Morgunblaðið - 19.10.1989, Blaðsíða 20

Eini rétfcargeð-
læknirinn á förum
Viðtal við Láru Höllu Maack
Að undanförnu hefur að ge&iu
tilfelli orðið nokkur umræða
hér á landi um geðsjúka af-
brotamenn, og hvar og hvern-
ig þeir skuli vistaðir. Þegar
okkur barst til eyrna að hér á
landi væri til sérmenntaður
réttargeðlæknir, Lára Halla
Maack, lá beint við að fá að
ræða við hana um starf henn-
ar, sem hlyti að tengjast
slíkum málum. Lára Halla var
treg til blaðaviðtals. Kvaðst
ekki hafa fengið starf við rétt-
argeðlækningar hér á landi
og reyndar væru réttargeð-
lækningar ekki til sem sér-
grein á Islandi. En þegar svo
kom í ljós að hún er að hverfa
af landi brott til starfa í Lon-
don, var ekki seinna vænna
að beita þrýstingi til að fræð-
ast um réttargeðlækningar
hjá eina sérfræðingnum á
staðnum. Og blaðamaðurinn
næstum ruddist inn á hana í
fallega gamla bárujárnshús-
inu, sem hún hefiir eytt biðár-
inu i að gera upp, meðan hún
hafði ekki annað við að sýsla.
„Ég hefí unnið 250% vinnu
alla ævi og ég hélt ekki að ég
ætti eftir að upplifa það að
ganga verklaus í heilt ár,“
sagði Halla Lára hressilega.
„Nú get ég einfaldlega ekki
beðið lengur, fyrst Bretar vilja
endilega fá mig, þótt ég hafi
aldrei ætlað að búa í Bretlandi
til langframa. En hvað skal
gera? Ekki get ég farið út á
land, ég væri stórhættulegur
héraðslæknir og ég nenni ekki
að fara að sýsla bara í almenn-
um geðlækningum og láta
fresta mér í 50 ár.“
Lára Halla á langt nám að
baki. Hún var við nám í sál-
fræði í Bandaríkjunum í þijár
annir eftir stúdentspróf, en
ákvað þá að hún vildi heldur
verða geðlæknir. Þá fór_ hún í
læknisfræði við Háskóla íslands
og síðan í sérnám í geðlækning-
um í London. „Ég segi stundum
í gamni að ég hafi farið í geð-
lækningar af því að þær séu erf-
iðasta sérgrein læknisfræðinnar
og síðan ' í réttargeðlækningar
af því að sú grein sé erfiðust í
geðlækningunum," bætir hún
við, þegar hún er búin að segja
mér að það taki 3-4 ár að verða
geðlæknir í Bretlandi, og síðan
þurfi að bæta þar ofan á 3-4
árum til að verða réttargeðlækn-
ir. „Réttargeðlækningar eru líka
óvinsælasta sérgrein læknis-
fræðinnar, og ég hélt að ég væri
að taka að mér skítverkin, sem
mér finnast þó svo óstjómlega
skemmtileg, og einnig að koma
til móts við þörf hér heima. Mér
hafði verið sagt að þörfin fyrir
réttargeðlækni væri mikil, en svo
hvarf hún eins og dögg fyrir
sólu þegar ég kom heim!“
— „En heldurðu að þörf sé
fyrir réttargeðlækni í fullu starfi
hér?“
„Nei, þjóðin er svo lítil og
læknisfræðin svo stór að hún býr
til alltof sérhæfða sérfræðinga
til að þjóðin geti haft fullt gagn
af þeim. Til dæmis er líklegt að
bara sé hægt að nota 30-50%
af réttargeðlækni hér á landi.
Faglega er best fyrir sérfræð-
inga að vera áfram í útlöndum,
en maður kemur heim af öðrum
ástæðum en faglegum. Þetta er
alltaf val. Ég yrði til dæmis aðal-
lega almennur geðlæknir hér og
bara pínku, pínkulítill réttargeð-
læknir. Það var það sem ég hélt
að ég væri að velja.“
— „Réttargeðlæknir getur
auðvitað ekki starfað á eigin
vegum?“
„Nei, það kemur enginn búð-
arþjófur til læknis á stofu úti í
bæ og segir: „Mér er svo illt í
búðarþjófnaðinum mínum.“
Réttargeðlæknir hlýtur að starfa
á vegum rikisins, því skjólstæð-
ingar hans koma til kasta lög-
reglunnar og inn í fangelsin og
fara síðan í mörgum tilfellum inn
á spitala."
