Morgunblaðið - 22.02.1990, Blaðsíða 32

32
Sjónvarpstœki
Sjónvarps-
myndavélar
Hljómtœkja-
samstœður
Útvarpsvekjarar
Gœðatœki fyrir
þig og þína!
SMFTH&
NORLAND
Nóatúni 4 - Sími 28300
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUÐAGUR 22. FEBRÚAR 1990
Aldarminning:
*
Asa Theodórs
- Kveðjuorð
Fædd 13. janúar 1890
Dáin 13. febrúar 1990
í dag, fimmtudaginn 22. febrúar,
verður til moldar borin frá Dómkirkj-
unni í Reykjavík frú Ása Theódórs,
fyrrum símritari, sem lést í hárri elli
á Droplaugarstöðum hér í borg þann
13. þ.m. á 101. aldursári sínu.
Við þessi leiðarlok er mér bæði
ljúft og skylt að minnast örfáum
orðum þessarar elskulegu frændkonu
minnar og þá ekki síst fyrir þær
sakir hversu margs góðs ég átti henni
upp að unna frá umliðnum tíma;
atvika, sem nú merla í muna á
kveðjudegi.
Ása var fædd í svokölluðu Beykis-
húsi á ísafirði, þann 13. janúar 1890
og var annað barn foreldra sinna,
þeirra Guðmundar Pálssonar, beykis,
fæddur 1850, dáinn 1937 og Guð-
fínnu Rósinkransdóttur, fædd 1854,
dáin 1923, en þau voru bæði langt
í ættir fram komin af traustu vest-
firsku alþýðufólki, faðirinn af Arnar-
dalsætt, en móðirin af svokallaðri
Rósinkransætt frá Tröð í Önundar-
firði.
Fyrir þá, sem ættfræði unna, má
e.t.v. geta þess að Ása og Páll Hall-
dórsson, skólastjóri Stýrimannaskól-
ans og faðir Níelsar prófessors og
þeirra Dungalsbræðra, voru bræðra-
börn og eins var hún systkinabam
að móðurkyni við börn Rósinkran-
sanna frá Tröð, þ. á m. Guðlaug
Rósinkranz, fyrrv. Þjóðleikshússtjóra
og Guðlaugu, móður þeirra Hviltar-
systkina.
Þá var móðuramma Ásu, Guðlaug
Pálsdóttir, þremenningur að skyld-
leika við Berg Thorberg, landshöfð-
ingja; bæði niðjar Þorbergs Einars-
sonar, prests á Eyri við Skutulsfjörð,
en hann var dóttursonur völundarins
séra Hjalta Þórarinssonar í Vatns-
firði.
Fram í ættir taldi hún, sem reynd-
ar flestir íslendingar, til skyldleika
við ýmis kunn nöfn og til gamans
má geta að hún var 9. ættliður í
föðurætt frá Jóni Indíafara, dáinn
1679, 17. ættliður frá Vatnsfjarðar-
Kristínu, dáin 1458, og 19. frá
Grundar-Helgu, dáin 1385. í móður-
kyn var hún 11. ættliður, bæði frá
Guðbrandi Hólabiskupi, dáinn 1627,
áin og Ragnheiði, dáin 1636, (móður
Brynjólfs biskups Sveinssonar) og
dóttur Helgu, sonardóttur Jóns Ara-
sonar, Hólabiskups. En því nefni ég
þessi fræði til sögunnar að frænka
mín var einstaklega ættfróð kona,
langminnug og óljúgfróð og lagði
hún jafnan í vana sinn að inna ókunn-
uga að ætterni til að fá fyliri skil á
viðmælanda sínum, e.t.v. minnug
þess fomkveðna að „sjaldan fellur
akarnið langt frá eikinni".
Á ísafirði laust um aldamótin, sem
þá var stærðarbær á íslenskan mæli-
kvarða, ólst Ása upp í glaðværum
systkinahópi þeirra: Páls Ósrunn,
fæddur 1888, Sigríðar, fædd 1891,
Kjartans Rósinkranz, fæddur 1894
og uppeldissystur sinnar, Maríu
Sveinsdóttur, fædd 1901, en þau eru
nú öll látin fyrir allmörgum ámm.
