Morgunblaðið - 27.09.1989, Blaðsíða 23

MOROUN'BLAÐIÐ MIÐVIKUÐAGUR- 27. SBPTEMBER 1-989
23
att-
iflár
að ræða og vel að sér um þá þætti
efnahagsmála, sem kjaramálin
snertu, þótt ekki væru lærðir hag-
fræðingar. En að þeirra dómi voru
hagstæð óbein áhrif vaxtalækkana
á hag launafólks mikilvægari en
hin beinu áhrif, en þessi óbeinu
áhrif voru fólgin í því, að eftirspurn
eftir vinnuafli myndi aukast ef vext-
ir lækkuðu og í skjóli þess væri
auðveldara að knýja fram kröfur
um hærra kaup. Um það má þó
deila, hvort líkur séu á því, að lægri
vextir leiði til hærri raunlauna. Ef
vaxtahækkunin leiðir aðeins til auk-
innar verðbólgu, sem oft hefir viljað
brenna við hér á landi, eru ekki líkur
á því að kaupmáttur launa aukist.
En þó aðilar vinnumarkaðarins
virtust á þeim tíma vera á einu •
máli um það að vaxtahækkun væri
æskileg, þá virðist sem meiri efa-
semda en áður gæti um það meðal
vinnuveitenda að þeim verði hagur
í vaxtalækkun, ekki sízt ef slíkt er
knúið í gegn með handafli, þ.e.a.s.
í trássi við lögmál markaðarins.
Ekki mun þó skýringin á þessu
vera sú, að hlutdeild vinnuveitenda
í sparifé landsmanna hafi aukizt,
heldur sú, að þeir óttast að vaxta-
lækkun muni draga úr framboði
lánsíjár og þannig geta haft nei-
kvæð áhrif á hag annarra fyrir-
tækja en þeirra, sem njóta póli-
tískra forréttinda.
Atvinnurekendur munu hinsveg-
ar alltaf hafa haft neikvæða afstöðu
til skattlagningar sparifjár og virð-
ist sú afstaða óbreytt, sbr. bréf
Verzlunarráðsins til ijármálaráð-
herra, sem nokkuð hefir verið til
umræðu síðustu daga. Tæpast mun
sú afstaða þó ákvarðast af ótta við
það að slíkur skattur verði í neinum
teljandi mæli greindur af umbjóð-
endum þessara aðila heldur af því,
að þeir gera ráð fyrir að skattlagn-
ingin dragi úr framboði lán.sijár og
hækki vexti. Þetta atriði verður
nokkuð rætt hér á eftir.
Vextir og sparnaður
I umræðunum um vexti, verð-
tryggingu og skattlagningu vaxta-
tekna hefir það eðlilega borið mjög
á góma hverskonar samband sé á
milli raunvaxta og sparnaðar. Þetta
hefir einnig verið mjög til umræðu
meðal hagfræðinga og skoðanir
þeirra skiptar í því efni. Hin svo-
nefnda klassíska hagfræði ályktaði
sem svo, að þar sem vextina mætti
skoða sem umbun fyrir það að spara
ættu hærri vextir að léiða til meiri
sparnaðar og þá öfugt ef vextir
lækka. Keynes og fylgismenn hans
lögðu hinsvegar megináherzlu á
tekjurnar sem ákvörðunarþátt
sparnaðarins. Ef hærri vextir hafa
neikvæð áhrif á atvinnustig og tekj-
ur segja Keynes-sinnar, þá hafa
þeir einnig neikvæð áhrif á sparn-
að, öfugt við það sem klassíska
hagfræðin hélt fram. Ekki verða
þessu efni gerð hér nánari skil,
enda var,ágreiningurinn milli þess-
ara skóla meira sprottinn af því,
að gengið var út frá mismunandi
forsendum heldur en af hinu, að
um mismunandi röksemdafærslu
væri að ræða. Keynes-hagfræðin,
en blómatímabil hennar var fjórði
áratugur þessarar aldar þegar
heimskreppan mikla gekk yfir, hef-
ur með nokkrum rétti verið kölluð
kreppuhagfræði, þar sem forsendur
klassísku hagfræðinnar voru þær,
að hagkerfið leitaði alltaf af sjálfu
sér jafnvægis við fulla nýtingu
vinnuaflsins.
