Morgunblaðið - 07.01.1990, Qupperneq 10

10 c
MORGUNBLAÐIÐ MAIMIMLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 1990
LÆKNISFRÆÐI/i^ýo: heilbrigbir lceknis vió?
Heilsa og vanheilsa
VIÐ GÖNGUM með horskum hug inn í nýtt ár og styttist nú óðum
í aldamót. Bjartsýnismenn sem hafa verið valdir til að leggja á
ráðin um heilbrigðismál alls heimsins setja markið hátt: Heil-
brigði allra árið 2000.
Ekki er að efa að þeir láti hend-
ur standa fram úr ermum,
blessaðir, þessi fáu ár sem eru til
stefnu, en róðurinn verður þung-
ur. Gerum langa sögu stutta með
phmhbmhhbh því að minnast
einungis á tvo
sjúkdóma: Eyðni
sem er alstaðar
í sókn og mýra-
köldu sem legg-
ur undir sig ný
svæði, drepur að
minnsta kosti
milljón manns á
hveiju ári og er landlæg í 104
ríkjum.
Islendingar búa að flestu leyti
eftir Þórarin
Guónoson
við gott heilsufar. Ungbamadauði ,
er minni hér en víðast hvar ann|
ars staðar, við verðum allra kerl-
inga og karla elst og aldagamlj
plágur eins og holdsveiki, su|
veiki, taugaveiki og tæringu ,
um við gert landrækar. Við eig'öm
vel menntaðar heilbrigðisstéttir
og góð sjúkrahús og sampnigur
hafa færst í það horf á síðustu
árum að helst ætti enginn að
þurfa að deyja drottni sínum
vegna þess að hann komist e^
á spítala þegar slys eða
sjúkdóma ber að höndum.
Er þá ekki allt í himnalagi?
Ónei, ekki er svo að heyra. Okkur
er sagt að allur þessi heilsulúxus
kosti svo mikið að við höfum eng-
in efni á að veita okkur hann og
viðhalda honum. Við hesthúsum
alltof mikið af rándýrum lyijum,
við reisum spítala og heilgy
, stöðvar víðs „vegar
Istærri og fínni og ko
. vit
i erutn W
élbúna spr
1 fram efti
^bessi
alh heííagitr sannl
érum við flottcps:
svíðum og urðum
' ......HPlðumJll
liargaina. En líti
ifin og gáum
num. Mikið
ski er það
þr, kannski
| á flestur
i þá um leið
r fátæk
á heilbrig
vort við kynn-
um að eiga einhferjar afsakanir
og málsbaitur. Sjúkrahúsin þijú í
Reykjavík risu af grunni hvert á
sínum tíma og eftir þörfum síns
tíma en eigendurnir voru jafn-
margir og húsin. Nú vill helst
enginn eiga þau vegna þess að
þau eru dýr í rekstri og því þykir
sjálfsagt mál að sjúkrastofur séu
tómar mánuðum saman, þótt
fjöldi fólks bíði eftir að komast
þar inn og fá mein sín bætt. Og
hvað mætti þá segja um heilsu-
gæslustöðvamar í fámennum
byggðarlögum? Því er ekki að
neita að starfsaðstaða sumra hér-
aðslækna var óviðunandi og
smærri héruðin því einatt læknis-
laus um skemmri eða lengri tíma.
Úr þessu varð að bæta og þá
hafa •Sgjjfeyill'níski ekki ævinlega
kun ____
f því se"
s,krJ!íverkinu mikl;
fnir af öllu
arnir eru í
arorð og er
1 brunnsi:
áðurjgl
oðái I mjög svo „ábyrgu“ riti sem
om út a nýliðnu ári stendur skrif-
að: „Ljóst er að framlög til for-
varna verður að stórauka“. Grun-
aði ekki Gvend, maður fær ekkert
ókeypis. En hvaðan skyldi nú eiga
að taka fé til þess arna? Varla frá
sjúkraþjónustu sem þegar er í
háskalegu fjársvelti. Varla með
því að loka heilum spítaladeildum
til viðbótar við það sem orðið er
að stuðla að
ið 2000 eru
legu tagi.
m margra
arnan vitn-
!em þurfi að
itinn fer sér að
eða hætta alveg við hjartaaðgerð-
ir og halda áfram að senda til
útlanda sjúklinga sem hægt er
að lækna hér heima. Þá væri nær
að manna sig upp í að setja þær
á fulla ferð í stað þess hæga-
gangs sem nú er afsakaður með
blankheitum.
