Morgunblaðið - 30.12.1989, Qupperneq 22

22
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. DESEMBER 1989
MQRGUNBLAÐIP LAUGARDAGUR 30. DESEMBER 1989
fltrigiimMfitMfr
Útgefandi
Framkvœmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
StyrmirGunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
ÁrniJörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst IhgiJónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofgr; Aðalstraati 6, sími 691100. Auglýsingar;
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033, Áskrift-
argjald 1000 kr, á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr, eintakið,
Alþingi og fram-
kvæmdavaldið
Skömmu fyrir jól var lagt
fram frumvarp á Alþingi,
sem ekki hefur vakið þá at-
hygli, sem skyldi. Hér er um
að ræða fmmvarp, sem allir
þingmenn, sem sæti eiga í fjár-
veitinganefnd, hafa lagt fram
en markmið þess er að tryggja,
að peningagreiðslur úr ríkis-
sjóði verði í samræmi við
ákvæði stjórnarskrárinnar um
fjárveitingavald þjóðþingsins.
Sérstök ástæða er til að fagna
þessu frumvarpi, semjafnframt
er ótvíræð vísbending um, að
þingið ætli sér að rétta hlut
sinn gagnvart framkvæmda-
valdinu.
Samkvæmt frumvarpi þessu
er óheimilt að inna nokkrar
greiðslur af hendi úr ríkissjóði
nema heimildar hafi verið af lað
til þess fyrirfram hjá Alþingi
annaðhvort með fjárlögum eða
fjáraukalögum. Árum og raun-
ar áratugum saman hefur það
tíðkazt, að fjármálaráðherrar
og ríkisstjórnir hafa tekið
ákvarðanir um fjárveitingar
utan heimilda Alþingis og það
er fyrst nú síðustu misseri, sem
sérstök fjáraukalög eru lögð
fyrir þingið, þannig að því gef-
ist kostur á að samþykkja auka-
fjárveitingar — en einungis eft-
ir á. Nú leggja þingmennirnir
til, að það verði ekki hægt að
reiða fram nokkurt fé úr ríkis-
sjóði nema þingið hafi sam-
þykkt það fyrirfram og er það
auðvitað sjálfsögð regla og
kemur fram í greinargerð frum-
varpsins að það fyrirkomulag,
sem hér hefur tíðkazt, þekkist
hvergi á Norðurlöndunum.
Þá er í frumvarpi þessu gert
ráð fyrir, að hvers konar samn-
ingar, sem feli í sér fjárhagsleg-
ar skuldbindingar fyrir ríkið,
séu óheimilir nema samþykkt
Alþingis liggi fyrir. Ennfremur,
að kjarasamningar, sem ríkið
geri verði undirritaðir með fyr-
irvara um samþykki Alþingis,
ef þeir þýða meiri launaútgjöld
en kveðið er á um í fjárlögum.
Þá er einnig óheimilt að auka
vinnu ríkisstarfsmanna umfram
heimildjr fjárlaga eða fjárauka-
laga. í frumvarpinu er líka
ákvæði um , að Alþingi sjálft
taki ákvörðun um, hvað ríkis-
sjóður megi semja um mikinn
yfirdrátt við Seðlabanka ís-
lands. Fjölmörg önnur ákvæði
eru í þessu frumvarpi, sem eru
merk nýmæli en sjálfsögð.
Það liggur í augum uppi, að
samþykkt þessa frumvarps
mun fela í sér stóraukið aðhald
þingsins með framkvæmda-
valdinu. Ráðherrar geta ekki
lengur ráðskazt með fé skatt-
borgara eins og þeir hafa gert.
Embættismenn geta ekki leng-
ur tekið ákvarðanir, sem þýða
útgjöld umfram heimildir fjár-
laga. Þetta frumvarp er
tvímælalaust eitt hið mikilvæg-
asta, sem komið hefur fram á
Alþingi í langan tíma. Það er
fagnaðarefni, að slíkt frumvarp
liggur nú fyrir. Það verður að
ganga út frá því sem vísu, að
það verði samþykkt á þessu
þingi. Samþykkt þess mun hafa
í för með sér alveg nýja og
betri meðferð á fjármunum
skattborgara, en tíðkazt hefur
fram til þessa.