Þar gekk hún í bamaskola í umsjá
dr. Bjöms Bjarnasonar frá Viðfirði,
þáverandi skólastjóra, en svo mjög
orkaði kennsla og kurteisi þessa lær-
dómsmanns á bamið að hún taldi
hann jafnan síðan í röð ágætustu
manna, er hún hefði kynnst, og hafði
orð um dr. Björn, sem Jón Ögmunds-
son um fóstra sinn, ísleif Gissurar-
son.
Gegnt beykishúsinu stóð hús yfír-
valds ísfírðinga, Hannesar Hafstein,
síðar ráðherra, og varð samgangur
barnanna í húsúnum allmikill, enda
á líku reki, og héldust gagnvegir
milli Ásu og ráðherradætranna upp
frá því og til endadægurs, enda vinf-
ast fólk hvort tveggja.
Ekki var títt að stúlkur væm sett-
ar til mennta á þessum tíma umfram
lögboðið skyldunám og því fór Ása,
að bamalærdómi loknum, aðeins í
framhaldsskólann á ísafírði, þrátt
fyrir að hún hefði sýnt prýðilega
námshæfileika, eins og skólavitnis-
burður um hana ber með sér frá
þessum löngu liðnu dögum. í skóla
var hún jafnvíg á flestar greinar, en
þó mun hún hafa lagt mesta alúð
við íslenskunámið og dönskuna.
Ása var kvenna best mælt á móð-
urmálið, enda lagði hún sig ávallt í
líma við að tala og skrifa það sem
fallegast og í þvi skyni las hún mik-
ið, og kunni, af ljóðum góðskáld-
anna, svo og önnur öndvegisrit, en
var vönd að lestri bóka. Hún fýlgdist
ávallt með útvarpsþáttunum „Um
íslenskt mál“ eftir að þeir hófust og
fannst mér oft furðu gegna hversu
djúpstæða þekkingu hún hafði á
máli og málnotkun og heyjaði ég
mér oft þekkingar úr fórum hennar
á þessu sviði; sjálfur við nám og í
skjóli hennar fyrir margt löngu.
Góð kjnni við Hafstein-fjölskyld-
una á Isafjarðarárunum leiddu til
þess að sumarið 1908 var henni boð-
ið að dvelja sumarlangt hjá fjölskyld-
unni í ráðherrabústaðnum í Tjamar-
götu 32, við skammtímanám í þýzku
og fleiri námsgreinum, en einmitt
þá, síðsumars, var auglýst eftir
tveimur stúlkum til starfa á símstöð-
inni á Isafirði og hvatti Hannes Ásu
til að sækja um starfíð. Með sið-
ferðisvottorð frá ráðherra og umsókn
stílaðri sameiginlega af henni og
fyrrum lærimeistara, dr. Birni, var
hún valin úr hópi umsækjenda ásamt
æskuvinkonu sinni, fr. Soffíu Thord-
arsen, og urðu þær því fyrstu símrit-
aramir vestra og áttu síðan sam-
starfsleið, með nokkram hléum, vin-
konumar, um hartnær hálfrar aldar
skeið.
Rétt er að nefna að á þessum tíma
þótti töluverð upphefð að komast í
slíkt fast starf, bæði nýjungarinnar
vegna og eins sökum atvinnuhorfa á
fyrstu tugum þessarar aldar.
Reyndar fór vel á því að Ása
skyldi kjósa sér þennan starfsvett-
vang, eða kannski forsjónin fyrir
hennar hönd, bæði sakir þess að fað-
ir hennar, Guðmundur beykir, átti
þarna „innlegg“, sem fyrsti símlagn-
ingamaður landsins; sbr. Saga Isa-
fjarðar eftir Jón Þ. Þór, sagnfræð-
ing; Þegar beykirinn sá um símlagn-
inguna á milli Isafjarðar og Hnífsdals
árið 1892, og eins vegna þess að
með símrituninni gat hún séð sér
farborða hin mörgu ekkjudómsár sín,
meðan entist starfsþrek og heimild
til að vinna.