Talið berst að störfum réttar-
geðlækna í Bretlandi. „Þar
starfa þeir bæði á vegum dóms-
málaráðuneytisins og heilbrigð-
isyfirvalda," segir Lára Halla.
„Þeir vinna við geðrannsóknir
og meðferð á afbrotamönnum
og starf þeirra fer fram inni á
spítulunum, á lögreglustöðvun-
um, í fangelsunum, í réttarsölun-
um, á skrifstofum lögfræðinga
og skilorðseftirlitsmanna. Próf-
essorinn minn sagði eitt sinn
brandara, sem var svona: „Eina
prófið, sem er algert skilyrði að
réttargeðlæknir hafi, er bílpróf!“
Maður er alltaf á fartinni, jafn-
vel út um land. Eitt árið ók ég
rúmlega fimmtíu þúsund kíló-
metra, fyrir utan allt annað sem
ég gerði. Ef maður úr hverfinu
mínu í London er t.d. gripinn við
afbrot norður í landi og grunur
leikur á að hann sé geðveikur,
þá fer ég norður til að skoða
hann og legg á ráðin um með-
ferð ef þörf krefur.
í Bretlandi eru þrjú til fjögur
öryggisstig í meðferð geðveikra
afbrotamanna og réttargeðlækn-
ir fær þjálfun og vinnur við þau
öll. Hættulegustu sjúklingamir
eru til lækninga á svonefndum
háöryggisspitulum. Þeir eru
fimm í Bretlandi og hýsa fjögur
til sex hundruð sjúklinga hver.
Öryggi má skapa með ramm-
gerðum byggingum, með fjöl-
mennu starfsliði eða með því að
hafa stofnunina á afskekktum
stað. Við getum tekið Broadmo-
or-spítalann, þar sem ég vann
um tíma, sem dæmi. Þar eru
allir hættulegustu geðsjúklingar
Bretlands til meðferðar. Hann
er 80 km fyrir utan London í
glæsilegu húsi frá Viktoríu-
tímanum og stendur á hæð þar
sem sést yfir fallegan dal. Utan
um spítalann er svo stórt heima-
land í stöllum niður í dalinn að
maður verður ekkert var við
háu, sterklegu múrana utan um
það. Guðdómlegur staður fyrir
þá, sem geta komið og farið að
eigin vild, eins og mig. En
kannski ekki eins fyrir þá sem
þurfa að vera þarna til lang-
frama. Þarna .eru tveir til þrir
starfsmenn á hvern sjúkling,
þannig er séð fyrir hámarksör-
yggi á mannúðlegasta hátt.
A eftir þessum spítulum eru
næstar að öryggi minni einingar,
sem eru reknar í tengslum við
venjuleg geðsjúkrahús, stundum
í sama húsi eða á sömu lóð. Þær
eru rammgerðari en venjulegar
lokaðar geðdeildir. Næsta stig
fyrir neðan eru lokaðar geðdeild-
ir og lægsta öryggisstigið eru
opnar deildir. Þeir sem leggjast
inn á háöryggisspítala fara oft í
gegnum öll þessi stig á leiðinni
út í samfélagið aftur, því að flest-
ir útskrifast fyrr eða síðar. Það
er geðlæknir sem ræður því hve
hratt sjúklingar fara í gegnum
þessi stig, í samráði við dóms-
málaráðuneytið. Þeir sem fara
inn á háöryggisspítala hafa alltaf
framið mjög alvarleg afbrot,
bæði morð og kynferðisafbrot.