Forvarnir eru góðar, það vitum
við af reynslunni: Bólusetningar,
eftirlit með verðandi mæðrum og
ungbörnum, krabbameinsleif
mengunarvamir og hreinlætis-
kröfur. En ýmislegt annað kann
að orka tvímælis. Hvert er gagn-
ið? Er betur farið en heima setið?
Frelsi einstaklinga til að velja og
hafna er ofarlega á óskalistanum
og það með réttu. Við viljum ekki
láta ráðskast með okkur í smáu
og stóru. „Ég sjálfur á mitt eigið
lík,“ sagði Þórður Malakoff og
hefði eins getað sagt „mitt eigið
líf,“ því að hann var ekki hrokkinn
upp af eins og læknarnir héldu.
Holl ráð, gefin í góðri meiningu
en í boðorðastíl: Þú skalt ekki
gera þetta .. . þú skalt ekki borða
þetta og ekki þetta og ekki þetta
— þau eru ekki vænleg til árang-
urs. Felst ekki enn í dag sann-
leikskorn í gömlum og fleygum
orðum: Heilbrigðir þurfa ekki
læknis við, heldur þeir sem sjúkir
eru?
MYNDLISTA-
OG HANDÍÐASKÓLI
ÍSLANDS
Myndlistanámskeið á vormisseri.
FYRIR BÖRN OG UNGLINGA.
Örfá sæti eru laus í eftirtöldum flokkum:
2. fl.
3. fl.
6. fl.
7. fl.
8. fl.
10. fl.
6-8 ára þriðjud. + fimmtud.
6-8 ára mánud. + miðvikud.
9 -11 ára fimmtudaga
11-13 ára mánud. + miðvikud.
11-13 ára þriðjud. + föstud.
13-16 ára fimmtudaga
kl. 09:00-10:20
kl. 13:30-14:50
kl. 13:30-15:30
kl. 15:00-16:20
kl. 15:00-16:20
kl. 16:00-18:00
Kennari: Hrafnhildur Gunnlaugsdóttir.
Nýtt unglinganámskeiö: Teiknun og grafík.
9. fl. 13-16 ára mánud. + miðvikud. ki. 16:30-17:50
Kennari: Sigurborg Stefánsdóttir
KVÖLDNÁMSKEIÐ.
Teikning fyrir fulloröna.
(Aðaláhersla á módelteikningu)
Fyrir byrjendur:
Teikning I mánud. + fimmtud. kl. 17:30-19:30
Kennari: Kristín Arngrímsdóttir
Teikningl þriðjud. + föstud. kl. 17:30-19:30
Kennari: Eyþór Stefánsson
Teikning I þriðjud. + föstud. kl. 20:00-22:00
Kennari: Eyþór Stefánsson
Fyrir lengra komna:
Teikning II mánud. + fimmtud. kl. 20:00-22:00
Kennari: Kristín Arngrímsdóttir
Teikning II miövikudaga kl. 19:20-22:00
Kennari: Auður Ólafsdóttir
Námskeiöin hefjast mánudaginn 15. janúar n.k.
og standa til aprílloka.
Innritun á skrifstofu skólans næstu daga
frá kl. 9 -12 og 13-15.
Skipholti 1, 105 Reykjavík, sími 19821.
TÆliNI/Eru borgimar aö verba óhœfar til búsetu?
Bílar og mengun borga
ÞESSIÁRIN er mengun stórborga að verða svo alvarleg, að
spurning er hvort þær séu nothæfar til búsetu manna. í flestum
þessara borga stafar verulegur hluti mengunarinnar af útblæstri
biíreiða.
Tala má um tvenns konar nýt-
ingu bílvélar. í fyrsta lagi er
hin algengari merking orðsins, og
er þá átt við hvað mikill hluti
þeirrar orkumyndunar sem bruni
eldsneytis skilar
kemur fram sem
hreyfiafl vélar.
Hér verður orðið
notað í annarri
merkingu og
sjaldgæfari, sem
er það hvað mik-
ill hluti eldsneyt-
isins brennur.