Við símritun á ísafírði vann Ása
með sumarhléum um 1913, þegar
hún var beðin um að annast rit-
símann á Siglufírði, m.a. vegna
síldveiðiflotans, og bjó í foreldrahús-
um uns heillastjarna og hamingju-
stund hennar rann upp þann 21. maí
1919 er hún giftist Hendrik Elísi
Theódórs, fæddur 8. ágúst 1889, og
flutti með honum til Borðeyrar, en
hann var þar verslunarstjóri Riis-
verslunarinnar, eins og verið hafði
faðir hans á undan honum.
Á Borðeyri stóð hennar mesta
hamingjutíð og varaði í röskan tug
ára. Þar fæddist þeim einnig dýr-
mætur einkasonur, á sumardaginn
fyrsta, þann 22. apríl 1920, og þar
sáu þau stolt sitt og prýði vaxa úr
grasi og lofa góðu sem mannsefni;
en sveinninn ungi var skírður Ric-
hard Pétur, í höfuðið á vini og eig-
anda fyrirtækisins, sem þeir feðgar,
verslunarstjórarnir, höfðu starfað við
svo langan dag. Sonurinn varð láns-
maður, sómi þeirra hjóna beggja, en
lést langt um aldur fram, þann 19.
janúar 1988, rúmlega 67 ára að aldri.
Á Borðeyri stóð Ása með miklu
öryggi fyrir rómuðu menningar-
heimili, sem svo vel var kynnt að hún
var oftsinnis beðin um að taka að
sér stúlkur til verklegra leiðbeininga
um búsýslustörf, um lengri eða
skemmri tíma, svo og aðrar hand-
menntir. Bæði af þeirri stjómsýslu
og vegna eðlislægrar alúðar eignað-
ist hún á Borðeyri ævilanga vináttu
fjölda samtíðarmanna sinna, þar um
slóðir, sem síðan, áratugum saman,
sýndu henni ræktarsemi og vinarþel
með svo margvíslegum hætti að tók
hjarta hennar nær.
Á Borðeyri tóku þau hjónin til
fósturs, frá 7 ára aldri, uppeldis-
dóttur sína, frú Þóranni Valgerði
Björnsdóttur, síðar prestfrú á ísafírði
og á Valþjófsstað í Fljótsdalshreppi,
en hún lést einnig um aldur fram
tæplega 67 ára gömul árið 1984.
Til góðvina Ásu ber að telja frú
Dýrfinnu Tómasdóttur frá Borðeyri,
sem galt vináttu Ásu með ævilangri
tryggð og hjálpsemi.
Þegar þau Hendrik; en hann var
sonur Theódórs Ólafssonar, verslun-
arstjóra á Borðeyri, Ólafssonar, dóm-
kirkjuprests í Reykjavík, Pálssonar
og Árndísar Guðmundsdóttur, prests
á Borg á Mýram, Vigfússonar; komu
til Ísaíjarðar endumýjuðust dagleg
samskipti og vinskapur Ásu við stöll-
ur sínar frá fyrri tíð.
Við fráfall eiginmannsins, sem bar
að í Reykjavík í ágústmánuði 1939,
ári eftir að sonur þeirra, Richard,
hafði lokið verslunarskólaprófí vorið
1938, ákvað Ása að flytja suður til
að vera nær syni sínum; eins með
það í huga að fá atvinnu við sitt
hæfí hjá ritsímanum, En þar starfaði
hún upp frá því allan sinn vinnudag
í Reykjavík eða í rösk 20 ár, uns hún
varð að láta af föstum störfum sjötug
að aldri á árinu 1960. Sinnti samt
ígripavinnu hjá ritsímanum öðru
hverju í nokkurn tíma eftir það, enda
starfsöm í besta lagi, stundvís, traust
og ábyggileg.
