Morgunblaðið - 22.02.1990, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 22. FEBRÚAR 1990

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst IngiJónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstöfur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Verkefiii sjávarút
vegsins
Asíðasta ári var framkvæmd
mikil gengislækkun til
hagsbóta fyrir sjávarútveginn
að sjálfsögðu þvert á yfirlýsing-
ar ráðherra í núverandi ríkis-
stjórn haustið 1988, þegar þeir
tóku sérstaklega fram, að þeir
mundu ekki Iækka gengið að
nokkru ráði og töldu það enga
lausn á vandamálunum.
Þessi gengislækkun hefur
haft í för með sér mikla kjara-
skerðingu fyrir launþega, sem
þrátt fyrir það hafa lýst sig til-
búna til að taka enn á sig nokkr-
ar byrðar næstu misseri til þess
að gera atvinnuvegunum kleift
að koma undir sig fótunum á
nýjan leik. Nýgerðir kjarasamn-
ingar eru til marks um þennan
vilja launþega.
Það er ljóst, að með þessari
miklu gengislækkun hefur sjáv-
arútveginum, útgerð og fisk-
vinnslu, verið búinn rekstrar-
grundvöllur, sem þessi atvinnu-
grein telur sig geta búið við og
er sú afstaða raunar ein af for-
sendum þeirra kjarasamninga,
sem gerðir voru á dögunum.
Ekki er lengur ágreiningur
um, að þjóðarbúið getur náð
mun meiri hagnaði út úr sjávar-
útveginum með aukinni hag-
kvæmni í rekstri þessarar
grundvallaratvinnugreinar
landsmanna. Menn eru sammála
um markmiðin í öllum meginat-
riðum. Það þarf að fækka skip-
um og það þarf að fækka fisk-
verkunarstöðvum. Til marks um
þetta eru upplýsingar, sem fram
komu í ræðu Þorvaldar Garðars
Kristjánssonar á Alþingi í fyrra-
(iag en hann sagði m.a.: „Þjóð-
hagsstofnun hefur reiknað út,
að árið 1987 hefði afkoma sjáv-
arútvegsins batnað um einn
milljarð eða 5%, ef fiskiskipa-
stóllinn hefði verið 10% minni.
Það er að beija hausnum við
steininn að neita að draga álykt-
un af þessari staðreynd."
Þoi’valdur Garðar Kristjáns-
son benti líka á, að á ákveðnu
árabili fyrir kvótakerfið hefði
fiskiskipum fækkað um 71 en á
árabilinu 1984-1988 hefði þeim
Ú'ölgað um 121!
Nú er komið að sjávarútveg-
inum. Forystumenn hans héldu
því lengi fram, að atvínnugrein-
in gæti ekki beitt sér fyrir nauð-
synlegri hagræðingu vegna
þess, að rekstrarskilyrði hennar
væru óviðunandi. Nú eru þau
að mati þeirra sjálfra orðin með
þeim hætti, að þeir telja sig
geta búið við þau. Þá má búast
við, að forystumenn í sjávarút-
vegi haldi því fram, að þeir geti
ekki unnið að fækkun fiskiskipa
og fækkun fiskverkunarhúsa og
annarri hagræðingu vegna þess,
að Atvinnutryggingarsjóður og
Hlutafjársjóður þvælist fyrir.
Það er nokkuð til í þeirri rök-
semd en samt sem áður er sú
truflun ekki svo mikil, að þeir
geti ekki tekið til hendi.
Sjávarútvegurinn á ekki að
bíða eftir því, að ríkisstjómin
geri ráðstafanir til uppstokkun-
ar í þessari atvinnugrein. Ríkis-
stjórnin mun ekki gera það, hún
hefur enga burði til þess og það
er ekki hennar hlutverk. Sjávar-
útvegsmennirnir eiga að gera
þetta sjálfir og nú er komið að
því. Kjarasamningarnir skapa
tækifæri, sem þeir verða að
nýta. Geri þeir það ekki verður
ekki veralegur lífskjarabati hér
á næstu árum og þá verða laun-
þegar ekki tilbúnir til þess að
færa frekari fórnir hauatið
1991, þegar samningar renna
út. Þess vegna verður þetta verk
að vinnast nú og þeir verða að
hefjast handa þegar í stað.