Enginn getur auðvitað um það
sagt með neinni vissu, hver verði
áhrif lækkunar raunvaxta á heildar-
sparnað miðað við þær aðstæður,
Ólaí'ur Björnsson
„Mér virðist því í meira
lagi vafasamt, hvort
það er skattlagning
hlutaQár sem fælir frá
því að kaupa hlutabréf,
heldur hygg ég, að hitt
sé miklu þyngra á met-
unum, að fólk hefir tak-
markaða trú á því, að
hlutafé skili nokkrum
arði. En ef ekki er um
neinn arð að ræða, þá
skiptir skattlagningin
litlu máli. “
sem fyrir hendi eru nú hér á landi.
Ef við gerum ekki ráð fyrir því, að
slíkt hafi áhrif á tekjurnar, reiknað
á föstu verði eða í kaupmætti, þá
má telja ólíklegt að um veruleg
áhrif vet'ði að ræðá, a.m.k. ef yfir
skemmri tíma er litið. Hinsvegar
kemur sparnaður fram í mörgum
myndum og ef um verulega breyt-
ingu raunvaxta er að ræða getur
slíkt, jafnvel þótt yfir skamman
tíma sé litið, haft veruleg áhrif á
það, hvaða myndir sparnaðurinn
tekur á sig. Þannig tel ég ekki vafa
á því, að lækkun raunvaxta af
sparifé í merkingunni bundnar inn-
stæður í lánastofnunum eða kaup
spariskírteina getur haft veruleg
neikvæð áhrif á hinn peningalega
sparnað, þótt það þurfi ekki að leiða
til minni heildarsparnaðar að sama
skapi. Menn spara þá í öðrum
myndum, t.d. þeirri, að kaupa vand-
aðri og meiri heimilistæki en áður,
sem er ijárfesting frá sjónarmiði
einstaklings, þótt neyzla teljist í
þjóðhagsreikningum, kaupa erlend-
an gjaldeyri ef slíks er kostur
o.s.frv. Sem dæmi má hér nefna
hinn mikla samdrátt í peningaleg-
um sparnaði sem leiddi af hinum
neikvæðu raunvöxtum sparifjár á
seinni hluta síðastliðins áratugar,
sem var höfuðástæða þess að al-
menn verðtrygging fjárskuldbind-
ing vai' tekin upp. Þar sem ekki var
um neina verulega rýrnun kaup-
máttar tekna að ræða má telja ólík-
legt, að heildarsparnaður hafi að
sama skapi dregizt saman, þótt
upplýsingar vanti um það hvert
spariféð flúði.
Annað dæmi um röskun sparnað-
arforma er hinn mikli bílainnflutn-
ingur, sem átti sér stað í kjölfar
þeirra samninga, sem aðilar vinnu-
markaðarins gerðu árið 1986 um
stórfellda lækkun aðflutningsgjalda
af bílum. Þetta gerði bílakaup miklu
hagkvæmara form fyrir sparnað en
áður hafði verið og tel ég ekki vafa
á neikvæðum áhrifum þess á liinn
peningalegan sparnað, þótt ekki
hafi þurft að eiga sér stað beinn
samdráttur í honum, þar sem raun-
tekjur almennings fóru þá mjög
hækkandi vegna þess góðæris sem
þá var. í þessu sambandi er rétt
að vekja athygli á því, að í umræð-
unni um þessi mál er peningalegum
sparnaði og almennum sparnaði
gjarnan blandað saman, sem telja
má mjög óheppilegt.
Helztu rök með og móti
skattlagningu vaxtatekna
Það sem fylgismenn skattlagn-,
ingar raunvaxta af sparifé einkum
benda á máli sínu til stuðnings eru
eftirfarandi atriði: Allar tekjur beri
að skattleggja eftir sömu reglum,
hvort sem um launatekjur eða
eignatekjur er að ræða. Sérstök
áherzla er gjarnan lögð á mismun-
andi skattgreiðslu af eignatekjum,
sem samræma beri.
Sem rök fyrir slíkri samræmingu
hefir það gjarnan verið nefnt, að
slíkt gæti orðið hvati til þess að
almenningur keypti hlutabréf í
stærri stíl en nú er.
Þá er gjarnan vitnað til þess, að
vaxtatekjur séu yfirleitt skattskyld-
ar í nágrannalöndum okkar og hef-
ir þar verið sérstaklega á það bent,
að ef koma eigi til nánari tengsla
Islands við Efnahagsbandalagið þá
verði nauðsynlegt að samræma
íslenzka skattalöggjöf þeirri, sem
aðildarríki Efnahagsbandalagsins
búa við.