Nýr forseti
Tékkó-
slóvakíu
Fyrir 7 mánuðum sat hann
í fangelsi sakaður um und-
irróður gegn ríkinu. Nú situr
hann í kastalanum mikla í Prag,
sem forseti Tékkóslóvakíu.
Þessi umskipti í lífi Vaclav
Havels, rithöfundar, sem í gær
tók við embætti forseta Tékka
og Slóvaka, lýsa í hnotskum
þeirri ótrúlegu en stórfenglegu
þróun, sem orðið hefur í Aust-
ur-Evrópu á örfáum mánuðum.
Það eru rúm tuttugu ár liðin
frá því, að sovézku skriðdrek-
arnir bmnuðu um stræti Prag
og sovézkir hermenn fluttu
Alexander Dubcek og sam-
starfsmenn hans nauðuga til
Sovétríkjanna, þar sem þeir
hlutu svipaða meðferð af hálfu
sovézkra ráðamanna eins og
forystumenn Tékkóslóvakíu
höfðu orðið að þola af hálfu
Hitlers og nazista 30 ámm þar
áður.
Frammi fyrir slíkri meðferð
bogna sumir og aðrir brotna
en enn aðrir halda fullri reisn.
Dubcek hefur haldið reisn sinni
og Havel hefur orðið samein-
ingartákn tékkóslóvakísku
þjóðarinnar í baráttu hennar
gegn ofbeldinu. Báðir héldu út,
hvor með sínum hætti. Nú er
Havel maður framtíðarinnar og
Dubcek er sýnd virðing fyrir
það, sem liðið er.
23

Hrun kommúnismans
í Austur- Evrópu
HRUN kommúnismans í Austur- Evrópu ber vafalítið hæst á erlendum vett-
vangi þegar litið er yfír árið 1989. Viðurkenning stjórnvalda í Póllandi á Sam-
stöðu, hreyfingu stjórnarandstæðinga, og stórsigur Samstöðu í þingkosningun-
um markaði uppliafið og valdakerfi kommúnista hrundi eins og spilaborg. Blóð-
baðið í Rúmeníu og opnun Berlínarmúrsins verða í framtíðinni þeir tveir at-
burðir sem hafðir verða til marks um uppgjöf kommúnismans og standa upp úr
er menn minnast ársins 1989.
Haft hefiir verið á orði að breytingarnar i Austur-Evrópu hafi átt sér stað
með þvílikum hraða að örðugt hafí verið að fylgjast með þeim. Lesendum til
glöggvunar fer hér á eftir yfírlit yfír atburðarásina og þau umskipti sem orðið
hafa í Austur-Evrópu.
PÓLLAND
fbúatala:37,8 milljónir.
Stáórnarhættir:Fyrsta
rikisstjómin í A-Evrópu
sem lýtur ekki stjóm
kommúnista. Samsteypustjórn undir for-
ystu Samstöðu. Kommúnistum tryggður
ákveðinn fjöldi þingsæta og nokkur mikil-
væg ráðherraembætti.
Umbætur:Þróun í átt til lýðræðis. Komm-
únistar stjórna herafla landsins og inn-
anríkisráðuneytinu. Jaruzelski hershöfð-
ingi, fyrrum leiðtogi kommúnista, er for-
seti.
KosninganÞingkosningar fóru fram í
ágúst og var kommúnistum tryggður
ákveðinn sætafjöldi. Samstaða vann stór-
sigur og Jaruzelski neyddist til að heim-
ila myndun samsteypustjómar.