Þetta er eitt mesta verkefni,
sem einkarekstur á íslandi hefur
orðið að takast á við. Þetta er
verkefni, sem mun hafa víðtæk
áhrif út um allt þjóðfélagið. En
þetta er líka spennandi verkefni
fyrir þann stóra hóp dugmikilla
ungra manna, sem hafa valizt
til forystu í mörgum sjávarút-
vegsfyrirtækjum eða hafa hafizt
þar upp af eigin rammleik.
Það er oft fjallað á neikvæðan
hátt um landbúnaðinn. En það
má vera forystumönnum í sjáv-
arútvegi nokkurt umhugsunar-
efni, að ýmsar greinar land-
búnaðar hafa að eigin frum-
kvæði brugðizt við vandamálum
í þeirri atvinnugrein af framsýni
og festu og náð þar verulegum
árangri. Má þar t.d. nefna
mjólkurbúskapinn, sem raunar
er til fyrirmyndar.
Það skiptir okkur íslendinga
miklu máli, að ná samningum
um nýja stóriðju og við getum
áreiðanlega náð töluverðum
hagnaði með því að stórauka
fijálsræði í viðskiptum við út-
lönd. En ekkert af þesstf getur
komið í staðinn fyrir þann gífur-
lega ábata, sem þjóðin mun hafa
af því, að framkvæmdur verði
róttækur uppskurður í sjávarút-
vegi, sem stuðlar að aukinni
hagkvæmni í atvinnugreininni
og stórauknum hagnaði, sem á
skömmu tíma mun gjörbreyta
lífskjöram í landinu frá því, sem
nú er.
Brunavarnir eru
eins o g bílbeltin
Engum til gagns o g öllum til ama ef ekkert gerist
efitir Hauk Ingason
Það var erfitt á sínum tíma að
sannfæra fólk um ágæti bílbeltanna
og notkun þeirra. Þeir sem létu sér
ekki segjast neyddust þó til þess
með lögbindingu. í dag eru þó flest-
ir sáttir við bílbeltin. Öðru máli
gegnir um brunavarnirnar. Reyk-
skynjari eða handslökkvitæki á öll-
um heimilum eða vatnsúðakerfi í
ölium stærri byggingum er langt
frá því að vera sjálfsagður hlutur.
Stóraukið átak þarf að gera í bruna-
vörnum og á það sérstaklega við
um stóru atvinnuhúsnæðin. Dæmin
um ástand brunavarna í stærri at-
vinnuhúsnæðum hrannast upp í
kringum okkur. Málningarverk-
smiðja, dýnuframleiðsla, gúmmí-
vinnustofa, frystihús og svo það
nýjasta, Krossanesverksmiðjan á
Akureyri. Þurfum við virkilega fleiri
spörk í rassinn? Tryggingafélögun-
um hlýtur að vera orðið illt. Það
er kominn tími til að tryggingafé-
lögin spyrni á móti.
Tryggingafélögin einnig ábyrg
Okkur íslendingum er mjög tarnt
að líta alitaf fyrst á yfirvaldið og
kenna því um allt sem miður fer.
Það er ekki endalaust hægt að
kenna ónógu eldvarnareftirliti um
ástandið þótt margt megi betrum-
bæta. Menn verða að átta sig á því
að hér þarf að koma til samvinna
margra aðila. Hér þarf samvinnu
brunayfirvalda, tryggingafélaga,
forráðamanna fyrirtækja og bygg-
ingaraðila. Tryggingafélögin, sem
eru stærstu hagsmunaaðilarnir,
verða að stórauka áróður sinn fyrir
auknum brunavörnum og byggja
upp sérfræðiþekkingu á brunamál-
um eins og gert er erlendis. Trygg-
ingafélögin verða að sjá til þess að
það borgi sig að fjárfesta í vatns-
úðakerfi og vera hvatningaraðili að
aukinni fjárfestingu í brunavörnum
umfram það sem lög gera ráð fyr-
ir. Brunareglugerðir fyrir atvinnu-
húsnæði eru ekkert annað en lág-
markstrygging fyrir því að verð-
mætatapið verði ekki algjört.
Brunareglugerðir hindra ekki að
það kvikni í og þær gera takmark-
aðar kröfur um hvað er sett inn í
byggingarnar.