Bensínvélar hafa sjaldnast betri
nýtingu en sem nemur þremur
fjórðu. Nýtingin fer eftir gerð og
aldri vélar og eftir ökuhraða.
Nýtingin er mest þegar ekið er á
um 70-80 km hraða á klst. Ofan
þess hraða dregur verulega úr
henni.
En hver er afleiðing lélegrar
nýtingar? í fyrsta lagi vitaskuld
sú, að nota þarf meira af eldsneyt-
inu en ella. En hin hlið málsins
er verri, að ófullkomnum bruna
fylgja óæskileg efni. Bensínvél
sem brennir eldsneytinu fyllilega
ætti að skila litlu öðru frá sér í
útblæstri en koltvíildi (sem er
mengun í sjálfu sér, sbr. gróður-
húsaáhrifin) og vatni.
Hvaða efiii myndast?
Ófullkominn bruni veldur að í
staðinn er verulegur hluti efna
útblástursins kolvetni, kolsýring-
ur og sót. Þar að auki veldur hár
brunahiti því að köfnunarefni and-
rúmsloftsins blandast súrefni og
myndar óæskileg sambönd. Auk
þessa er mengun vegna „náttúru-
legs“ innihalds bensínsins, svo
sem brennisteins og íblandaðra
efna sem er ætlað að auðvelda
bruna, svo sem blýs.
Hvað má gera til úrbóta?
Ems og kunnugt er, þá er ekki
lengur nauðsynlegt nýjum bílvél-
um að nota blý sem brunahvata.
Sá hluti vandans ætti að fara
minnkandi. Ennfremur geta olíu-
hreinsunarstöðvar nú orðið náð
miklu meiri hluta brennisteinsins
úr olíunni en áður. Eigum við að
vera bjartsýn, og spá fyrir um að
þessi hluti vandans fari síminnk-
andi? En verulegur hluti þess
vanda sem eftir er stafar af köfn-
unarefnissamböndum, sem um-
myndast áfram í sólarljósi og
framkallar illræmda blöndu sem
veldur íbúum stórborganna önd-
unarerfiðleikum. Til að losna við
þennan hluta málsins þarf að
brenna eldsneytinu betur. Ein leið
sem hefur verið reynd er sú að
leiða hluta útblástursins aftur inn
í brunahólfin. Þetta hefur þá þann
galla, að afl vélarinnar minnkar.
Breytt blöndunarhlutfall lofts og
eldsneytis hefur einnig verið reynt
(þ.e. meira andrúmsloft), en aftur
kemur þetta niður á afkastagetu
vélar.
Eftirbrennarar
Sú leið sem verður farin næstu
áratugina felst í að framkalla
áframhaldandi bruna með því að
setja brunahvata í rás útblásturs-
ins. Þetta kýs ég að kalla eftir-
brennara, og hef ekki heppilegra
nafn tiltækt. Málmsambönd örva
þann bruna sem á vantaði í bruna-
hólfi vélar, og þeir minnka óæski-
legar lofttegundir útblástursins
um 70-80 af hundraði. Slíkur eft-
irbrennari er hinum venjulega
bíleiganda dýr (verð er líklega
nálægt 50.000 ísl. kr. án gjalda)
og skipta þarf um hann á 4-5 ára
fresti (að sjálfsögðu mjög háð
notkun og meðferð).
Seinna meir eða öllu heldur nú
þegar er hafin brennsla annarra
efna en bensíns. í Brasilíu er far-
ið að nota metanól (,,tréspritt“),
og í Los Angeles er af umhverf isá-
stæðum verið að leggja áætlanir
um sams konar breytingar. Jarðg-
as og margt annað kemur til
greina. Olíubirgðir heims eru tak-
markaðar, og sú staðreynd ein
tryggir að minna verður um
brennslu bensíns þegar fram líða
stundir. Hitt ber þó að hafa í
huga, að öll brennsla eldsneytis,
hversu fullkomin sem hún er,
veldur í sjálfu sér mengun í formi
hinna margumræddu gróðurhúsa-
áhrifa.

rm
fá j, j
Mengun í stórborgum er orðin mikið vandamál.
eftir Egil
Egilsson