Morgunblaðið - 08.04.1990, Blaðsíða 9

u
MORGUNBLAÐIÐ MAIMIMLIFSSTRAUMAR SUNNUDAGUR 8. APRÍL 1990
C 9
LÖGFRÆÐlÆzV/ afforsendum sjálfstœöis?
r
Islenskur
lagaskóli
ÁRIÐ 1736 var gefin út í Danmörku konungleg tilskipun
sem lögfesti embættispróf í lögfi'æöi. Tilskipunin gmark-
aði uppliaf formlegrar lögfræðimenntunar í Danmörku.
Fram til þessa hafði háskólamenntun í lögfræði ekki ver-
ið sett sem skilyrði fyrir því að mega gegna lögmanns-
störfum eða dómaraembættum þar í landi. Tilskipunin
markar að því leyti tímamót í lögfræðiiðkun Islendinga,
að upp fi-á gildistöku hennar fóru þeir í auknum mæli
að leita til Kaupmannahaihar til að lesa lögfræði.
í Þessu húsi var Lagaskólinn til
húsa 1908-1911 á neðri hæð. Húsið
brann árið 1957.
Frá upphafi og til ársins 1924
var laganám við háskólann í
Kaupmannahöfn með tvennum
hætti. Annars vegar var um að
ræða hið svokallaða danska laga-
próf og hins veg-
ar fúllkomið
lagapróf. Það
var hið síðar-
nefnda sem menn
þurftu að ljúka
til að vera emb-
ættisgengir til
allra hærri emb-
Björgvinsson ætta. Fyrsti ís-
lendingurinn til að ljúka því prófi
var Þorsteinn Magnússon, síðar
sýslumaður, en hann lauk því árið
1738. Síðasti íslendingurinn til að
ljúka þessu prófi var Jón Emil
Olafsson, hæstaréttarlögmaður, en
það gerði hann árið 1923.
Enda þótt fjölmargir íslendingar
færu utan til Kaupmannahafnar
til að lesa lög og mikill fjörkippur
hlypi í lögfræðiiðkun íslendinga
samhliða því, blandaðist fáum hug-
ur um að lagakennslan þar átti
ekki að öllu leyti við um íslenskar
aðstæður. Kennslan var að sjálf-
sögðu fyrst og fremst miðuð við
danskan rétt. Þegar leið á 19. öld-
ina fór sú skoðun að festa rætur
hér á landi að rétt væri að stefna
að því að færa lagakennsluna inn
í landið. Ónóg þekking og þjálfun
í íslenskum rétti olli mönnum erfið-
leikum þegar þeir hófu störf á ís-
landi.
Þegar á fyrsta ráðgjafaþinginu
sem haldið var árið 1845 bar Jón
Sigurðsson fram tillögu þess efnis
að konungi yrði send bænaskrá
um að stofnaður yrði lagaskóli á
íslandi. Tillagan hlaut ekki tilskil-
inn stuðning í það sinn. Málinu var
síðan haldið vakandi allan síðari
hluta 19. aldar og var mjög samof-
ið sjálfstæðisbaráttu íslendinga á
sama tíma. Töldu margir að
íslenskur lagaskóli væri nauðsyn-
legur þáttur í sjálfstæði landsins.
Málið mætti allt frá upphafi mik-
illi andstöðu Dana og það var ekki
fyrr en með I. nr. 3/1904 að sam-
þykkt var stofnun innlends laga-
skóla. Stuttu síðar var lögum þess-
um breytt og tók skólinn til starfa
árið 1908. Þetta var þó ekki fyrsti
embættisskólinn hér á landi því
áður höfðu tekið til starfa presta-
skólinn (1847) og læknaskólinn
(1876). Þessir þrír skólar mynduðu
grunninn að þremur deildum Há-
skólans síðar, þ.e. guðfræðideild,
læknadeild og lagadeild.
Lagaskólinn var til húsa í Þing-
holtsstræti 28 í Reykjavík. Húsið
brann árið 1957. Húsnæðið var
frekar lítið, ein kennslustofa, kenn-
arastofa og lítið herbergi að auki.
Þá þóttu húsakynnin óvistleg,
dimm og lágt til lofts. Tveir fastir
kennarar voru ráðnir við skólann,
þeir Lárus H. Bjarnason og Einar
Arnórsson. Á fyrsta starfsári
skólans voru sex nemendur innrit-
aðir. Þeirra þekktastur í hópi lög-
fræðinga síðar var Ólafur Lárus-
son, sem var prófessor við laga-
deild Háskólans í 38 ár, eða lengur
en nokkur annar maður.
í reglugerð fyrir Lagaskólann
nr. 107/1908 er starfsemi hans
nánar lýst. í 1. gr. segir að tilgang-
ur skólans sé .....að fræða svo
þá sem skólann sækja, að þeir
geti gegnt embættum þeim og
öðrum störfum, sem lagakunnátta
útheimtist til, eftir lögum lands-
ins“. Þetta var í samræmi við lög-
in um lagaskóla sem gerðu ráð
fyrir að þeir einir skyldu eiga að-
gang að embættum sem leyst
höfðu af hendi próf við skólann.