Forráðamenn fyrirtækja verða
einnig að sýna frumkvæði í þessum
málum og leita eftir aðstoð frá yfir-
völdum eða tryggingafélagi við mat
á hvort brunavarnirnar séu í lagi
og hvað má betrumbæta. Miklir
hagsmunir eru í húfi fyrir þjöðina.
Einhver verður að borga brúsann
að lokum. Iðgjöldin verða að vera
í samræmi við áhættuna. Trygg-
ingafélögin verða að vitað hvað þau
eru að tryggja. Allt annað er óeðli-
legt. Skyldu- og samtryggingar-
kerfið veldur því að tryggingafélög-
in ráða litlu um framvindu mála og
áhuginn þar af leiðandi takmarkað-
ur fyrir breytingum í rétta átt.
Stjórnvöld verða að hjálpa til við
að breyta þessu í viðunandi horf.
Vatnsúðakerfi bjarga
verðmætum
Stóraukin notkun vatnsúðakerfa
þarf að eiga sér stað til að minnka
heildartjónið við bruna í atvinnu-
húsnæði á Islandi. Það er mörgum
ómögulegt að skilja af hveiju eyða
þarf peningum í auknar brunavarn-
ir. Gott dæmi um skilningsleysið
er forstjórinn í stóra iðnfyrirtækinu
sem lítur stoltur yfír vinnusalinn
og segir „Hvað eru þið að röfla?
Þið hljótið að sjá það sjálfir að hér
er ekkert sem getur kveikt í kofan-
um. Hér þarf ekkert vatnsúðakerfi.
Þar að auki fara allir mínir starfs-
menn svo varlega með eldfæri."
Haukur Ingason.
„Gagnsemin kemur
ekki í ljós fyrr en eitt-
hvað meiriháttar ger-
ist, árekstur eða kvikn-
ar í. Það eru líka einu
skiptin sem hægt er að
gleðjast yfír því að hafa
bílbelti eða reykskynj-
ara. Því miður þarf fólk
oft að reka sig á hlutina
fyrst áður en af fram-
kvæmd verður. Á sama
hátt og bílbeltin geta
bjargað mannslífum í
umferðinni geta reyk-
skynjarar bjargað
mannslífum við bruna.
Reykskynjari er ódýr-
asti lífvörður sem völ
er á og sjálfsagt sá eini
sem þú hefiir efhi á.“
Síðan þegar forstjórinn er úti að
aka, tryggilega spenntur í bílbeltið,
kemur viðgerðarmaður utan úr bæ
og logsýður eitt rör. Daginn eftir
hefur forstjórinn enga skrifstofu.
Einfalt vatnsúðakerfi hefði getað
bjargað fyrirtækinu hans. Að fjár-
festa í auknu rekstraröryggi getur
ekki talist léleg fjárfesting. Reynsl-
an erlendis sýnir að meirihluti fyrir-
tækja sem verða fyrir tímabundinni
framleiðslustöðvun vegna bruna
verða gjaldþrota innan þriggja ára
vegna taps á mörkuðum. Ekkert
tryggingafyrirtæki getur endur-
heimt markaðinn fyrir fyrirtækin.
Víða erlendis setja tryggingafé-
lögin sínar eigin kröfur um bruna-
varnir fyrir stærri atvinnuhúsnæði.
Þau búa yfir mikilli sérfræðiþekk-
ingu á brunamálum og hafa oft
frumkvæði að brunarannsóknum og
áróðursstarfsemi. Grein arhöfundur
hefur haft mikla samvinnu við
sænsk tryggingafélög við að rann-
saka hegðun bruna í stórum
geymsluhúsnæðum við brunarann-
sóknarstofnun sænska ríkisins.
Tryggingafélögin koma til dæmis
og prófa hvort hægt sé að slökkva
elda í stórum vörustæðum með
mismunandi vatnsúðakerfum eða
gera athugun á hversu fljótt ákveð-
in vörustæða brennur. Þetta kemur
að notum þegar meta á mismun-
andi áhættu og hvaða ráðstafanir
sé hægt að gera. Myndbönd sem
sýna þessar tilraunir eru notuð til
að sannfæra viðskiptavinina um
nauðsyn á aukinni fjárfestingu í
brunavörnum.