Þá hefir og verið á það bent, að
. æskilegt sé að breyta skattlagningu
eigna og eignatekna á þann veg,
að dregið verði úr eignasköttum eða
þeir jafnvel afnumdir með öllu, en
skattar á tekjur af eignum gerðir
víðtækari en áður.
Að því er fyrsta atriðið snertir,
þ.e. samræmingu skattlagningar
allra tekna, þá er sú skoðun vafa-
laust almenn, að réttlæti mæli með
því, enda þótt hafa beri í huga, að
enginn hlutlægur mælikvarði er til
á það, hvað sé réttlátt, heldur verð-
ur slíkt ávallt háð huglægu mati
einstaklinga. En þó að menn fallist
á ofangreinda skoðun, sem æskilegt
markmið, þá getur það í fyrsta lagi
verið óframkvæmanlegt að fá svo
góðar upplýsingar um tekjur, bæði
af atvinnurekstri og eignum, að
reglan um það, að sömu reglum
skuli fylgt við skattlagningu allra
tekna getur ekki orðið virk. Smáat-
vinnurekendur, sem ekki hafa aðra
en ijölskyldu sína í þjónustu sinni
og hafa bein viðskipti við þá sem
þeir selja vöru og þjónustu, geta í
raun sjálfir ákveðið skatta sína, því
að allt eftirlit með tekjum þeirra er
í raun óframkvæmanlegt. I flestum
þjóðfélögum er hér um allljölmenna
hópa að ræða, ekki sízt hér á landi,
þar sem smárekstur er svo almenn-
ur. Af þessu leiðir að svonefnd
tekjutenging annarra tekna en
launatekna bitnar meira á launþeg-
um, sem fá allar tekjur sínar gefn-
ar upp til skattayfirvalda af launa-
greiðanda en öðrum, þannig að
tekjutengingin nær aldrei tilgangi
sínum nema að takmörkuðu leyti.
Þetta vandamál er raunar allstaðar
fyrir hendi að meira eða minna leyti.
En fleira en þetta kemur til, sem
veldur því, að það er ekki alltaf
sjálfsagður hlutur, að allar tekjur
skuli skattleggja eins. Hvað sem
líður kenningunni um hina hlut-
lausu skattheimtu, sem engin áhrif
hefir á það hvernig menn ráðstafa
vinnuafli sínu og eignum, þá munu
jafnvel þeir, sem lengst vilja ganga
í fijálshyggjuátt, viðurkenna rétt-
mæti þess, að ríkið beiti sér til þess
að hafa áhrif á athafnir borgar-
anna.
Skattarnir eru eitt þeirra tækja,
sem hægt er að beita í þessu efni
og það er allstaðar gert í meira eða
minna mæli, sér í lagi þó að því
er snertir skattlagningu eigna. Ekki
verður að telja líklegt, að horfið
verði frá allri mismunun í þessu
efni, en hitt er annað mál að alla
slíka mismunun verður að styðja
með sérstökum rökum fyrir því, að
slíkt sé sanngjarnt eða æskilegt frá
þjóðhagslegu sjónarmiði. Sem dæmi
um slíka mismunun má nefna það,
að mér er ekki kunnugt um það,
að ráðgert sé að taka upp á ný
skattlagningu afnota eigin hús-
næðis, sem lengi var hér í gildi.
Hér er þó um greinilega mismunun
að ræða milli þeirra, sem leigja út
húsnæði, sem þeir eiga, og hinna,
sem nota það sjálfir. Þetta verður
ekki rökstutt með því, að gera
megi ráð fyrir því, að þeir, sem
leigja út húsnæði, séu alltaf betur
efnum búnir en hinir, sem nýta
húsnæði sitt eingöngu fyrir sjálfa
sig, því að oft geta fjárkröggur ein-
mitt verið ástæðan fyrir því, að
fólk leigir út húsnæði, sem það
gjarnan vildi nota sjálft. En rökin
fyrir því, að á sínum tíma var horf-
ið frá því að skattleggja eigin hús-
næði fólks voru þau, að þannig
bæri að auðvelda fólki að byggja
yfir sig, en ekki væri á sama hátt
rétt að örva einstaklinga til þess
að byggja leiguhúsnæði.