E&iahagsmáháætlanir uppi um endur-
reisn efnhagslífsins sem byggja mun á
frjálsu markaðskerfi að hætti Vestur-
landa. Ríkisfyrirtæki verða seld og sett
á stofn kauphöll. Áætlun til sex mánaða
sem m.a. mun leiða til þess að verðstýr-
ing ríkisvaldsins verður aflögð, gengi
gjaldmiðilsins ,zlotysins, fært nær raun-
vemleikanum og peningamagn í umferð
takmarkað. Stjórnvöld hafa farið fram á
2,5 milljarða Bandaríkjadala í efnhagsað-
stoð hið minnsta.
Landamæri:Opin. Deilur við A-Þjóðveija
vegna pólskra svartamarkaðsbraskara
sem nýta sér frelsið.
Dagblöð:Fijáls. Le Monde hefur gefið
Samstöðu prentvélar en hreyfingin hefur
hafið útgáfu dagblaðs.
Öryggisgæsla:Zomo-óeirðasveitirnar
leystar upp. Ríkisstjórnin hefur beitt sér
fyrir því að öryggissveitir innanríkisráðu-
neytisins verði einnig lagðar af en þær
hafa m.a. beitt sér gegn kirkjunni. Örygg-
islögreglan (SB) starfar enn.
A-ÞÝSKALAND
íbúatala:16,6 milljónir
Stjómarhættir:Forseti
landsins kemur ekki úr
röðum kommúnista og situr fram til kosn-
inga. Egon Krenz, arftaka harðlínu-
mannsins Honeckers bolað frá vegna
spillingar. Bráðabirgðaríkisstjóm, forsæt-
isráðherrann umbótasinnaður kommún-
isti.
Umbætur:Harðlínukommúnistum komið
frá völdum. Honecker og undirsátar hans
verða sóttir til saka. Stjórnarskrárákvæði
um forystuhlutverk kommúnista afnumið
en áfram er kveðið á um að ríkið skuli
lúta stjórn „verkalýðs og smábænda."
Fjölflokkakerfi heitið, herskylda aflögð,
„gæsagangur" hermanna bannaður.
KosningariFijálsum kosningum heitið í
maí 1990,
EfnahagsmáhLoforð um að innleitt verði
fijálst markaðskerfi. Búist við ævintýra-
legum fjárfestingum v-þýskra fyrirtækja.
Landamæri:Berlínarmúrinn opnaður
9. nóv. og síðan aðrar landamæra-
stöðvar.
Dagblöð:Allar takmarkanir lagðar af.
Búist við því að prentfrelsi verði tryggt
í nýrri stjórnarskrá.
Öryggisgæsla:Herferð hafin gegn ör-
yggissveitunum illræmdu, Stasi. Fækkað
í sveitunum úr 20.000 í 12.000 menn.
Háttsettir foringjar segja af sér.
TÉKKÓSLÓVAKÍA
íbúatala:15,5 milljónir
Stjórnarhættir: Leik-
skáldið Havel kjörinn
forseti, ólga innan
kommúnistaflokksins. Tilraun ráða-
manna til að takmarka áhrif stjórnarand-
stöðunnar á þingi mistekst. Kommúnistar
enn í ríkisstjóm en hreyfing stjómarand-
stöðunnar „Borgaravettvangur" kveðst
staðráðin í að tryggja frekari umbætur.
Umbætur:Stjórnvöld hafa heitið því að
binda enda á alræði kommúnista en hafa
fram til þessa einkum beint kröftum
sínum að því að takmarka áhrif stjórnar-
andstöðunnar. Innrásin 1968 fordæmd.
Skyldunám í fræðum Marx og Leníns
lagt af. Stjórnarandstaðan krefst þess að
opinberu heiti landsins verði breytt og
það ekki lengur kennt við sósíalisma.
Kosningar:Fijálsum kosningum heitið í
júní 1990.
ElhahagsmáhStjórnvöld hafa heitið að
innleiða ftjálst markaðskerfi en þau
áform em óljós. Embættismenn komm-
únistaflokksins halda ekki lengur uppi
eftirliti á vinnustöðum.
