Morgunblaðið - 19.10.1989, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 19. OKTÓBBR 1989
„Þótt náttúran
sé lamin með
lurk ...4Í
_________Leiklist____________
Bolli Gústavsson í Laufási
Leikfélag Akureyrar
Hús Bernörðu Alba
Leikur um konur í spænskum
þorpum eftir Federico Garcia
Lorca.
Þýðing: Einar Bragi.
Leikstjórn: Þórunn Sigurðar-
dóttir.
Leikmynd og búningar: Charl-
otte Clason.
Tónlist: Pétur Jónasson, einleik-
ari á gítar, spilar lög eftir Manu-
el de Falla, Francisco Tárega og
Federico Garcia Lorca. Einnig
spænsk þjóðlög úr safhi Garcia
Lorca.
Lýsing: Ingvar Björnsson.
Leikrit Federico Garcia Lorca
fjalla flest um óijúfanleg tengsl
ástar og dauða. Að vísu mun hann
hafa samið nokkra gamanleiki
(farsa) þar sem hann hlaut að snið-
ganga þetta áleitna viðfangsefni
meginverka sinna. En í þeim veiga-
miklu leikritum, sem kunnust eru
hér á landi, Blóðbrullaupi og Húsi
Bernörðu Alba, birtir hann þá hug-
mynd sem virðist hafa orðið honum
að lögmáli. Samkvæmt því bíður
hver sá óumflýjanlegan dauða, sem
gengur ástinni á hönd og lætur
hana ráða_ hugsunum sínum og
gjörðum. I Húsi Bernörðu Alba
kynnumst við því, hvernig vilja-
styrkur hinnar ungu og þróttmiklu
Aðelu leiðir til bráðrar tortímingar,
því þrátt fyrir fjötrana þorði hún
að hlýða kalli ástarinnar. En veik-
lyndi eða bugað þrek eldri systr-
anna, sem innst inni elska og þrá,
byrgja inni heitar ástríður, leiðir til
vonleysis og hi’örnunar, sem eru
opið fordyri dauðans. Lorca hirðir
hins vegar ekki um að gefa viða-
miklar skýringar á þeim miklu átök-
um, sem verða í Húsi Bernörðu
Alba: Hann er ekki djúpt sokkinn
í margbrotna, sálfræðilega vefjar-
list, heldur er listtjáning hans klár
og kvitt eins og heit trú án nokkurr-
ar guðfræði. Því vekur það undrun,
hvað getur borið við í verkum hans
án viðhlítandi skýringa. Þannig
skrifaði hann leikrit árið 1931, sem
ber heitið Asi que pasen cinco an-
os, Eftir fímm ár. Þar getur piltur
beðið í fimm ár eftir stúlkunni sinni
„af ástæðum, sem ekki þurfa skýr-
inga við“, en sú saga endar auðvit-
að með skelfingu.
í leikritum sínum stendur Lorca
oft nærri hinum fornu harmleikjum.
Þá endurspegla ljóðrænir þættir
alþýðlega og einlæga sannfæringu
þjóðsagnanna, sem birta þekkingu
langrar reynslu á örlögunum.
Minna þeir þættir oftar en ekki á
kórinn í harmleikjunum.
Ekki er ástæða til að orðlengja
umljöllun þessa um Hús Bemörðu
Alba, sem frumsýnd var á Akur-
eyri þann 14. október sl., því svo
rækilega hefur verkið verið kynnt
í fjölmiðlum. Þetta er fyrsta við-
fangsefni LA á leikárinu og er
óhætt að segja, að þar sé farið af
stað með ótvíræðum glæsibrag,
enda hlaut það mjög góðar undir-
tektir áhorfenda á frumsýningu.