Það er ekki hægt að ætlast til
að íslensk tryggingafélög standi í
slíkum stórræðum en þau gætu
sýnt frumkvæði og aðstoðað við-
skiptavini sína með því að benda á
leiðir til úrbóta. Þetta er ekki ein-
göngu mál brunayfírvalda. í Svíþjóð
gengur þetta þannig fyrir sig að
áður en ákveðið fyrirtæki er tryggt
gerir tryggingafélagið tæknilega
athugun á ástandi brunavarna og
reiknar út iðgjöld fyrirtækisins
samkvæmt raunverulegri áhættu.
Tryggingaþega er bent á að lag-
færa það sem betur má fara og öll
sérfræðileg aðstoð er góðfúslega
veitt.
Slökkviliðið getur ekki slökkt
Slökkviliðsstjórinn í Stokkhólmi
tilkynnti ekki alls fyrir löngu að
þeir væru ekki í stakk búnir til að
ráð við eldsvoða í stórum iðnaðar-
og geymsluhúsnæðum ef eldurinn
næði vissri útbreiðslu. Þetta væri
auðvitað háð stærð og gerð bruna-
álags í byggingunni en oft er þetta
spurning um örfáar mínútur fyrir
slökkviliðið. Það eina sem hægt er
að gera ef slökkviliðið kemur of
seint á staðinn, er að vernda aðrar
byggingar og bjarga því sem bjarg-
að verður, meðan byggingin -fær
að brenna. Rétt hannað og fljót-
virkt vatnsúðakerfí er það eina sem^
getur bjargað slíkum byggingum.
Því miður eru til ranglega hönnuð
vatnsúðakerfi. Þrátt fyrir allt tal
um góða og trygga brunahólfun er
alltaf einhver sem getur gleymt að
loka hurð einhvers staðar eða vit-
laus frágangur er gerður á leiðslu-
götum á veggjum. Meira þarf ekki
til svo brunahólfunin verði gagns-
laus. Lágmarks brunahólfun ásamt
vatnsúðakerfi er alltaf öruggasta
lausnin.
Það sem ræður mestu um þróun
eldsvoða í stórum byggingum er
magn og uppsetning brunaálags. í
háum vörustæðum (4-7 m) breiðist
eldur ótrúlega fljótt út. Lítill logi í
pappakassa við gólf getur orðið að
heljarstórum eldstrók sem nær upp
í þak á innan við mínútu og eftir
4-5 mínútur er orðið of seint að
slökkva eldinn. í lokuðu-rými magn-
ast slíkur eldur enn frekar og at-
burðarásin verður örari en nokkur
getur ímyndað sér. Slökkviliðið á
ekki möguleika á að slökkva svo
stóra elda einfaldlega vegna þess
að það vatnsmagn sem þarf til er
ekki fáanlegt og að senda reykkaf-
ara inn í slíka byggingu er bijál-
æði. Það er kominn tími til að menn
átti sig á hversu auðvelt það er að
missa allt úr höndunum. Slökkvi-
liðsmenn eru engir galdrakarlar
þótt margir virðist halda það.
Hverjar eru hætturnar í
heimahúsum?
Þrátt fyrir að öll vestræn sam-
félög hafi brunareglugerðir sem
eiga að tryggja öryggi okkar gagn-
vart bruna, hefur ekki orðið veruleg
fækkun á dauðsföllum af völdum
eldsvoða. Ein af ástæðunum er að
brunareglugerðirnar hafa ekki náð
til þeirrar raunverulegu hættu sem
er í heimahúsum, hótelum eða
sjúkrahúsum, þ.e. innbúinu. Reglu-
gerðirnar setja kröfur um brunaþol
veggja, hurða, glugga, veggklæðn-
inga og loftræstikerfa. Á meðan er
hægt að fylla heimilin af sófasett-
um, hægindastólum, rúmum og öllu
mögulegu þar sem litlar eða engar
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 22. FEBRÚAR 1990
23
Myndirnar sýna hversu fljótt venjuleg stofa getur orðið
alelda eftir að eldur út frá t.d. sígarettu hefur kveikt í sófan-
um. Myndirnar eru frá Fire Research Station í Englandi.
1 mínútu og 15 sek. eftir íkveikju.
2 minútum og 15 sek. eftir íkveikju.
3 mínútum eftir íkveikju.