Þeir sem fara til meðferðar á
miðlungs öryggisstigið era oft
mjög veikir ofbeldismenn, sem
þó hafa ekki framið alvarleg af-
brot. Á lægri öryggisstigunum
er meira um drykkjusjúklinga
og vímuefnaneytendur, sem geta
líka verið meira og minna geð-
veikir, en hafa framið minni hátt-
ar afbrot, t.d. auðgunarbrot."
í sambandi við störf réttargeð-
lækna sér blaðamaður fyrir sér
réttarsal, þar sem Matlock dreg-
ur á skjánum fram álit réttar-
læknisins og sannfærir þannig
kviðdómendur. Lára Halla hlær
að þessari hugmynd og segir:
„Við vinnum mikið með iögfræð-
ingum og dómurum. Eftir að við
höfum gert geðrannsókn þurfum
við að koma fram sem sérfræði-
vitni, bæði við æðri og lægri
dómsstig og hvort sem er af
hálfu sækjanda eða veijanda.
Þessu fylgja oft langar setur við
réttarhöld, sem geta staðið í
margar vikur. Því er ekki að
neita að þetta getur verið mjög
spennandi. Þetta er mikil karla-
veröld, þótt þeir punti sig allir
með hárkollum. Ég passaði
kannski ekki alveg í kramið þar
sem ég er kona, en þeir tóku
samt ekki minna mark á mér en
stéttarbræðrum mínum.“
— „Er meira um geðsjúklinga
en almennt gerist meðai þeirra
sem fremja glæpi í Bretlandi og
eru teknir fastir?"
„Hjá karlmönnum er hlutfallið
líklega svipað og úti í samfélag-
inu, en meðal kvenna sem fremja
afbrot eru geðsjúkdómar, fíkni-
efnaneysla og dryklq'uskapur al-
gengari en hjá konum almennt."
— „í hveiju er starfið inni í
fangelsunum fólgið?“
„Ég vann við tvö stærstu
gæsluvarðhaldsfangelsin í Lon-
don, annað var fyrir karla, hitt
fyrir konur. Þau voru ofsalega
stór og streymið gegn um þau
ótrtilega mikið, eins og á færi-
bandi í verksmiðju. Ég vann líka
á öryggisgæslustöðum fyrir
unglinga, pilta og stúlkur, sem
höfðu framið morð og önnur of-
beldisverk. Þarna gerði ég
kannski fimm til tíu geðrann-
sóknir á viku. Mikið af starfinu
var fólgið í því að koma fólkinu
inn á spítala og að sjá um bráða
geðlæknisþjónustu handa því,
þangað til það komst á sjúkra-
hús. Veikt fólk þarf að komast
inn á spítala og í meðferð strax
og ljóst er að það þarf á hjálp
að halda, og í Bretlandi getur
það verið heilu ári áður en dóm-
ur er kveðinn upp í máli þess.
Það er ekki forsvaranlegt að
halda veiku fólki í gæsluvarð-
haldi, jafnvel mánuðum saman,
án þess að veita því læknisþjón-
ustu. í þessum gæsluvarðhalds-
fangelsum eyða fangarnir ekki
miklum tíma í einangrun. Þeir
sem eru í einangrun eru það
venjulega að eigin ósk. Það eru
oftast karlmenn, sem hafa fram-
ið kynferðisbrot á bömum og
vilja vera í einangrun sjálfum sér
til vemdar, annars dræpu sam-
fangarnir þá.“
— „En ertu aldrei hrædd í
þessu starfi?"
„Jú, jú, það kemur fyrir að
ég verð hrædd. En það hefur
aldrei verið ráðist á mig. Ég hef
aldrei verið lamin á ævinni og
það er kannski þessvegna sem
ég á ekki von á að verða lamin.
En hræðslan er mikilvæg, bæði
í sambandi við mat á því hve
sjúklingur er hættulegur og ekki
síður í sambandi við meðferð,
af því að hræðslan getur verið
lamandi. Þess vegna verður mað-
ur að taka hræðsluna hátíðlega.