Annað nærtækt dæmi þessa dag-
ana eru lífeyrissjóðirnir og ávöxtun
þeirra. Ég tel mér að vísu óheimilt
að blanda mér í deilur um túlkun
tillagna nefndar þeirrar, er undan-
farið hefir á vegum ríkisstjórnárinn-
ar fjallað um skattlagningu fjár-
magnstekna, þar sem ég hefi aðeins
fengið að sjá þær sem trúnaðar-
mál. En skýrar yfirlýsingar liggja
fyrir um það frá ríkisstjórninni, að
engin slík skattlagning vaxta lífeyr-
issjóðanna sé fyrirhuguð. Það sæti
illa á mér, sem gömlum formanni
fjölmennra launþegasamtaka, að
mæla með slíkri skattlagningu,
enda geri ég það ekki. Hitt er svo
annað mál, að framlög lífeyrissjóða
eru mikilvægur þáttur þess sparn-
aðar, sem á sér stað í þjóðfélaginu,
þannig að skattfrelsi vaxtatekna
er þeir gefa af sér brýtur í bág við
þá stefnu, að allar vaxtatekjur skuli
skattleggja eins. En hvernig á þá
að skattleggja lífeyri, sem einstakl-
ingar kaupa sér, sbr. hin svonefndu
lífeyrisbréf, sem nú eru boðin til
kaups?
Ef litið er til annarra landa, þá
veit ég ekki betur en mikið sé um
það í flestum þeirra landa, sem við
berum okkur einkum saman við,
að mismunað sé milli s'parnaðar-
forma við skattlagningu. Aðalregl-
an er að vísu sú, að sömu reglum
eigi að vísu að fylgja við skattlagn-
ingu fjármagnstekna, en alltaf er
það svo, að tiltekin markinið sparn-
aðar, svo sem trygging lífeyrisrétt-
inda, eru talin svo mikilvæg, að
sparnaður í þágu þeirra eigi að njóta
skattfríðinda.
Annað atriði, sem bent hefir ver-
ið á, sem rök fyrir afnámi þeirra
skattfríðinda er sparifé nýtur nú,
er það að slíkt geti orðið hvati tií
þess að almenningur kaupi hluta-
bréf í ríkari mæli en áður og hefir
þá jafnvel verið rætt um að veita
eigendum hlutabréfa frekari skatt-
fríðindi en þeir njóta nú.
I þessu sambandi skiptir það litlu
máli, hvort hlutaijáreign er talin til
sparifjár eða ekki, en hvað sem því
líður, þá hefir mikið verið gert
síðustu tvo áratugi til þess að jafná
aðstöðu sparifjár og hlutabréfa-
eignar. Nú er þeim, sem kaupa
hlutabréf fyrir 72 þús.kr. ef um
einstakling er að ræða en 144
þús.kr. ef hjón eiga í hlut, heimilt
að draga þá fjárhæð frá tekjuskatt-
stofni sínum. Ekkert sambærilegt
þessu er boðið þeim, sem auka eig-
inlega sparifjáreign sína. Ráðstöfun
sparnaðar til hlutabréfakaupa er
því nú þegar hagstæðari frá skatta-
legu sjónarmiði en innlög í lána-
stofnanir þegar um fjárhæðir er að
ræða innan þeirra marka, sem allur
þorri fólks ræður við að leggja til
hliðar.
Mér virðist því í meira lagi vafa-
samt, hvort það er skattlagning
hlutafjár sem fælir frá því að kaupa
hlutabréf, heldur hygg ég, að hitt
sé rniklu þyngra á metunum, að
fólk hefir takmarkaða trú á því, að
hlutafé skili nokkrum arði. En ef
ekki er um neinn arð að ræða, þá
skiptir skattlagningin litlu máli.
Þá er það þriðja röksemdin, sem
nefnd var hér að framan fyrir því
að afnema beri skattfríðindi spari-
fjár, en hún er sú, að samræma
beri reglur þær, sem fylgt er í ná-
grannalöndum okkar í þessu efni,
okkar reglum. Vissulega getum við
lært margt af nágrönnum okkar í
skattamálum, sem öðrum málum.