LandamærhOpin, ferðahömlum aflétt.
Dagblöð:Leyfi til fijálsrar útgáfustarf-
semi veitt sé þess óskað. Stjórnarandstað-
an hyggst hefja útgáfu dagblaðs.
Öryggisgæsla:Stjómarandstaðan krefst
þess að leiðtogar öryggissveita, sem létu
misþyrma andófsmönnum, verði dregnir
fyrir rétt. Kröfur uppi um að „alþýðuher-
sveitir" kommúnista, sem héldu uppi eft-
irliti og „sósíalískum aga“ á vinnustöðum
verði leystar upp.
UNGVERJALAND
íbúatala:10,6 milljónir
S1jórnarhættir:Kom-
múnistaflokkurinn
lagður niður og stofn-
aður nýr flokkur sósialista, sem epn er
við völd, Forseti situr þar til kosningar
hafa farið fram á næsta ári,
Umbætur:Fjölflokkakerf( komið á, virk
stjórnarandstaða, Ungverjar hafa fyrstir
A-Evrópuríkjanna sótt um aðild að Evróp-
uráðinu og heitið því að stjómarhættir
verði framvegis lýðræðislegir, Rauða
stjarnan, tákn kommúnismans, tekin nið-
ur af þinghúsinu,
KosningariFrjálsar kosningar á næsta
ári.
EfnahagsmáhUnnið að því að koma á
frjálsu markaðskerfi. Óskað eftir lánum
frá Vesturlöndum.
Landamæri:Opin. Ungveijar rifu fyrstir
allra landamæragirðingarnar, sem mynd-
uðu Jámtjaldið.
Dagblöð:Hafin útgáfa fijálsra og óháðra
dagblaða.
Öryggisgæsla:Starfsemi öryggislögregl-
unnar takmörkuð.
RÚMENÍA
íbúatala:22,8 milljónir
StjórnarhættinRíkis-
stjórn Þjóðarráðsins,
stjórnarnefndar lýð-
ræðissinna, hefur tekið við völdum.
Ótryggt ástand, ólga vegna áhrifa komm-
úniáta innan stjómarinnar.
Umbætur:Nicolae Ceausescu tekinn af
lífi. Hætt við áætlanir hans um eyðingu
sveitaþorpa. Frjálst hagkerfi boðað, endi
bundinn á eftirlit kommúnistaflokksins á
öllum sviðum þjóðlífsins. Útflutningi
matvæla hætt. Skömmtun raforku og
matvæla hætt. Kommúnisma hafnað, ör-
yggislögreglan (Securitate) leyst upp.
KosningariFijálsum kosningum heitið í
apríl en óvíst hvort þær geta farið fram.
Ótryggt ástand.
EfiiahagsmáhEfnahagur landsins er í
rúst. Þörf á stórbrotnum björgunarað-
gerðum af hálfu Vesturlanda.
Landamæri:Landamærin virðast hafa
verið opnuð. Ströngu eftirliti verður vafal-
ítið haldið uppi þar sem liðsmanna Secu-
ritate er enn leitað.
DagblöðiHugtökin „mál- og prentfrelsi"
hafa verið óþekkt í Rúmeníu en vafalítið
verður breyting þar á.
Öryggisgæsla:Her landsins heldur uppi
eftirliti. Öryggissveitimar sigraðar en
morðóðra liðsmanna þeirra er enn leitað.
BÚLGARÍA
íbúatala:9 milljónir.
S1jórnarhættir:Öll
völd eru enn í höndum
kommúnista.
UmbæturiEinræðisherranum Todor
Zhívkov steypt af stóli. Petar Mladenov
hefur tekið við embætti flokksleiðcoga.
Stjórnvöld kveðast hlynnt lýðræði og
fijálsum kosningum en enn bólar ekkert
á breytingum í þá veru.
KosningarjÓljós loforð um kosnmgar á
næsta ári,
E&iahagsmáliKröfur uppi um breytingar
en áætlanir hafa enn ekki verið kynntar.