Einu sinni varð ég svo hrædd
við sjúkling að ég lét arjnan lækni
taka hann að sér. Þetta var heil-
askaddaður unglingur, sem hat-
aði móður sína og hafði framið
ótal ofbeldisverk á henni — og
hataði allar aðrar konur líka. Það
skiptir miklu máli í starfinu að
láta ekki hiyllinginn á afbrotinu
ná tökum á sér. Eg held að mikil-
vægast sé fyrir góðan réttargeð-
lækni að koma auga á það sem
gerir sjúklinginn að persónu og
ná sambandi við hann sem mann-
eskju. Og það sem hjálpar mér
er hve botnlaust forvitin ég er
um fólk, hve ég hefi gaman af
því og þykir vænt um það.
Það erfiðasta við réttargeð-
lækningar er hve við fáum margt
fólk til rannsóknar, sem ekki er
hægt að Iækna. Margir, sem fara
í læknisfræði vilja vera krafta-
verkamenn og geta læknað alla.
Ég er þar á meðal, og mér finnst
erfiðast í þessu starfi að þurfa
að segja „þennan mann er ekki
hægt að gera neitt fyrir“. Því
miður kemur það oftar fyrir i
þessum fræðum en mörgum öðr-
um.“
— „Nú er mikið rætt um hvað
eigi að gera við þá einstaklinga,
sem hlotið hafa dóm á þann veg
að þeir eigi að vera í öruggri
gæslu án þess að vera dæmdir
í fangelsi. Hvernig telur þú af
reynslu þinni að eigi að standa
að þessu?
„Þetta hugtak, öryggisgæsla,
er mér í rauninni framandi, en
hér er það notað um fólk sem
ekki er sakhæft, vegna geðsjúk-
dómar. Ég vil orða það þannig,
að sjúklingar þurfi meðferð við
örugg skilyrði, þangað til þeir
eru ekki lengur hættulegir sjálf-
um sér og öðrum. Þegar koma
á upp sérfræðiþjónustu á ein-
hveiju sviði, þá er byijað á því
að ná sér í eitt skippund af sér-
fræðiþekkingu til að rannsaka
þörfína fyrir þjónústuna og síðan
að skipuleggja þjónustuna út frá
henni. Umræðan undanfarið hef-
ur fyrst og fremst beinst að þeim
örfáu, sem hafa framið alvarleg
afbrot og hafa verið dæmdir í
öryggisgæslu. En það þarf líka
að hugsa um þá, sem eru lítið
veikir og hafa framið minni hátt-
ar afbrot, og öll afbrigði þar á
milli. Það getur til dæmis vel
verið að það þurfi stofnun hér
fyrir geðveika afbrotamenn, en
ég hef ekki séð neinar hugmynd-
ir eða áætlanir byggðar á sér-
þekkingu um hvernig stofnun
það ætti að vera og fyrir hveija.
Um það verður að hugsa fyrst
af öllu. Það er tölfræðilega ólík-
legt að það þurfi háöryggismeð-
ferð fyrir fleiri sjúklinga en einn
til þijá á hveijum tíma, einfald-
Iega af því að við erum svo fá,
þótt fleiri þyrftu kannski með-
ferð á nokkuð öruggari deild en
bara venjulegri lokaðri geðdeild
um tíma.
Það væru mikil mistök ef
ríkisstjóminni dytti til dæmis í
hug að láta nokkrar milljónir af
hendi rakna „til réttargeðlækn-
inga“ og síðan færi einhver skrif-
finnur í ráðuneyti af stað til að
eyða þeim. Kannski veit hann
ekki frumatriði eins og það, að
í stofnunum fyrir geðveika af-
brotamenn eru stigar hættulegir.
Flestar árásir á slíkum stöðum
verða í eða við stiga og þarf sex
til átta manns á sólarhring bara
til að gæta eins stiga. Slíkt væri
ekkert sniðug nýting á starfs-
fólki á stofnun fyrir fimm til
átta sjúklinga.“
— „Þegar Lára Halla Maack
fer til starfa í London nú í vik-
unni, höfum við þá misst alfarið
eina sérmenntaða réttargeð-
lækninn á íslandi?"
„Ég ætla að leigja húsið mitt
í vetur, en þegar ég sel það, þá
verður ekki aftur snúið, hvort
sem mér líkar betur eða verr.“
Viðtal: Elín Pálmadóttir