3 mínútum og 20 sek. eftir íkveikju (alelda).
kröfur eru gerðar um eldnæmi. í
Bretlandi og Bandaríkjunum hafa
yfirvöld byijað að gera kröfur til
framleiðenda um þessa hluti. Á hin-
urh Norðurlöndunum hafa engar
kröfur verið gerðar en það mun
rætast úr því á næsta ári.
Innbúið samanstendur oftast af
hlutum sem innihalda mikið af
plastefnum en þau eru ein hættu-
legustu efni sem geta brunnið þar
sem þau gefa frá sér mjög eitraðar
Iofttegundir við bruna og þau geta
brunnið mjög hratt. Það er innbúið
sem oftast byijar að brenna, en
ekki húsið. Algengt er að fólk haldi
að það sé hættulegra að búa í timb-
urhúsi en steinsteyptu húsi. Þetta
er ekki rétt. Það sem skiptir höfuð-
máli eru innanstokksmunirnir og
gerð veggklæðningar. Það eru eitr-
aðar lofttegundir frá innbúinu sem
oftast valda dauða fólks í eldvoðum.
Það er ekki fyrr en húsið verður
alelda sem það fer að skipta veru-
legu máli hvort húsið er úr timbri
eða steypu, en þá er orðið of seint
að bjarga mannslífum.
Mjög mikilvægt fyrir brunaör-
yggið á heimilum er gerð áklæðis
á sófasettinu, hægindastólnum eða
rúmdýnunni. Algengt er að svamp-
urinn (polyurethan) sem liggur und-
ir áklæðinu sé mjög eldnæmur og
því skiptir verulegu máli hvaða
áklæði er utan um til að minnka
hættuna á íkveikju. Rannsóknir sem
gerðar hafa verið við brunarann-
sóknastofnun sænska ríkisins sýna
til dæmis að mjög erfitt er að
kveikja í sófa með t.d. sígarettuglóð
ef áklæðið innihéldur mikið af ull-
ar- eða gerviefnaþráðum og ef
áklæðið er úr þykku leðri. Aftur á
móti ef áklæðið inniheldur mikið
af sellulósaefnum eins og bómull
eða lérefti (lín) getur sígarettuglóð
sem liggur í kverkinni milli sætis
og baks eða eldspýtulogi valdið því
að svampurinn byijar að brenna.
Sellulósaefni valda glóðamyndun og
auka þar með hættuna á að svamp-
urinn undir myndi loga'þegar glóð-
in brennur í gegnum áklæðið. Gervi-
leður er heldur ekki gott. Eftir því
sem svampurinn er mýkri eykst
hættan á íkveikju. Svampur sem
er með eldtefjandi efnum er yfir-
leitt mjög stífur. Eftir að logi mynd-
ast í svampinum er það spurning
um nokkrar mínútur áður en inn-
búið verður alelda. Þungar gardínur
með þéttum vafningi brenna mun
hægar en léttar gardínur með þunn-
um vafningi. Þungar ullargardínur
brenna mjög illa. Dún- og fiður-
sængur brenna einnig mjög illa.
Myndirnar hér á síðunni sýna
glögglega hversu fljótt hlutirnir
ganga fyrir sig eftir að eldur nær
að festa sig í, venjulegum sófa.
Myndirnar eru frá Fire Research
Station í Englandi. Úti í garði hefði
sófinn brunnið upp á u.þ.b. þrisvar
til fjórum sinnum lengri tíma en
inni í stofunni. Hitinn frá eldinum
kemst ekki út og því gerast hlutirn-
ir svo hratt innandyrá.
Reykskynjari og
dufthandslökkvitæki eru
nauðsynleg
í Englandi hefur það sýnt sig að
þijú af hverjum fjórum dauðsföllum
af völdum eldsvoða verða í heima-
húsum og þar af nær hélmingur
vegna reykinga. í flestum tilfellum
var fólk látið áður en slökkvilið fékk
viðvörun um brunann. Og flestir
höfðu ekki reykskynjara. Það er von
greinarhöfundar að einhveijir hafi
vaknað upp við lesningu þessarar
greinar um það hversu hratt hlut-
irnir geta gerst ef kviknar í. Það
er enginn sem getur sagt með vissu
að það kvikni ekki í hjá sér. Orsak-
irnar geta verið svo breytilegar.
