Morgunblaðið - 30.01.1990, Side 36

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUK 30. JANÚAR 1990
36
Afitnæliskveðja:
Armann Kr. Einars-
son rithöfiindur
Ég var minntur á það í gær að
einn af allra bestu vinum mínum
og samstarfsmönnum, fágætur úr-
valsmaður, Ármann Kr. Einarsson
kennari og þjóðkunnur rithöfundur,
ætti merkisafmæli þann 30. janúar
nk. Hann verður þá 75 ára gamall.
Á þessum merku timamótum í lífi
hans er mér bæði ljúft og skylt að
senda honum kveðju og heillaóskir.
Æsku- og uppvaxtarárin eru
unaðslegur tími í huga allra
hraustra og áhugasamra ung-
menna. Á næstum því hverri stundu
mætir þeim ný og oft merk og
eftirminnileg reynsla sem vekur
gleði, undrun og spum, og lífíð
með fjölbreytni sína og fegurð nátt-
úrunnar verður í hugum þeirra eins
og yndislegt ævintýri.
Oftast verða þó skólaárin einn
allra minnisstæðasti tími í lífi þeirra
og mótar þau mest í átt til þeirra
framtíðarstarfa sem þau velja sér.
Þegar árin færast yfir, birtast þau
jafnan í hillingum og fegurð æsku-
áranna.
Kynni okkar Ármanns urðu fyrst
í Kennaraskóla íslands. Við vorum
ekki sambekkingar, hann var einu
ári á eftir mér, en við tengdumst
brátt traustum vináttuböndum. Þau
námsár eru okkur ógleymanleg og
höfðu mjög mótandi áhrif á okkur
báða undir traustri stjórn hins vitra
og víðsýna Ijúfmennis, Freysteins
Gunnarssonar skólastjóra, og
ágætra kennara hans.
Þegar leiðir skildu í skólanum
varð vík á milli vina um aillangt
árabil, hvorki meira né minna en
24 ár samtals. Við störfuðum alltaf
sinn á hvoru landshorni. Engu að
síður fylgdumst við hvor með öðr-
um, skiptumst á kveðjum og hitt-
umst á fundum kennara. Var þá
jafnan margt spjallað og slegið á
létta strengi. Á þessum árum var
mér mikil ánægja að fylgjast með
glæsilegum rithöfundarferli Ár-
manns. Hann vakti strax athygli í
skóla fyrir óvenjulega ritleikni, og
gaf meira að segja út fyrstu bók
sína, Vonir, á skólaárunum. En á
þessu árabili, sem við gátum ekki
haft náin samskipti, sendi hann frá
sér margar bækur, ég held 16, og
með þeim vann hann sér strax sess
sem einn af allra bestu höfundum
okkar, er skrifað hafa fyrir böm og
unglinga.
Þegar ég varð að flytja með fjöl-
skyldu mína til Reykjavíkur vorið
1960 og gerðist kennari við Kenn-
araskóla Islands, síðar KHÍ, tókum
við Ármann að sjálfsögðu upp vin-
arþráðinn að nýju. Síðan höfum
við haft einkar náin og margvísleg
félagsleg samskipti, sem hér er
ekki hægt að rekja, og átt ógleym-
anlegar samverustundir á heimilum
hvors annars.
Ármann er fæddur í Neðradal í
Biskupstungum 30. janúar 1915.
Foreldrar hans voru Einar bóndi
þar Grímsson og kona hans, Krist-
jana Kristjánsdöttir. Hann ólst upp
í stórum systkinahópi á miklu
menningarheimili við öll venjuleg
sveitastörf þeirra tíma. Ármann lýs-
ir uppvaxtarárum sínum á einkar
athyglisverðan og skemmtilegan
hátt í bók sinni „Lagt út í lífið“,
er kom út 1985, og skal hér vísað
til hennar.
Að loknu skyldunámi var hann
tvo vetur við nám í íþróttaskólanum
í Haukadal og lauk þaðan prófi
1931. Þaðan lá leiðin í Kennara-
skóla íslands og þar lýkur hann
kennaraprófi 1937. Síðar bætti
hann oft við nám sitt og fæmi sem
kennari með því að sækja mörg
námskeið bæði heima og erlendis.