En þegar borin er saman skattlagn-
ing sparifjár hjá okkur við það sem
gildir í þessum löndum, svo sem í
Danmörku, Bretlandi og Banda-
ríkjunum, þá hefir mér fundizt, að
gjarnan sjáist yfir atriði, sem höfuð-
máli skiptir við allan slíkan saman-
burð, en þar á ég við þá staðreynd,
sem öllum ætti að vera kunn er í
þessari umræðu taka þátt, en hún
er sú, að efnahagsvandamálin, sem
þar er við að etja, eru nánast þau
öfugu við þaú, sem hér er við að
etja. I þessum löndum er mjög
óveruleg verðbólga og traust gjald-
eyrisstaða, en hins vegar er at-
vinnuleysið, sem ekki sízt stafar af
ónógri eftirspurn eftir vöru og þjón-
ustu, erfiðasta efnahagsvandamál-
ið, sem þar er við að etja. Við^slíkar
aðstæður er engin ástæða til þess
að hvetja til aukins sparnaðar,
hvorki með skattfríðindum eða á
annan hátt. Stjórnvöld í þessum
löndum telja það oftast fremur af
því góða ef fólk sparar minna en
kaupir meira og örvar þannig eftir-
spurn eftir vinnuafli. Hér á landi
er það hinsvegar verðbólgan og
erlend skuldasöfnun, sem að nokkru
á rót sína að rekja til verðbólgunn-
ar, sem eru aðalvandamálin. Ekki
er vafi á því að aukinn peningaleg-
ur sparnaður dregur úr verðbólgu,
þannig að allt, sem hvetur til aukn-
ingar slíks sparnaðar, hvort sem
um er að ræða skattfríðindi eða
annað, hefir að þessu leyti jákvæð
áhrif á hina efnahagslegu þróun. í
sambandi við þessa umræðu um
æskilega samræmingu skattlagn-
ingar sparifjár hér á landi og í ná-
grannalöndunum hefir því sjónar-
miði talsvert verið haldið fram, að
slík samræming muni greiða fyrir
nánari tengslum íslands við EBE.
Nú er það út af fyrir sig rétt, að
ef t.d. tvær stórþjóðir efna til ná-
inna efnahagslegra tengsla ,sín í
milli, þá verður að samræma skatt-
lagningu fjármagnstekna þeirra í
milli, því að annað myndi auðveld-
lega leiða til óeðlilegra fjármagns-
flutninga. Hitt virðist fremur ólík-
legt, að verðbólguhijáðu smáríki
einsog Islandi verði sett það skil-
yrði fyrir tengslum við stóra efna-
hagsheild, að það afnemi hugsan-
lega skattfríðindi sparifjár, sem
beitt hefir verið sem verðbólgu-
hömlu. Aðalhindrunin í vegi tengsla
íslands við EBE á sviði verðlags
og peningamála hlýtur að vera hið
háa verðbólgustig hér á landi. Mér
finnst það því nánast vera að byrja
á öfugum enda hlutanna, að hefjast
fyrst handa um afnám skattfríðinda
sparifjár er haft getur neikvæð
áhrif á lausn verðbólguvandans.
Takist hinsvegar að sigrast á hon-
um eftii' einhveijum leiðum og
skapa svipað jafnvægi í verðlags-
málum og EBE-löndin yfirleitt búa
við, þá gæti skattlagning fjár-
magnstekna verla lengur verið sér-
stakt ágreinings- eða vandamál.
Þá skal að lokum í þessu sam-
bandi minnst á íjórða og síðasta
atriðið, sem nefnt var hér að fram-
an sem rök fyrir aukinni skattlagn-
ingu eignatekna, en það var að slík
skattlagning kæmi að meira eða
minna leyti í stað eignaskatts.
Hér er að mínum dómi um at-
hyglisverða hugmynd að ræða.
Flestir hagfræðingar munu sam-
mála um það, að í nútíma þjóð-
félagi séu tekjurnar yfirleitt betri
mælikvarði á getu borgaranna til
þess að greiða skatta en eignirnar.
Eignaskattar svipaðir því sem hér
þekkist tíðkast á Norðurlöndum,
annarstaðar en í Færeyjum, að því
er fróðir menn hafa tjáð mér og
ennfremur í V-Þýskalandi en þekkj-
ast ekki annarstaðar í V-Evrópu
og ekki í Norður-Ameríku. Stór-
eignaskattar voru þrisvar sinnúm
lagðir á hér á landi á árunum
1947-57 en gáfust illa og hin mikla
hækkun skatta á eignir yfir
ákveðnu marki er lögfest var á
síðasta Alþingi er mjög óvinsæl,
vegna þes hve illa hún kemur við
marga, sem eiga dýrar fasteignii'
;n hafa e.t.v. litlar tekjur.
Róttæk breyting í þessa átt
irefst þó meiri uppstokkunar á
skattakerfinu en vitað er til að nú
standi fyrir dyrum, auk þess sem
æskilegt er, að þegar hún á sér
stað verði meira jafnvægi komið á
peninga- og verðlagsmálin en nú
er að heilsa.
Höfundur. er fyrrverandi
prófessor við viðskiptaffæðideild
Háskóla íslands.