Allt frá sígarettuglóð til aðventu-
kransa eða raftækja til elda-
mennsku. Við eldsvoða er tíminn
því miður alltof naumur og því mik-
ilvægt að réttir hlutir séu á staðnum
til að vinna tíma. Þess vegna lang-
ar mig að lokum að gefa þeim sem
hafa áhuga á að bæta brunavarnir
heimilisins nokkur góð ráð.
Staðsettu a.m.k. einn reykskynj-
ara nálægt svefnherbergjunum
þannig að tryggt sé að hann veki
þig. Leggðu meiri áherslu á að
tryggja það að allir í fjölskyldunni
heyri í reykskynjaranum en að stað-
setja hann þar sem þú heldur að
það geti kviknað í. í tveggja hæða
íbúðum á að haf einn reykskynjara
á hvorri hæð því hitinn frá eldinum
leitar alltaf upp á við og reykurinn
fylgir hitanum. Samtengdu þá. At-
hugaðu nokkrum sinnum á ári hvort
rafhlöðurnar séu í lagi með þvi að
þrýsta á litla hnappinn. Einnig verð-
ur að blása reyk að reykskynjaran-
um því litli hnappurinn segir ein-
göngu til um hvort rafhlöðurnar séu
í lagi. Kannanir í Bandaríkjunum
sýna að nær einn af hveijum þrem-
ur reykskynjurum í heimahúsum
er óstarfhæfur einmitt vegna þess
að fólk gleymir að athuga þessa
hluti. Staðsettu eitt 6 kílóa duft-
handslökkvitæki þar sem allir taka
eftir því. Dufthandslökkvitæki eru
ótrúlega afkastamikil við eldsvoða
í heimahúsum. Þeim sem vill kynna
sér þessi mál enn frekar vil ég
benda á að lesa bækling Bruna-
málastofnunar ríkisins sem sendur
var öllum landsmönnum fyrir u.þ.b.
ári.
Höfundur er verkfræðingur og
starfarad brunarannsóknum hjá
brunarannsóknastofnun sænska
ríkisins í Borás.
Helgi Hálfdanarson:
MALRÆKT
Að undanfömu hefur staðið
yfir svokallað málræktarátak á
landi hér. Vakin var allvíðtæk
umræða um hag íslenzkrar tungu,
vanda hennar á ýmsum sviðum
og viðbrögð við margvíslegri
hættu sem hún hlýtur í að rata á
viðsjálum tímum. Allt var það af
hinu góða og lofsvert mjög. Ekki
svo að skilja, að sú umræða sé
alger nýjung í menningarlífí ís-
lendinga. Hún hefur staðið öldum
saman og má aldrei niður falla.
Þeirri varnarbaráttu, sem löngum
hefur háð verið á þeim vettvangi,
er það að þakka, að tekizt hefur
að varðveita þjóðtunguna svo vel,
að allur sá mikli auður, sem hún
hefur skapað, er í fullu gildi til
handa nýrri kynslóð íslendinga.
Hitt er segin saga, að hvenær
sem þörf þykir að treysta þessa
vörn, hefjast upp úrtölu-raddir,
sem kalla slíka afskiptasemi ekki
aðeins óþarfa, heldur blátt áfram
skaðlega, því ekki geti málið „þró-
azt eðlilega" nema hvers konar
málnotkun sé látin friðhelg.
Raunar gegnir furðu, hve fast
sumir menn sitja þar við sinn
keip, svo oft og rækilega sem
þessi fírra hefur verið hrakin.
Hastarlegast er þó, að til skuli
vera kennarar sem taka undir
þann söng; og má kalla að þar
höggvi þeir sem hlífa skyldu. Og
einhvern tíma var svo talið, að
þættir Ríkisútvarpsins um daglegt
mál væru til annars ætlaðir en
að halda uppi slíkum áróðri undir
yfirskini málræktar. En á liðnum
árum hefur þess orðið vart hvað
eftir annað.
Þá eru þeir sem amast við
hneykslanlegum málvillum og
subbugum slettum á opinberum
vettvangi, kallaðir „mállögregla“
sem vilji hefta sköpunarmátt
tungunnar og keyra hana í viðjar
einstrengingslegrar forneskju,
hvað svo sem átt er við með því.