Má þar m.a. nefna námskeið í
Askov sumarið 1938, nám í Kenn-
araháskólanum í Kaupmannahöfn
veturinn 1962-63, námskeið í
dönsku í Ry í Danmörku 1973, í
bókasafnsfræðum í KHÍ 1974 og í
umferðarfræðslu á Laugarvatni
1976.
Svo sem geta má nærri, af því
sem hér er sagt, _ hefur kennsla
verið aðalævistarf Ármanns. Hann
kenndi við nokkra skóla og var
auk þess fáein ár lögregluþjónn 1
Reykjavík næstu tíu árin að loknu
kennaraprófi. Því næst er hann
skólastjóri barnaskólans á Álftanesi
1948-54, kennari við Austurbæjar-
skólann í Reykjavík 1954-55 en
síðan kennari við Hlíðaskólann í
Reykjavík samfellt frá 1955 til
1979. En svo vinsæll og eftirsóttur
er Ármann sem skólamaður, að
hann hefur síðan verið stundakenn-
ari við Hlíðaskóla allt til þessa. Af
því má sjá, að Ármann hefur verið
starfandi kennari lengur en flestir
aðrir sem ég þekki eða um það bil
hálfa öld.
Jón Hjálmar Sveinsson
vUmræða um hermál á
Islandi hefiir ætíð ein-
kennst af því að menn
forðast skilgreiningar,
heilsteyptan, rökrænan
málflutning, siðferðileg
sjónarmið og persónu-
lega ábyrgð.“
setja þá með sem stystu millibili.
Með gervihnöttum og könnunar-
heimsóknum í flotastöðvar mætti
sjá um þetta. Með fækkun báta
ykist álag á áhafnir vegna aukinna
nýtingarkrafna og um leið hætta á
slysum. Það er ekki hægt að tala
um gráður öryggis í sambandi við
kjarnavopn, hvott sem þau eru
fleiri eða færri, því þau eru í eðli
sínu óörugg. Vilji Sovétmanna til
afvopnunar á höfunum er athygl-
isverður því að sovétflotinn er ein-
mitt byggður upp kringum kjarna-
vopn. Einungis á síðari árum hefur
hann náð styrk til annarra hlut-
verka.
Afvopnun, betri herir
I bréfinu er því haldið fram að
við samdrátt herafla muni hernað-
Langflestir láta nægja að rækja
aðalstarf sitt og þær skyldur sem
hvíla á góðurn heimilisföður, og
það hefur Ármann gert hvort
tveggja með fágætri prýði. En Ár-
mann hefur óvenjulegt starfsþrek
og er í raun hamhleypa til allra
verka. Það vekur því undrun og
aðdáun þeirra- sem þekkja hann
hve miklu hann hefur afkastað utan
tímafrekra aðalstarfa.
Hann stundaði leigubílaakstur
sem sumarstarf í tæpa tvo áratugi.
Hann hefur verið virkur í ýmsum
félagsmálum, m.a. einn af stofnend-
um Félags íslenskra rithöfunda
1945 og í stjóm þess 1959-72,
formaður frá 1979-82, varaform.
Rithöfundasambands Islands frá
stofnun 1972-74, í rithöfundaráði
sem kosið var á Listamannaþingi
1974, og unnið að öldrunarmálum
síðustu árin, svo að eitthvað sé
nefnt.
En langmestu afrek hans utan
aðalstarfs eru þó afköst hans sem
rithöfundar. þau em með algjörum
ólíkindum. Hér er engin leið að
rekja ritstörf hans nákvæmlega,
það yrði alltof langt mál. Ég get
hér aðeins nokkurra atriða.
Mér telst svo til að Ármann hafi
skrifað rétt um 40 bækur, nær
allar fýrir börn og unglinga. Marg-
ar söguhetja hans hafa notið mik-
illa vinsælda á undanförnum árum
og áratugum, enda hefur hann
ótvírætt unnið sér sess sem einn
af allra bestu barna- og unglinga-
bókahöfundum okkar. Ysmar bóka
hans hafa verið gefnar út erlendis,
t.d. á öllum Norðurlöndunum nema
Finnlandi, og einnig í Þýskalandi
og Rússlandi.