LandamærhLandamæri landsins em enn
lokuð,
DagblöðiÖH útgáfustarfsemi í höndum
kommúnista en leyft hefur yerið að stofna
fijáls verkalýðsfélög,
ÖryggisgæslaiÖi’yggislögreglan í Búlg-
aríu er illræmd en þykir þó ekki jafnast
á við Securitate, Flugumenn öryggissveit-
anna hafa reynt að myrða búlgarska
flóttamenn á Vesturlöndum.
JÚGÓSLAVÍA
íbúatala:23 milljónir.
StjórnarhættiriKom-
múnískt einræði, for-
setavaldinu dreift.
Umbætur:Stjórnvöld hafa heitið því að
binda enda á alræði kommúnista en her-
afli landsins virðist því mótfallinn.
Kosningar:Engin loforð hafa verið gefin
um frjálsar kosningar.
EfhahagSmáhUmbótum og auknu frelsi
heitið. Vöruskortur og gífurleg verðbólga.
LandamæriiOpin.
FjölmiðlariSjónvarpsrekstur er í höndum
ríkisvaldsins, óháð dagblöð leyfð og ekki
amast við gervihnattasendingum erlendra
sjónvarpsstöðva.
OryggisgæslæÖryggislögregla Júgó-
slavíu er þekkt fyrir grimmdarverk sín
og hefur staðið fyrir tilræðum erlendis.
500 manns að jafnaði sendir í vinnubúðir
á ári hveiju vegna stjórnmálaskoðana
sinna.
ALBANÍA
íbúatala:3 milljónir
Sljórnarhættir:Alræði
kommúnista.
Umbætur:Aukin sam-
skipti við umheiminn frá 1986 er Enver
Hoxha lést. Stjórnvöld óttast þróunina í
A-Evrópu og hafa fordæmt umbótastefnu
Gorbatsjovs.
Kosningar:Engar á dagskránni.
EftiahagsmáliEngin áform uppi um
breytingar.
LandamæriiAlbanía er lokað land.
DagblöðiLúta stjórn kommúnista.
ÖryggisgæslaiStröng.
P0LLAND
19. ágúst.: Forsætisráð-
herra Samstoðu tilnefndur
UNGVERJALAND
7. nóvember: Flokkurinn
hafnar kommúnisma.
RUMENIA
22. desember: Nicolae
Ceausescu hrakinn frá
völdum og síðar líflátinn
JUG0SLAVIA
Hefur aldrei lotið
Moskvuvaldi. Óbreytt ástand
ALBANIA
Óbreytt ástand
TIMAMOT I AUSTUR-EVROPU
S0VÉTRÍKIN
AUSTUR-
ÞÝSKALAND
8. nóvember: Landa-
mærin að V-þýska-
landi opnuð.
TÉKKÓSLOVAKIA
24. nóvember: gtiórn Jakes fellur.
BULGARIA
10. nóvember: Zhívkov
forseti segir af sér.
Fólk verður að halda rétt-
arhöldin yfir honum sjálft
Rúrik Haraldsson í spjalli um Steinbarn, íslenskt sjón-
varpsleikrit sem frumsýnt verður á nýársdag
Handritið að sjónvarpsleikritinu Steinbarni, sem komst í úrslit í
samkeppni Evrópskra sjónvarpsstöðva á síðasta ári, var kvikmyndað
á vegum Sjónvarpsins í sumar og birtist fullskapað á skjám lands-
manna á morgun, nýársdag.
Rúrik Haraldsson og Lilja Þórisdóttir i hlutverkum sinum i Steinbarni.
Steinbarn segir frá ungri konu,
Lindu (Lilja Þórisdóttir), sem hefur
nýlokið kvikmyndanámi og hefur
nú fengið tilboð um að gera hand-
rit að mynd um skipsstrand sem
varð á íslandi fyrir fjörutíu árum.