Lagaskólinn útskrifaði aldrei
neinn lögfræðing, enda varð hon-
um ekki langra lífdaga auðið sem
sjálfstæðri stofnun og var starf-
semi hans hætt árið 1911 þegar
Háskóli íslands var stofnaður. Tók
þá lagadeild Háskólans við starf-
semi Lagaskólans.
Enda þótt Lagaskólinn starfaði
ekki lengi verður gildi hans ekki
dregið í efa. Með stofnun hans var
lagakennsla færð inn í landið og
miðaðist upp frá því fyrst og
fremst við íslenskan rétt. Mikil-
vægi hans felst þó ekki eingöngu
í þessu, heldur ekki síður í barátt-
unni fyrir stofnun hans, sem var
bæði í senn áberandi og mikilvæg-
ur þáttur í sjálfstæðisbaráttu þjóð-
arinnar á síðari hluta 19. aldar.
Síðast en ekki síst má öruggt telja
að stofnun Lagaskólans hafi end-
anlega sannfært marga um að
tímabært væri að koma á fót há-
skóla hér innanlands og þar með
flýtt fyrir því.
með að rúmlega 15 milljarðar verði
greiddir í vexti til erlendra aðila
umfram vaxtatekjur. Þetta þýðir
að spáð er að viðskiptajöfnuður
verði neikvæður um 5 milljarða
króna, sem svarar til 1'/°/ af lands-
framleiðslu þessa árs.
Staðreyndin er sú að íslendingar
hafa hingað til ekki haft bein til
að standast uppsveiflu í efnahags-
málum. Tilkall til þess tekjuauka,
sem nú er boðaður, mun koma frá
ýmsum þjóðfélagsöflum. Þingmað-
urinn mun fara fram á endurmat á
„forsendum fjárlaga" og benda á,
að nú sé lag til að hrinda af stað
gæluverkefninu sínu. Launþeginn
mun benda á að kaupmáttur launa
verðhækkun í íslenskum krónum.
Þetta myndi einnig draga úr verð-
hækkunum innanlands því innflutt-
ar vörur myndu lækka í verði. Þær
greinar iðnaðar, sem eiga í beinni
samkeppni við innflutning, myndu
hins vegar lenda í erfiðleikum. í
öðru lagi er um að ræða, að aukinn
hluti verðhækkunarinnar rynni til
Verðjöfnunarsjóðs fiskiðnaðarins.
En hlutverk þessa sjóðs er að draga
úr áhrifum sveiflna í verði sjávar-
vöru á þann hátt að sé markaðs-
verð hærra en viðmiðunarverð
sjóðsins þá er ákveðinn hluti mis-
munarins greiddur í sjóðinn. Ef
markaðsverð er lægra er greitt úr
sjóðnum. Með breytingum á viðmið-
MnrknOsvcrfllag sJiWnrafurOa 1980-1990
M.v. SDR - Vhllnln 1980=100
hafi lækkað um rúmlega 7 'A% á
undanförnum tveimur árum og að
útlit sé að óbreyttu fyrir að enn
lækki kaupmáttur um 2 '/2%. At-
vinnurekandinn mun vitna til bágr-
ar rekstrarafkomu um nokkurra ára
skeið 0g lofar að veija tekjuaukan-
um til að greiða niður skuldir. Til
staðfestingar getur hann vísað riil
fyrrnefnds rits Þjóðhagsstofnunar
um að halli á atvinnurekstri í
landinu hafi verið 8-9 milljarðar á
árinu 1988 og í besta falli á sléttu
í fyrra. Og er þá ekki tekið tillit til
ávöxtunar af eigin fé.
Við þessar aðstæður á ríkis-
stjórnin nokkra kosti til að koma í
veg fyrir, að tekjuaukinn spenni upp
þenslu í hagkerfinu. í fyrsta lagi
getur hún hækkað gengi krónunn-
ar. Þessi aðgerð myndi hafa í för
með sér að 10% verðhækkun sjávar-
afurða í eriendri mynt þýddi minni
unarverði eða hlutfalli sem greitt
er í sjóðinn má „frysta" hluta verð-
hækkunarinnar. í þessum tveimur
leiðum felst, að hækkun á verði
sjávarafurða kemur ekki sjávarút-
vegi til góða, a.m.k. ekki strax.
Reynslan kennir að tekjuaukning
sjávarútvegs hefur orðið aflgjafi
almennrar efnahagsþenslu innan-
lands, sem jafnan hefur leitt til
hækkunar á framleiðslukostnaði
uns tekjuaukinn er uppurinn. Þá
er gripið til gengislækkunar. Árið
1970 lagði bankastjórn Seðlabanka
íslands til gengishækkun til að
draga úr spennu í hagkerfinu og
enn árið 1973, en þá var gengið
hækkað um 6% í lok apríl. Verðjöfn-
unarsjóðsleiðin hefur verið marg-
reynd og vart borið þann árangur
sem að hefur verið stefnt. Til þess
að hún verði haldbær þarf því að
gera breytingar á starfsemi sjóðs-
ins.