Þá hefur Ármann einnig samið
nokkur leikrit, sem vakið hafa verð-
skuldaða athygli. Og Arnabókunum
breytti hann í leikgerð fyrir útvarp.
Urðu það alls 35 þættir, sem fluttir
vora hér heima og í Svíþjóð.
Það var Ármanni mikið gleðiefni
að Bókaútgáfan Vaka-Helgafell
bauðst til að gefa út ævintýrabæk-
ur hans í nýrri og glæsilegri út-
gáfu. Hefur forlagið nú þegar gefið
argeta bandalaganna ekki minnka
veralega því að miðað sé við magn,
gömlum vopnum verði eytt og ný
tekin í notkun. Að sjálfsögðu verður
það gert og hefði verið gert þó að
ekki hefði komið til afvopnunar.
Sóknarkraftur mun hinsvegar
minnka verði um fækkun í fasta-
herjum að ræða og þó að búnaður
batni þarf alltaf að endumýja hann
í sókn, nokkuð sem reynast myndi
erfitt hafi hömlur verið lagðar á
birgðir. Enn segir í bréfinu: „ís-
lensk stjórnvöld ættu nú að feta í
fótspor Finna og fela sérfræðingum
sínum að meta áhrif þeirra breyt-
inga sem fyrirsjáanlegar era vegna
samninga í Vínarborg og Genf á
íslensk öryggismál og huga að þeim
þætti.“ Þeir sem hér mun vísað til
sem „sérfræðinga íslenskra stjórn-
valda“ eru tveir landherskólaðir
menn, annar með tveggja ára
starfsreynslu, hinn enga og einn
stjórnmálafræðingur með reynslu
sem fréttamaður. Þessir þrír félags-
greinamenntuðu en tæknilega
ófróðu og faglega reynslulausu
menn vöru sérstaklega ráðnir til
að sinna varnar- og öryggismálum.
Hingað til hefur ekkert komið frá
þeim sem fjallað hefur um öryggis-
mál á íslenskum forsendum og
reyndar ekkert sem hallar á það
sem bandarískir embættismenn og
hermenn, í trássi við _ alþjóðlegar
samskiptareglur, segja íslendingum
að skoða sem íslenska þjóðarhags-
muni. í bréfinu er rætt um „öryggi
Finnlands“ sem þá virðist af Mbl.
álitið umtalsvert þrátt fyrir að
Finnar hvorki leyfi erlendan her á
landi sínu né séu aðilar að hernaðar-
bandalagi.
Evrópsk viðhorf
Þann 1. ágúst 1988 birtist viðtal
í Der Spiegel við Alfred Herrhausen
bankastjóra vegna sameiningar
Daimler-Benz og MBB, en 10%
framleiðslu samsteypunnar ' eru
hergögn og sér hún um þriðjung
pantana vestur þýska hersins.
Herrhausen sem sat í stjórn sam-
steypunnar sagði að stjórnmálaþró-
Reykhólabréf
eftir Jón Hjálmar
Sveinsson
Þann 10. desember 1989 birtist
nafnlaust Reykjavíkurbréf í Morg-
unblaðinu um breytingar í Evrópu,
hermál og ísland. Það segir m.a.:
„Finnar hafa haldið þannig á sínum
málum að enginn efast um vilja
þeirra til að vetja eigið land ef til
hemaðarátaka kæmi.“ Öðravísi
mér áður brá. Morgunblaðið hefur
oft fjallað um meintan undirlægju-
hátt Finna: finnlandiseringu og
tekið hlut þeirra sem víti til varnað-
ar. Horft hefur verið fram hjá því
að frá því að Finnland varð sjálf-
stætt hefur það aldrei verið her-
numið og aldrei notið utanaðkom-
andi stuðnings gegn innrásarheij-
um. Finnskar hervarnir, Suomen
Puolustusvoimat, hafa staðið fá-
tækar, fámennar en hæfar og reiðu-
búnar.