Til að vinna handritið ákveður
Linda að fara á strandstað. Hún
fær lánaðan þar sumarbústað, sem
er eina húsið á staðnum utan vit-
ans'og íbúðarhúss vitavarðarins.
Það er skemmst frá því að segja
að konan unga reynir að kynnast
vitaverðinum (Rúrik Haraldsson),
sem var ungur maður á þeim tíma
sem strandið varð, til að fá hann
til að segja sér nánar frá slysinu.
En hún kemst ekki aðeins að því
sem hún vill vita, heldur verður
margs vísari um atburði sem áttu
sér stað í fjölskyldu hans skömmu
fyrir strandið.
Steinbarn verður frumsýnt á
morgun, en fyrr í vikunni var hald-
in forsýning á myndinni þar sem
viðstaddir voru aðstandendur
hennar; handritshöfundamir Vil-
borg Einarsdóttir og Kristján Frið-
riksson, leikstjórinn Egill Eðvarðs-
son ásamt leikurum og tækniliði.
Undirritaðri tókst að ná Rúrik
Haraldssyni út í horn eftir að sýn-
ingunni lauk og fá hann til að
spjalla lítillega um vitavörðinn og
myndina.
„Vitavörðurinn er karl sem lifir
nvjög einangruðu lífi, eins og auð-
vitað f lestir vitaverðir, en þessi þó
sérstaklega því vitinn er svo langt
í burtu frá öllum mannabyggðum
og hann því mest einn. Hann er
líka einrænn og á saga hans þátt
í því.
En hann kann vel við þetta líf
og er þess vegna ekkert hrifinn
af því þegar unga konan kemur
og fer að spyijast fyrir. Vill ekk-
ert með hana hafa.“
Þó vitavörðurinn sé ekkert hrif-
inn af forvitni konunnar tekst
þenni þó að fá hann til að se-
gjafrá. „Við vomm dálitið hræddir
við þessar senur þar sem karlinn
molnar niður og fer að gráta,"
segir Rúrik sem er að sjá myndina
í fyrsta skipti á forsýningunni. „En
ég held þetta komi ágætlega út.
Eða hvað fannst þér? Hann var
auðvitað búinn að byrgja hlutina
inni í sér í svo langan tíma, en
koníakið sem hún gefur honum
losar um málbeinið á honum og
hann fer að tala um hlutina.“
Er það kannski rétt sem unga
konan heldur að hann hefði getað
bjargað föður sínum af strand-
staðnum?
„Það er spurningin. Fólk verður
bara að finna út úr því sjálft því
það er svolítið á huldu með það í
myndinni. En þessi faðir hans,
hann hefur verið bölvaður mglu-
karl, vondur við bæði krakkana og
konuna.“
En vitavörðurinn er ekki einn á
staðnum þegar myndin hefst, hann
hefur systur sína hjá sér sem er
nýkomin til hans?
„Já, hún hafði verið i fóstri hjá
einhveijum hjónum, sem em nýlát-
in og eftir lát þeirra flyst hún til
hans. Hún er andlega vanheil eftir
atburði sem urðu fyrir mörgum
árum.“
í lok myndarinnar gerast
ískyggilegir atburðir og þar nær
spennan hámarki. En hvað verður
um vitavörðinn?
„Það kemur ekki í ljós í mynd-
inni, en ætli hann verði ekki dæmd-
ur þó kannski megi deila um það
hvort hann eigi sér ekki einhveija
vörn. En myndin gefur engin svör
við því og fólk verður bara að halda
réttarhöldin yfir honum sjálft,“
segir Rúrik Haraldsson.
Aðrir leikarar í myndinni em
Margrét Ólafsdóttir, Klara íris
Vigfúsdóttir, Hallmar Sigurðsson,
Þráinn Karlsson, Sigurður Karls-
son, Sigurþór Albert Heimisson og
Sólveig Arnardóttir. Egill Eðvars-
son stjórnaði upptöku, inyndstjórn
var í höndum Karls Óskarssonar
og hljóð annaðist Agnar Einarsson.
MEO