Reyndar er því samtímis haldið
fram með fögnuði, að öll vandlæt-
ing, sem uppi er höfð, sé greini-
lega árangurslaus með öllu. Þó
hafa fleiri en ég veitt því athygli,
að ýmsar málvillur, sem óðu uppi
í fjölmiðlum fyrir nokkrum árum,
sjást naumast né heyrast lengur.
Hins vegar má betur ef duga skal,
og þarf engan að undra, að ekki
fellur eik við fyrsta högg.
Þeir sem mæla gegn erlendum
slettum eru sakaðir um að bann-
færa öll tökuorð, svo skynsamlegt
sem það nú væri. Ég hygg að
flestum megi ljóst vera, að engin
leið væri að komast af án mikils
ijölda af tökuorðum, enda hafa
ótal mörg prýðileg orð af erlend-
um uppruna skartað í máli voru
frá upphafi ritaldar. Raunar getur
ýmsum hugtökum, sem að jafnaði
hljóta góð og gild íslenzk heiti,
komið vel að mega í viðlögum
bregða fyrir sig samheitum af
erlendum toga, ef hentar til-
teknum stíl. Og þá er ánægjulegt
að veita því athygli, að oftar en
ekki fylgir hinu fjarkynjaða orði
óvirðulegri blær en því íslenzka,
þó að þau kallist samheiti.
Hitt er eigi að síður brýnt, að
greint sé milli tökuorða og slettna,
annars vegar orða sem falla að
íslenzku máli með eðlilegum hefð-
bundnum hætti, og hins vegar
orða og orðasambanda sem eiga
sér þar engan grundvöll og hafa
í hótunum við sjálft málkerfíð.
Nýlega var á það bent, hve vel
og skemmtilega Þórbergur Þórð-
arson beitir á vísum stað sögninni
að spásséra. Þessi sögn er dæmi
um gott tökuorð sem fyrir sér-
stakan merkingarblæ sinn á verð-
ugt erindi inn í málið. Raunar
átti Þórbergur það einnig til að
leika sér að orðum, sem naumast
verða kölluð annað en slettur. En
um listilega stílbundnar slettur
meistara Þórbergs er okkur, sem
miður megum, hollast að minnast
þess sem segir í hinum fræga lat-
neska málshætti:
Quod licet Jovi,
non Iicet bovi.
og á íslenzku hefur verið orðað
svo:
Allt sem leyfist Óðni sjálfum
ekki hæfir bolakálfum.
Þegar svo er komið, að dekrað
er við óþrifin og lágkúruna, en
vönduðu máli valin hrakyrði, kann
að styttast í það, að íslenzkar
bókmenntir allra alda verði mikl-
um hluta þjóðarinnar glataður
ijársjóður. Nema ef til vill með
þeim hætti, að Njála verði „þýdd“
á nýja „íslenzku“ og Hallgerður
svari bón Gunnars um boga-
strenginn á skiljanlegri veg en
áður: „Hættu þessu píbi, mar!
Ekki með þessa stæla!“
Málverndarbaráttunni má aldr-
ei linna; enda má jafnan eiga það
víst, að fylkt verði liði til vamar
þeim snillingum, sem enga björg
geta veitt sínum eigin dýrmæta
frumleik án þess að misþyrma
móðurmálinu.
Sérfiræðingur NATO;
Hernaðarsteftia
Gorbatsjovs
CHRISTOPHER N. Donnelly,
sérfræðingur NATO í málefnum
Sovétríkjanna, verður ræðumað-
ur á sameiginlegum fundi Sam-
taka um vestræna samvinnu
(SVS) og Varðbergs laugardag-
inn 24. febrúar 1990.
Umræðuefni fundarins verður
hernaðarstefna Gorbatsjovs með
sérstöku tilliti til Norður-Atlants-
hafs. Hann flytur erindi sitt á ensku
og svarar fyrirspurnum á eftir. Á
undan verður sýnd 30 mínútna
norsk heimildarmynd, „Soviet Forc-
es and Activities in the North“.
Fundurinn verður haldinn í Átt-
hagasal í suðurenda Hótels Sögu.
Salurinn verður opnaður klukkan
tólf á hádegi. Fundurinn er opinn
félagsmönnum í SVS og Varð-
bergi, svo oggestum félagsmanna.
Christopher N. Donnelly