Ýmsum mun hinsvegar hafa þótt
það vafasamt vinarbragð af
íslenska ríkissjónvarpinu, að sýna
spænska kvikmynd af þessu leikriti
Lorca skömmu áður en það var
frumsýnt hér. En því er svo til orða
tekið, að sjónvarpsgerðin er hæg
og þar er mjög mikið lagt upp úr
myndræna þættinum, stjórnandinn
beitir myndavélinni oft og lengi í
þögn, nær þannig fram lamandi
þvingun og ógn, sem ríkja í þessari
sérstæðu meyjarskemmu. Sjón-
varpsmyndin er minnileg, en þó
líkleg til þess að draga úr löngun
margra til þess að sjá leikritið, því
ýmsum þótti annarlegur drungi
hennar slíkur. Því vil ég taka það
skýrt fram, að sýning LA er með
öðrum brag og er þó leikstjórinn,
Þórunn Sigurðardóttir, að öllu leyti
trú verki höfundarins. Hún velur
hins vegar aðrar áherslur í túlkun
leikenda. Það, sem fyrst vekur at-
hygli, ef haldið er áfram saman-
burði, er, hversu persónugerðir
systranna í sjónvarpsmyndinni
renna saman í eitt. I sýningu LA
hafa þær sjálfstæðari persónuein-
kenni, án þess þó að vera óeðlilega
ólíkar, og það eykur stórum á lit-
brigði og hljóm verksins.
Sigríður Hagalín leikur titilhlut-
verkið, Bernörðu Alba, eitilharðan
einvald, er hefur tekið sér bólstað
í fíngerðri konu, sem aldrei gefur
eftir í kúgun dætra sinna. Sigríður
túlkar þessa lítt skiljanlegu og af-
vegaleiddu „umhyggju" af sterkri
innlifun, án þess að slaka nokkru
sinni á þeirri ögun, sem skiptir
miklu máli í þessu vandmeðfarna
hlutverki. Hún ræður yfir lát-
bragði, svipbrigðum og þyrrkings-
legri, skipandi rödd, svo ekki skeik-
ar og túlkun innri átaka bregst
henni hvergi. Sterk andstæða henn-
ar er griðkonan, Poncia, fulltrúi
hins venjulega lífs í þorpinu fyrir
utan, og stendur ein upp í hárinu
á húsmóður sinni, vegna þess að
hún þekkir veikleika hennar og
nýtir sér þá út í æsar. Hlutverk
Ponciu er í öruggum höndum Sunnu
Borg. Hún leikur þessa hressilegu
og kjarnyrtu alþýðukonu af þrótti
og skilningi. Samleikur þeirra
Sigríðar og Sunnu rís hátt eins og
jafnan, þegar andstæðum er att
saman til átaka af listrænum skiln-
ingi og það gerir svo sannarlega
kröfur til túlkenda, sem að þessu
sinni drógu upp áhrifamikla líkingu
af skörpum andstæðum kúgunar
og frelsis. Ung leikkona, Sóley Elí-
asdóttir, leikur yngri griðkonu á
heimilinu af léttleik og hispurs-
leysi. Kristjana A. Jónsdóttir fer
með hlutverki Maríu Jósefu, geð-
truflaðrar móður Bernörðu. Krist-
jana kemur eins og loftkennd vera
af öðrum heimi og flytur magnaðan
texta ljóðskáldsins Lorca með til-
þrifum og einkar skýrri framsögn.
Sjaldan hefur henni tekist betur
upp.
Sem fyrr segir er þess gætt í
sýningunni, að systurnar fimm
myndi ekki of .samofna heild, en
persónuleiki hverrar um sig fái not-
ið sín. Elstu systurina, Agústínu,
leikur Ingunn Jensdóttir. Ágústína
er raunar hálfsystir hinna, átti ann-
an föður, sem skildi henni eftir arf,
og því eygir hún þá von að komast
út fyrir múrana. Ingunn er reynd
leikkona og hefur örugg tök á hlut-
verki Ágústu, lýsir vel þeirri bældu
vongleði, sem sífellt á í vök að verj-
ast í myrkri öfundar, og er því stöð-
ugt á varðbergi, uns hún er snögg-
legs svipt allri von um riddarann,
Pepe E1 Romano. Leikur Ingunnar
er heilsteypúr, sannfærandi og útlit
hennar og látbragð styrkja spænsk-
an svip sýningarinnar. Guðbjörg
Thoroddsen leikur Magðalenu, sem
þegar er á valdi vonleysisins og
reynir að sætta sig við þau örlög
við vinnu sína. Guðbjörg túlkar þá
afstöðu vej. Emilía er leikin af
Steinunni Ólafsdóttur. Steinunn er
nýliði í leikhúsjnu, lauk prófi frá
Leiklistarskóla Islands á liðnu vori.