Fyrst bjó frændkona mín syni
sínum heimili í borginni í rösk 10
ár, en frá 1950 bjó hún ein að frátöld-
um þeim fjórum árum, sem ég naut
skjóls hjá henni við nám og störf hér
syrðaááranum 1951-1955, ogminn-
ist ég þeirra ára þakklátum huga,
enda var hún mér bæði hollráður
leiðbeinandi og góður félagi.
Um haustið 1952 réðst hún í íbúð-
arkaup og minnist ég enn hversu
þakklát hún var forsjóninni, þegar
hún loksins, rúmlega sextug, komst
í eigið húsaskjól eftir langar leiguí-
búðarsetur, en á Hringbraut 47 bjó
hún uns elli knúði hana til síðustu
vistaskiptanna hér, að Droplaugar-
stöðum árið 1983.
Á Hringbraut hélt hún upp á 90
ára afmæli sitt árið 1980 með reisn
og myndarskap og þar heiðraði hana
með heimsóknum mikið frændalið
og vinir, en hún þá ern í besta lagi.
Hélt hún nær óskertri andlegri heilsu
fram yfir miðjan lokaáratug aldurs
síns.
Annar hamingjudagur rann upp á
árinu 1951, þegar Richard festi ráð
sitt, þann 11. ágúst það ár, og gekk
að eiga Dóra Sigutjónsdóttur, versl-
unarstjóra Jónssonar og eiginkonu
hans, frú Guðfinnu Vigfúsdóttur frá
Hlíð undir Eyjafíöllum.
Hamingja Asu var fólgin í hlut-
deild í gæfu sonarins með góða konu,
sem stóð honum fyllilega jafnfætis,
enda ber heimili þeirra órækan vitn-
isburð um sérstaka fágun og
smekkvísi. En ávallt var Richard
móður sinni nærgætinn og góður
sonur.
I störfum fór þeim mæðginunum
líkt, að bæði unnu með alúð og kunn-
áttusemi allt það sem þeim var tiltrú-
að og lauk Richard starfsferli sínum
sem skrifstofustjóri Reykjavíkur-
hafnar til margra ára, og var öllum
samstarfsmönnum til eftirsjár, þegar
hann lét af störfum sökum heilsu-
brests fyrir röskum 6 áram.
Hin síðari ár var frænka mín höll
úr heimi, en mun þó hafa skynjað
umhverfi sitt að einhveiju leyti. Hún
hafði óskað sér þe’ss lengi að þurfa
ekki að verða upp á aðra komin eða
lifa sjálfa sig, en það er hér sem í
öðra, að mennirnir ráðslaga, en al-
mættið ræður. Henni var þó hlíft við
því reiðarslagi að vita um fráfall
sonar síns fyrir tveimur áram og
hefír máttarhöndin þar lagt líkn með
þraut.
Við ferðalok skulu tengdadóttur
hennar færðar hjartans þakkir okkar
skyldmennanna er álengdar höfum
staðið og vitni orðið að þeim kær-
leika er hún hefír umvafíð tengda-
móður sína. Fyrir hennar fórnfúsu
hjálp eram við þakklát, og skynjum
að það era þeir feðgar einnig, sem
á undan eru farnir, svo og aðrir ást-
vinir af öðrum heimi.
Ása var í lægra meðallagi, svo sem
hún átti kyn til, svarthærð á yngri
árum, djúpbláeygð, vel limuð, kvik í
hreyfingum og bar sig með reisn.
Hún var félagslynd, en staðföst og
orð hennar vora betri en flestra ann-
arra manna. Hún hafði að leiðarljósi
það eitt að gjöra rétt og láta gott
af sér leiða. Hún var alþýðukona,
stór af sjálfri sér og þurfti ekki að
taka undir með þjóðskáldinu úr Fa-
graskógi, sem segir svo í einu erinda
sinna:
Segið það móður minni
að mig hafi eitt sinn þrotið
hug og dáð til að duga
og duftinu lotið.
Duftinu laut hún ekki.
Ég hygg að hún eigi góðrar heim-
komu von. Fari föðursystir mín í friði.
Hún var væn kona og drengur
góður.