Eftirlit í samhengi
Uppistaða bréfsins er sú skoðun
að þrátt Jyrir afvopnun sé óbreytt
ástand á íslandi þarft og ef eitthvað
sé þá þurfhneiri umsvif bandarísks
hers hér. I hernaði þarf að finna
fjandmanninn, fylgja honum eftir
og drepa. Tveir fyrstu þættirnir
era í daglegri umræðu skildir frá
og ranglega stillt upp sem bráð-
nauðsynlegu en meinlausu athæfi.
En vopnaburður og þar með þjóð-
legar hervarnir eru ekki nauðsyn
heldur siðferðilegt val sem hver
þegn verður að gera upp við sig.
Hernaðarieg upplýsingaöflun þ.e.
títtnefnt eftirlit er í eðli sínu jafn-
óaðskiljanlegur hluti hervarna og
byssur. Því aðeins yrði eftirlitið
meinlaust að upplýsingunum yrði
ekki aflað eftir hernaðarlegum leið-
um og þeim yrði haldið frá hernum
á meðan þær væru nýjar, nokkuð
sem virðist tilgangslítið ætli menn
heijum eitthvað hlutverk á annað
borð.
Menn vilja varnir en ekki heri,
eftirlit en ekki vopn, ekki her á
friðartímum en her á stríðstímum
eins og árangur beri að segja: verði
ljós. Menn vilja teljast ábyrgir,
raunsæir en taka ekki siðferðilegar
ákvarðanir, staðreyndum er ætlað
að leiða af sér ákveðið hegðunar-
mynstur. í ótta um eigin sannfær-
ingu er vanhirtum skoðunum stillt
órökstutt upp, þær kallaðar stað-
reyndir, síðan er þeim ætlað að
leiða af sér niðurstöð í líki meints
náttúrulögmáls.
Varðveisla sömu möguleika
Reykjavíkurbréfið ber fyrir sig
Fínna og segir að með fækkun
kjarnorkukafbáta „myndi athyglin
fyrr beinast að Norður-Evrópu og
höfunum umhverfis hana þegar
ákvarðanir yrðu teknar um kjarn-
orkuvopn".
Meginkjarnavopn stórveldanna
eru í formi langdrægra flauga í
byrgjum á 'landi, í fallsprengjum
langdrægra flugvéla og í flaugum
í kafbátum. Þar sem ekki eru fyrir-
sjáanlegar framfarir í kafbátaleit-
artækni þá eru kafbátar enn auð-
faldastir og því öruggastir kjarn-
orkuvopnabera. Þeim verður ekki
lagt nema samkomulag um algera
útrýmingu kjamavopna liggi fyrir.
Á meðan verður þeim því aðeins
fækkað að dregið verði úr kafbáta-
eftirliti (m.a. frá íslandi) þannig að
líkurnar fyrir því að þeir geti skot-
ið, áður en þeir sjálfir finnist og séu
skotnir, verði eftir sem áður svipað-
ar og í dag. En áfram yrðu þeir
ekki aðeins í N Atlantshafi heldur
dreifðir og því langdrægari sem
flaugarnar eru þeim mun stærra
verður felusvæðið. Markmið eftirlits
með afvopnun yrði að fylgjast með
hve margir vopnaberar (bátar)
væru til af hverri gerð, hve margir
væru í rekstri og hvaða vopnum
þeir væru búnir en ekki að stað-
út sjö þeirra og nefnir flokkinn
Ævintýraheim Ánnanns.
Tæpast þarf að taka fram, að
Ármann hefur skrifað fjölda greina
um ýmis efni í blöð og tímarit. . .
Já, það er vissulega með ólíkindum
hve Ármann hefur afkastað miklu
í tómstundum sínum.
Ármann hefur hlotið margs kon-
ar viðurkenningu fyrir ritstörf sín.
Ég nefni hér aðeins fernt: Eftirsótt
norsk verðlaun, Solfuglsverðlaunin,
1964 fyrir bókina Víkingaferð til
Surtseyjar, verðlaun Fræðsluráðs
Reykjavíkur 1978 fyrir bókina
Ömmustelpu, heiðursfélagi Félags
ísl. rithöfunda 1982, og loks sjálfa
fálkaorðuna úr hendi forseta ís-
lands 1980.