Hún hefur allgóð tök á hlutverki
ungrar systur, sem er ráðvillt í
hringiðu átakanna. Hlutur hennar
hér spáir góðu um framtíðina.
María Sigurðardóttir tekst á við
meiri vanda og sýnir athyglisverðan
skapgerðarleik í hlutverki Mörtu,
sem leyfir sér að dreyma, þrátt fyr-
ir líkamslýti sín og kúgunina. María
sannar hér enn, að hún er listamað-
ur, sem óhætt er að gera miklar
Fiðlukonsert í minningu engils
Leif og Hannele Segerstam á æfingu með Sinfóníuhljómsveit ís-
lands í vikunni.
eftir Rafh Jónsson
Efnisskrá Sinfóníuhljómsveit-
arinnar verður að venju fjölbreytt
á tónleikunum í Háskólabíói í
kvöld. Flutt verða þijú verk;
Sagnaþulurinn eftir Sibelius,
Fiðlukonsert eftir Alban Berg og
Sinfónía nr. 3 eftir Johannes
Brahms. Einleikari verður finnski
fiðluleikarinn Hannele Segerstam
og eiginmaður hennar, Leif Seg-
erstam, stjórnar hljómsveitinni.
Þau hjón stunduðu nám við Sibel-
iusar-akademíuna í Helsinki og
framhaldsnám í Bandaríkjunum.
Þau hafa í aldarfjórðung starfað
að tónlistarmálum, Hannele sem
fiðluleikari og Leif sem hljóm-
sveitarstjóri og afkastamikið tón-
skáld.
Sibelius
Finnar eru miklir tónlistarmenn
en þekktasta tónskáld þeirra er
vafalítið Jean Sibelius (1865-
1957). Hann er í hugum margra
tákn þjóðemiskenndar Finna, sem
endurspeglast í tónlist hans og
er oftar en ekki byggð á þjóðlegri
tónlist.
Hann stundaði nám í píanóleik
og fiðluleik í heimabyggð sinni.
Því næst hélt hann til Helsinki
og skráði sig þar í Háskólann til
náms í lögfræði en hætti því eftir
eitt misseri og sneri sér einvörð-
ungu að tónlist. Hann gekk í Tón-
listarháskólann í Helsinki og nam
þar fiðluleik og tónsmíðar.
Finnar hafa heiðrað Sibelius
með margvíslegum hætti; stofnað
Tónlistarháskóla með nafni hans,
Sibeliusar-akademíuna í Helsinki,
nefnt listahátíðir eftir honum og
fleira mætti telja. í einu ferð sinni
til Bandaríkjanna var Sibelius
gerður að heiðursdoktor í tónlist
við Yale-háskólann. Sagnaþulur-
inn (Der Bard) hefur yfir sér svip-
mót stofutónlistar. Þar heyrist í
hornum og hörpum farandsöngv-
ara frá fyrri tímum.
Alban Berg
Austurríska tónskáldið Alban
Berg fæddist í Vínarborg 1885
og lést þar vegna ígerðar í sári
1935. Ungur lærði hann á píanó
og skrifaði tónlist án þess að
hljóta til þess sérstaka kennslu.
Hann vann á skrifstofu hjá hinu
opinbera í Lower í Austurríki uns
hann hitti Arnold Schonberg, sem
varð kennari hans og vinur. Hann
var nemandi Schonbergs ásamt
Anton von Webern í sex ár og
saman mótuðu þeir hina róttæku
tónlistarstefnu, sem kennd hefur
verið við nýja Vínarskólann. Elstu
verk Bergs bera svip af Wagner,
Hugo Wolf og Mahler en 1917
samdi hann óperuna Wozzeck.