Kjartan P. Kjartansson
Góð vinkona mín, frú Ása Theó-
dórs frá ísafírði, lést á Droplaugar-
stöðum þann 13. þ.m., réttum mán-
uði eftir 100 ára afmælisdaginn.
Mig langar til að minnast Asu, sem
var ávallt svo elskuleg, hlý og traust-
vekjandi, á meðan heilsan leyfði.
Fyrirmannleg framkoma hennar og
reisn var henni eðlislæg og góðvildin
skein úr svipnum, enda var hlýleikinn
og hjálpsemin í garð annarra grann-
tónninn í lífí hennar.
Kynni okkar Ásu má rekja 60 ár
eða meira aftur í tímann, allt til
bamæsku minnar á ísafirði. Sonur
hennar, Richard, sem andaðist fyrir
tveim árum langt um aldur fram, var
æskuvinur minn, leikbróðir og skóla-
félagi um áratuga skeið. Síðan út-
skrifuðumst við báðir frá Verslunar-
skóla íslands vorið 1938.
Mér er ljúft að geta þess, að móð-
ir mín, Lára Eðvarðsdóttir, og Ása
vora einlægar vinkonur frá æskudög-
um þeirra beggja, enda voru þær
jafnöldrur. Ljúf minning af frásögn
móður minnar flýgur mér í hug. Það
var fyrir löngu í byijun skólaárs á
ísafírði, að mamma gekk hikandi inn
í þéttsetna skólastofu, þá nýlega
komin í bæinn, eftir nokkurra ára
dvöl hjá föðursystur sinni i
Reykjavík. Allt í einu heyrir hún hlý-
lega rödd segja: „Má bjóða þér sæti
hjá mér?“ Þetta var rödd Ásu, sem
var að bjóða mömmu velkomna í
skólann. Slík framkoma gefur til
kynna, að góð vinátta er gulli betri.
Um síðustu aldamót var ísafjörður
annar stærsti bær landsins. Þar var
líf og fjör og mikið um að vera, næg
atvinna og mikil umsvif í fram-
kvæmdum hjá bænum.
Foreldrar Ásu vora hjónin Guð-
fínna Rósinkransdóttir og Guðmund-
ur Pálsson, beykir, er bjuggu á
Mánagötu 2. í húsinu gegnt þeim
bjó Hannes Hafstein, sýslumaður,
og fjölskylda hans. Töluverður sam-
gangur og vinsemd ríkti á milli heim-
ilanna og hélst sú vinátta alla tíð.
Ása varð fyrsta símadaman á
ísafírði. Hún mundi vel tímana
tvenna þar í bæ, þar sem hún fylgd-
ist vel með öllu sem skeði í félags-
og atvinnumálum staðarins. Þar
skiptust á skin og skúrir, eins og
gengur.
Ásu farnaðist ávallt vel í lífí og
starfi. Hún eignaðist brátt ágætan
lífsföranaut, Hendrik Theódórs,
verslunarstjóra Riisverslunar á Borð-
eyri, og fluttust Ása til Borðeyrar
um skeið, en kom svo aftur til ísa-
fjarðar árið 1930. Hendrik gerðist
starfsmaður Landsbanka íslands á
ísafírði og þótti afburða fær skrif-
stofumaður. Þar starfaði hann til
dauðadags sumarið 1939. Þess má
geta, að sérstök og náin vinátta var
með foreldram okkar Dicks. Ógley-
manlegar samverastundir og
skemmtiferðir að sumri til inn í
Tunguskóg og víðar í nágrenni ísa-
fjarðar líða seint úr minni.
Það var mikið áfall fyrir Ásu að
missa eiginmanninn á besta aldri.
En hún og sonurinn létu ekki bugast
við andstreymið. Þar hjálpaði trúin
á góðan guð, sem öllu réði. Mæðgin-
in tóku sig upp og fluttust til
Reykjavíkur. Þar voru möguleikarnir
meiri. Aftur tók Ása upp fyrri störf
hjá Ritsmímanum og vann þar þang-
að til hún varð að hætta sökum ald-
urs. Húsbændur hennar kunnu vel
að meta störf hennar þar og þökkuðu