Þá hlýt ég að geta að lokum í
tengslum við rithöfundarstörf Ár-
manns, að þegar hann varð sjötug-
ur 1985 beitti hann sér fyrir stofn-
un verðlaunasjóðs. Fjölskylda Ár-
manns og Bókaútgáfan Vaka lögðu
fram stofnfé sjóðsins kr.
200.000,00. Megintilgangur hans
er að stuðla að auknu framboði
íslensks úrvalslesefnis handa æsku
landsins. Þessum tilgangi hyggst
sjóðurinn ná með því að efna árlega
til sagnakeppni og örva þannig fólk
til þess að skrifa bækur fyrir börn
og unglinga. Höfundur besta hand-
rits að mati dómnefndar sjóðsins
hlýtur svo íslensku barnabókaverð-
launin.
Þessi verðlaunasjóður vakti strax
mikla athygli og hefur árlega feng-
ið mörg handrit til umfjöllunar
nær eingöngu frá ungu fólki, sem
er að hefja feril sinn sem rithöfund-
ar. Á næsta vori verða verðlaun úr
sjóðnum veitt í fimmta sinn. Það
er Ármanni mikið gleðiefni hve
stofnun sjóðsins hefur verið tekið
vel og hve margir nýir höfundar
hafa komið fram og lagt inn hand-
rit í keppnina. Telur hann að sjóður-
inn hafi þegar borið umtalsverðan
árangur eins og að var stefnt.
Ármann hefur verið hamingju-
samur í einkalífi sínu, annars hefði
hann ekki heldur getað afkastað
eins miklu og raun ber vitni. Góð
unin myndi lækka hlutfall hergagna
í framleiðslunni, það væri von sín
og hefði þegar gerst að marki. Þá
væri afvopnun hagsmunamál allra
borgara V-Þýskalands og vægi það
þyngra en sá hagnaður sem samst.
hefði af hergögnum og myndi þetta
verða virt af stjórnendum.
Sautjánda nóv. 1989 birti Neue
Revue viðtal við Elmar Schmaling
flotaforingja, yfirmann mennta- og
þjálfunarsviðs v-þýsks herafla, þar
sem hann segir Varsjárbandalagið
hafa gliðnað sundur. Því verði hægt
að fækka í v-þýska hernum úr
495.000 í 200.000 manns ef fyrir-
sjáanlegir afvopnunarsamn. takast.
Kafbáta og birgðaskip kveður hann
óþörf miðað við varnir á eigin
svæði og hætta megi við áætlanir
um nýja orrastuþotu.
Reykjavíkurbréfið hefst á lýsingu
á „haðrri og ótrúlegri atburðarás“
í A-Evrópu. Millifyrirsögn þess er:
„Engin breyting í N-Evrópu“ og
bréfið endar á að íslendingum sé
brýnt „að móta öryggisstefnu ís-
lands með hliðsjón af þessum nýju
og breyttu forsendum“. Þetta virð-
ist eiga . að skilja: allt er að
breytast en í raun ekkert og þess-
vegna þarf nýja stefnu til að við-
halda óbreyttu ástandi. Umræða
um hermál á íslandi hefur ætíð
einkennst af því að menn forðast
skilgreiningar, heilsteyptan, rök-
rænan málf lutning, siðferðileg sjón-
armið og persónulega ábyrgð. Það
verður ekki tekið fræðilega á skyld-
um, þær tengjast athuganda og
samfélagi hans. Menn axla annað-
hvort ákveðna skyldu persónulega
í orði og á borði eða hafna henni
algjörlega á sannfæringargrunni
annars verða orð þeirra ekki mark-
tæk. Verðugir talsmenn hervama
eru ekki þeir sem aldrei hafa lagt
meira á sig í þágu meðborgaranna
en að sitja við ritvinnsluvél með
stöðluðu skoðanaforriti.
Höfundur þjónaði í norska
sjóhernum 1977-1985 en Iiefiir
síðan verið verkamaður.