
ir en Sovétmenn hlynntir. Nú
hafa Bandaríkjamenn fallið frá
skilyrðum sínum í þessu efni.
Af því sem hér hefur verið
lýst sést, að verulegar hindranir
hafa verið fjarlægðar úr vegi
þess að samið verði um fækkun
langdrægra kjarnorkuvopna
með svipuðum hætti og þeir
Reagan og Gorbatsjov mæltu
með í Höfða, þegar rætt var um
allt að 50% fækkun kjarnaodda
í þessum vopnum. Vegna yfir-
burða Sovétmanna í hefðbundn-
um vopnabúnaði og efnavopnum
hafa Bandaríkjamenn sagt, að
fyrst verði að komast að sam-
komulagi um fækkun þessara
vopna, síðan sé unnt að "ganga
frá samkomulagi um kjarnorku-
vognin.
í ræðu á allsheijarþingi Sam-
einuðu þjóðanna á mánudag
kynnti George Bush víðtæka
áætlun um fækkun efnavopna.
Og í gær sagði Shevardnadze á
sama vettvangi, að Sovétmenn
vildu þurrka út öll efnavopn.
Nýlega hafa Atlantshafsbanda-
lagsríkin lagt fram ítarlegar og
raunsæjar tillögur um fækkun
hefðbundinna vopna í Vínarborg.
Nái þær fram að ganga myndi
hernaðarstaðan í Mið-Evrópu
gjörbreytast. Síðan færast menn
sífellt nær því að hefja formleg-
ar viðræður um takmörkun
vígbúnaðar á höfunum, en flotar
og vopnabúnaður þeirra eru
hvorki til umræðu í Vín né Genf.
Þetta er gleðileg þróun. Nú
sýnist vera lag til að ná víðtæku
samkomulagi milli austurs og
vesturs um afvopnunarmál, sem
er í samræmi við það markmið
að tryggja frið með færri vopn-
um.
eftir ÓlafBjömsson
- Fyrri hluti -
Undanfarnar vikur og mánuði
hefir það verið mjög til umræðu á
vettvangi stjórnmálanna hvort
hverfa skuli frá þeirri reglu, sem
lögfest var árið 1954, að innstæður
í lánastofnunum og vaxtatekjur af
þeim skyldu undanþegnar tekju- og
eignarsköttum, sbr. 22. gr. 1. nr.
46, 14. apríl 1954. Hliðstæð sparn-
arform, sem síðar hafa svo komið
til sögunnar, svo sem spariskírteini
ríkissjóðs, hafa svo.notið samskonar
skattfríðinda. Nú hefir vissulega
mikið vatn runnið til sjávar frá því
fyrir 35 árum, er lögin um skatt-
frelsi sparifjár voru sett, þannig að
full ástæða getur verið til þess að
taka þessi lagaákvæði til endur-
skoðunar vegna breyttra aðstæðna.
Höfuðrökin fyrir því, að sann-
gjarnt væri og jafnvel nauðsynlegt
að gera sparifé skattfijálst, voru
þau, að raunvextir af því væru nei-
kvæðir og fráleitt væri að skatt-
leggja neikvæðar tekjur, því að á
sama hátt og það eru ritlaunin eða
kaupmáttur launa sem ákveða
gjaldgetu launþegans eru það raun-
vextirnir en ekki nafnvextirnir sem
skipta máli fyrir eigendur peninga-
fjármagns.
I þessu efni hefir auðvitað orðið
vemleg breyting á eftir því sem
verðtrvgging fjárskuldbindinga
hefir rutt sér til rúms.
Það er þó engan veginn sjálf-
sagður hlutur, að skattleggja beri
þær vaxtatekjur, sem eru umfram
verðbólgustig en þannig eru raun-
vextirjafnan skilgreindir. Hér verða
það einkum tvö atriði, sem máli
skipta. í fyrsta lagi mat á því, hvort
peningalegur sparnaður sé svo mik-
ilvægur frá þjóðhagslegu sjónar-
miði, að hvetja beri almenning, eft-
ir atvikum með skattfríðindum, til
þess að inna slíkan sparnað af
hendi. En í öðru lagi verður það
auðvitað mjög mikilvægt að gera
sér raunhæfa grein fyrir því, hver
séu hin líklegustu viðbrögð almenn-
ings við breyttum reglum um skatt-
lagningu sparifjárins, eða í því til-
viki sem hér um ræðir Jiver senni-
legt sé að viðbrögðin verði við af-
námi þeirra skattfríðinda sem spari-
fé hefir hingað til notið.
Báðum þessum spurningum
verður reynt að gera hér nokkur
skil eftir því sem hægt er í stuttri
blaðagrein.
Hvað er sparifé?