Hún var úthrópuð í Berlín og
Prag, þar sem hún var flutt 1925
og 1926 en í Bandaríkjunum fyllti
hún menn áhuga á verkum hans,
án þess að henni væri sérstaklega
fagnað. Á fjórða áratugnum var
óperan svo flutt aftur í Evrópu
og þá við mikil fagnaðarlæti og
kunnu menn nú að meta Alban
Berg.
Síðasta verkið, sem hann lauk
við, var Fiðlukonsertinn, sem
frumfluttur var af bandaríska
fiðluleikaranum Louis Krasner á
hátíð alþjóðafélags nútímatón-
skálda í Barcelona 1936, ári eftir
Iát Alban Bergs. Verkið ber nafn-
ið Das Andenken eines Engels eða
í minningu engils og er helgað
lítilli dóttur Ölmu Mahler, sem
talin var fegursta kona Evrópu á
sínum tíma, og þýska arkitektsins
Walters Gropiusar, sem var höf-
undur Bauhausstefnunnar í bygg-
ingarlist og hönnun. Dóttir þeirra
lést úr berklaveiki. Verkið er
skrifað með tólftóna tækni með
mörgum og óreglulegum tónteg-
undaskiptum.
Brahms
Brahms fæddist í Hamborg
1833 og lést úr krabbameini í
Vínarborg 1897, 63 ára að aldri.
Aðeins tíu ára kom hann fyrst
fram sem píanóleikari á kammer-
tónleikum og í framhaldi af því
hélt hann til náms í tónlist. Hann
framfleytti sér með hljóðfæraleik
á veitingastöðum og krám á
námsárunum. Verk Brahms voru
fyrst og fremst klassísk að formi
til en þrungin rómantík 19. aldar.
Tónlistin var honum allt, hann
leit ekki á hana sem meið af bók-
menntum eða myndlist, heldur
algerlega sjálfstætt tjáningar-
form.
Sinfónía nr. 3 var frumflutt af
Fílharmóníusveit Vínar 2. desem-
ber 1883. Þetta var eitt fjögurra
sinfónískra verka Brahms. Hann
taldi sig aldrei vel í stakk búinn
til að skrifa heilar sinfóníur og
lauk þessum ferli tónsmíða sinna
á einum áratug. Á Brahms-tón-
leikunum 11. janúar á næsta ári
verður svo m.a. flutt 2. sinfónía
hans.
Árið 1869 settist Brahms að í
höfuðborg tónlistarinnar, Vín, og
bjó þar einsamall til dauðadags.
Þótt hann hlyti margháttaða við-
urkenningu og auðgaðist vel, bjó
hann í fremur fábrotnu húsnæði,
leigði alla tíð á gistiheimili. Sagt
var að sérhver dagur hjá honum
hefði hafist klukkan fimm með
lútsterku kaffi, sem hann treysti
engum nema sjálfum sér til að
laga og álíka sterkum vindli.
Síðan settist hann við skriftir og
vann skipulega að tónsmíðum
sínum og reykti vindla.
Brahms átti erfitt uppdráttar í
Bandaríkjunum og þótti gagnrýn-
endum tónlist hans heldur bragð-
dauf. Georg Bernard Shaw skrif-
aði m.a. svæsna gagnrýni, sem
Brahms lét sem vind um eyru
þjóta. Þegar tónlistarhúsið í Bos-
ton í Bandaríkjunum var opnað
árið 1900 var sett upp skilti við
einn útganginn, sem á stóð: „Ef
eldur er laus — notið þennan út-
gang“. Gárungarnir vildu að á
skiltinu stæði: „Ef Brahms verður
leikinn — notið þennan útgang“!
En síðar varð Brahms mjög vin-
sæll og reglulega eru flutt verk
eftir hann í öllum helstu tónlistar-
húsum heims, vestanhafs sem og
•annars staðar.
Höfundur er kynningarfulltrúi
Sinfóníuhljómsveitjirinnar.