VÍSINDI/TVý skýring á loftslagssveiflum?
Landrek og loftslag
í ALDANNA rás hefúr loftslag jarðarinnar tekið umfangsmiklum
breytingum þannig að skipst hafa á hlý og köld tímabil. Á köldu
tímabilunum voru stór svæði jarðarinnar þakin isbreiðu um mörg
þúsund ára skeið en í kjölfarið fylgdu hlýrri tímar sem einnig stóðu
í Iangan tíma. Vísindamönnum hefúr lengi leikið forvitni á því hvað
stýrði þessu sveiflukennda hátterni loftslagsins og hafe. margir hall-
ast að því að einungis utanaðkomandi áhrif geti orsakað jafii miklar
breytingar á loftslagi jarðarinnar.
Nýlega hafa vísindamenn í Len-
ingrad leitt að því rök að land-
fræðilegir þættir hafi langtum meiri
áhrif á langtíma veðráttu en hingað
til hefur verið talið. Þeir álíta að
staðsetning meg-
inlandanna á mis-
munandi tímum
jarðsögunnar
skipti hér megin-
máli og að því geti
landrekskenningin
að mestu skýrt
loftslagssveiflu til
forna.
Vísindamennirnir voru að rann-
saka tölvulíkön af veðráttu jarðar-
innar þegar þeir komust að þessum
óvæntu niðurstöðum. Þeir beittu
líkaninu á veðurfarsbreytingar sem
átt hafa sér stað á jörðinni undan-
farið og notuðu m.a. sem breyti-
stærð í líkaninu samsetningu and-
rúmsloftsins og staðsetningu meg-
inlandanna. Líkanið sýndi að jafn-
vel þó jörðin verði ekki fyrir áhrifum
utanaðkomandi þátta þá er loftslag
ævinlega í óstöðugu ástandi og
sveiflast ýmist til hlýrri eða kaldari
veðráttu.
Það sem kom vísindamönnunum
mest á óvart var það að ástand-
loftslagsins virtist háð þáttum sem
áður höfðu ekki verið teknir til
greina. Hér er helst um að ræða
lárétta og lóðrétta hreyfingu þeirra
,jarðfleka“ sem yfirborð jarðarinn-
ar samanstendur af, en hreyfing
þeirra á jarðkvikunni er orsök þess
landreks sem nú er vitað um. Tölv-
ulíkanið leiddi einnig í ljós að hátt-
erni loftslagsins var mjög háð stað-
setningu og lögun meginlandsins á
hverjum tíma.
Talið er að í lok fornlífsaldar
fyrir 280 til 290 milljón árum hafi
yfirborð jarðarinnar samanstaðið
af einu heljarstóru meginlands-
svæði og lítilli eyju skammt frá.
Hvort tveggja var umkringt frum-
hafi jarðarinnar. Meginlandssvæðið
sem nefnt hefur verið Pangaea
skiptist í tvo hluta, Gondvana í suðri
og Laurasia í norðri.
Ef líkaninu voru gefnar þessar
upplýsingar þá sagði það fyrir um
tilvist ísbreiðu yfir stórum svæðum
Gondvanalands. Loftslag á suður-
hveli var svalt og reis sjaldan yfir
20° á celsíus. Á norðurhveli var
veðrátta mildari og meðalhitastig
u.þ.b. fimm gráðum hærra en það
er núna.
Líkanið gefur einnig upplýsingar
um loftslag á öðrum tímum jarðsög-
unnar, eins og til dæmis á miðlífs-
öld sem lauk fyrir 65 milljón árum.
Jafnvel þó hitastig þessarar aldar
hafi verið breytilegt var það í heild-
ina tekið mildara en hingað til hef-
ur verið gert ráð fyrir, a.m.k. eru
það niðurstöðumar sem vísinda-
mennirnir komast að við notkun
líkansins.
Margt er enn óljóst um niðurstöð-
ur þessara athugana og á þessu
stigi málsins gera þær lítið meir en
leiða rök að því að skýra megi lofts-
lagssveiflur aldanna án þess að
gera ráð fyrir utanaðkomandi áhrif-
um.
Eitt af því sem veldur vísinda-
mönnunum frá Leningrad sérstök-
um höfuðverk er að á miðlífsöld
voru, eftir því sem best er vitað,
engin ísaldarskeið, jafnvel þó tölvu-
líkanið geri ráð fyrir því að stað-
bundnar jökulmyndanir hafi getað
orðið. Mikil vinna er því óunnin
áður en hægt verður að taka niður-
stöður vísindamannanna frá Len-
ingrad alvarlega.
eftir di. Sverri
Olafsson