Einsog fyrirsögn þessarar grein-
ar ber með sér er tilgangur hennar
sá, að koma á framfæri nokkrum
sjónarmiðum er snerta deilur þær,
sem staðið hafa undanfarið um
það, sem kölluð hefir verið skatt-
langing sparifjár. En hvað er spari-
fé?
Það fer lítið fyrir því í umræð-
unni, að reynt sé að skilgreina,
hvað sparifé sé.
Mörg álitamál skjóta líka upp
kollinum við mat þess hvaða eignir
einstaklinga skuli kallaðar sparifé.
Sparnaður getur komið fram í
mörgum myndum öðrum en þeirri
að peningar séu lagðir inn í banka
eða sparisjóð. í hvert skipti, sem
menn ráðstafa hluta tekna sinna
til kaupa á varanlegum raunverð-
mætum er um sparnað af þeirra
hálfu að ræða. Bóndinn sparat' t.d.
gjarnan á þann hátt að byggja sér
á eigin kostnað Ijós eða annars
konar peningshús. En fáir myndu
vilja kalla fjósið „sparifé“ bóndans.
A hinn bóginn er ekki hægt að
skoða allar innstæður í lánastofnun-
um sem sparifé. í tölfræðilegum
upplýsingum Seðlabánkans um
peningamál er get'ður greinarmun-
ur á spariinnlánum og veltiinnlán-
um þar sem með þeim síðarnefndu
er átt við innlán, sem hægt er að
gefa út tékkaávísanir á, þar sem
spariinnlánum fylgir ekki slíkur
réttur, en hinsvegar bera þau jafnan
hærri vexti. Sumstaðar annarstaðar
er hugtakið sparinnlán þó skilgreint
nokkru þrengra, þannig að allar
þær innstæður sem hægt er að
hefja án uppsagnarfrests teljast til
veltiinnlána.
Þar sem það hefir alltaf verið
skilyrði fyrir verðtryggingu hér á
landi, að fé það sem hennar nyti
sé bundið um skemmri eða lengri
tíma er eðlilegt að skilgreina spari-
fé í innlánastofnunum sem bundnar
innstæður og á þetta ekki sízt við
í umræðunni um það, hvort slíkar
innstæður eða raunvexti af þeim
beri að skattleggja. Hér við bætast
svo verðtryggð skuldabréf til lengri
tíma, svo sem spariskírteini ríkis-
sjóðs. Hér á landi hefir í umræðum
um þessi mál það sjónarmið komið
fram, að telja beri hlutabréfaeign
til sparifjár. Ekki kann ég þó við
þá skilgreiningu spariljár og enga
erlenda hagfræðinga þekki ég sem
hana nota, þó að vera megi að þeir
séu til. Það á ekki sízt við hér á
Iandi, að tilgangurinn með því að
kaupa hlutabréf er svo ólíkur til-
ganginum með því að eiga sparifé
að mér finnst beinlínis villandi að
kalla þetta tvennt sama nafni. Ég
minnist þess í þessu sambandi, að
ég heyrði Bjarna heitinn Benedikts-
son komast þannig að orði á fundi
sem haldinn var fyrir um það bil
40 árum, að „hér á landi kaupa
menn ekki hlutabréf í þeim tilgangi
að ávaxta fé sitt, heldur til þess
að skapa sér aðstöðu til þess að fá
vinnu fyrir sig og sína.“ Þó að vissu-
lega hafi hér orðið veruleg breyting
á frá þeim tíma, sem þessi orð voru
töluð, þar sem hér hefir nú mynd-
ast vísir að markaði fyrir hlutabréf,
þá er þó mikill sannleikskjarni í
þeim enn þann dag í dag. Annað
og sýnu verra dæmi um óheppilega
skilgreiningu merkingar orða í
umræðu um þessi mál er, að mínum
dómi, þegar orðin fjármagn og fjár-
magnstekjur eru notuð eingöngu
um peningakröfur og tekjur af
þeim. Þá var skilgreining Karls
gamla Marx, hvað sem um kenning-
ar hans má að öðru leyti segja, ólíkt
skilmerkilegri og skynsamlegri frá
þjóðhagslegu sjónarmiði, en í gróf-
um dráttum skilgreindi hann „kap-
ital“ eða flármagn sem framleiðslu-
tæki, sem nýtt' væru í hagnaðar-
skyni. Ef sú skilgreining ijár-
magns, sem hér hefir verið uppi á
undanförnu, að þar sé um að ræða
peningakröfur einstaklinga, fyrir-
tækja og stofnana, þá væri rökrétt
afleiðing af því, að þjóðareign ís-
lendinga væri 0 eða raunar nei-
kvæð. Innlend peningakrafa er að
vísu eign frá sjónarmiði kröfuhaf-
ans, en á móti því vegur samsvar-
andi neikvæð eign skuldarans. Út-
koman fyrir heildina hlýtur því að
vera 0, en ef tekið er tillit til er-
lendra skulda og inneigna, þá verð-
ur þjóðareign skuldugra þjóða nei-
kvæðri. Hér er ekki verið að neita
því, að peningakröfur séu eign frá
sjónarmiði einstaklingsins, sem
réttmætt geti verið að skattleggja
eða þær tekjur, sem þær gefa af sér.
Hverjir eiga spariféð?
Það er mikilvægt, ef gera á sér
grein fyrir afleiðingum breyttra
reglna um skattlagningu spariíjár
spar
og tekna af því að vita sem mést
um það hveijir eiga spariféð og í
hvaða tilgangi menn ráðstafa eign-
um sínum á þann veg. í umræðum
þeim, sem fram hafa farið um þessi
mál að undanförnu, hefir mjög skot-
ið upp kollinum að mínum dómi hið
afleita orð „Ijármagnseigandi" sem
á að tákna eigendur þess spariíjár,
sem rætt er um að skattleggja. Það
er reyndar sjaldnast skilgreint,
hverskonar fólk það er, sem þessu
nafni er nefnt. Helzt er svo að
skilja að hér sé um einhvern af-
markaðan hóp manna að ræða, sem
svífur í lausu lofti í þjóðfélaginu
og hvorki telst til atvinnurekenda
né launþega. Atvinnurekendur
munu að vísu flestir eiga einhveijar
innstæður í bönkum og öðrum lána-
stofnunum, en þar er yfirleitt um
sjóðeign að ræða í mynd ávísana-
reikninga eða innstæður á óverð-
tryggðum almennum sparisjóðs-
bókum. Slíkar innstæður bera yfir-
leitt neikvæða raunvexti, t.d. munu
raunvextir af almennum sparisjóðs-
bókum í dag vera neikvæðir um
meira en 10% og af tékkareikning-
um ennþá neikvæðari. Það virðist
ekki vera til umræðu nú, að skatt-
leggja þessar innstæður, enda væri
það fráleitt. Vissulega getur at-
vinnurekandi innt af hendi sparnað,
en fæstir munu eiga svo ‘ greiðan
aðgang að lánum, að þeim veiti af
því að nota það sparifé, sem þeir
kunna að eiga í eigin rekstri, sbr.
dæmið, sem tekið var hér að fram-
an um bóndann, sem Ijármagnar
eigin fjósbyggingu.
Þar sem starfandi fólk skiptist í
tvær höfuðstéttir, atvinnurekendur
og launþega, verður ekki önnur
ályktun af þessu dregin en sú, að
mestur hluti hins eiginlega spari-
fjár, þ.e. bundnar innstæður, sem
nú eru yfirleitt verðtryggðar, hljóti
að vera í eigu launþega, annað-
hvort sem einstaklinga eða stofnana
sem reknar eru í þeirra þágu, svo
sem lífeyrissjóðir. Talsverður hluti
sparifjárins er óefað í eigu eftir-
launafólks og ellilífeyrisþega, en
obbann af tekjum þeirra má skoða
sem laun, er þeim eru greidd eftir á.
Þessi í sjálfu sér einföldu sann-
indi reyná sumir stjórnmálamenn
að dylja fyrir almenningi með notk-
un hins óskilgreinda orðs „fjár-
mangseigandi" og því miður hefir
þess gætt í umræðum um þessi
mál, að ýmsir greindir menn úr
launþegastétt hafa látið blekkjast
af þessu og telja sér trú um að
skattlagning spariíjár geti að ein-
hveiju leyti átt þátt í því, að breyta
tekju- og eignaskiptingunni í þjóð-
félaginu launþegum í hag.
Ég minnist þess í þessu sam-
bandi að fyrir um það bil 15 árum
var mér boðið að sitja ráðstefnu,
sem haldin var í Ölfusborgum um
efnahags- óg kjaramál, en að þeirri
ráðstefnu stóðu aðilar_ vinnumark-
aðarins, ASÍ og VSÍ. Umræður
þær, sem þar fóru fram, voru fróð-
legar og málefnalegar, þótt vissu-
lega væri oft um mikinn ágreining
að ræða milli þátttökuaðila. Eitt
voru þessir aðilar þó sammála um,
en það var að lækkun vaxta væri
æskileg. Það er auðsætt, að hin
beinu áhrif vaxtalækkunar eru at-
vinnurekendum í hag, þar sem það
eru fyrst og fremst þeir, sem eru
iánþegar. Ilin beinu áljrif vaxta-
lækkunar eru vafalaust launþe'gum
óhagstæð, ef litið er á þá sem heild
þar sem hlutdeild þeirra í spariinn-
lánum er meiri en í útlánum. Þetta
hygg ég að hafi út af fyrir sig ver-
ið Ijóst þeim forystumönnum laun-
þegasamtakanna, sem þessa ráð-
stefnu sóttu, enda um greinda menn