Morgunblaðið - 08.04.1990, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. APRIL 1990
C 15
Storozhevoj lét úr höfn um klukk-
an hálf fjögur aðfaranótt 8. nóvem-
ber 1975, á rólegasta tíma sólar-
hringsins. Enginn var á ferli við
höfnina, flestir borgarbúar lágu í
fastasvefni og megnið af áhöfninni
var enn í landi. Skipið sigldi hljóð-
lega út úr höfninni og út úr Riga-
flóa um Irbe-sund og stefndi út á
Eystrasalt. Nokkur tími leið áður
en því var veitt athygli að skipið
var farið og fyrst vissi enginn hvar
það var niðurkomið.
Málið skýrðist þegar sjóliði af
skipinu skaut upp kollinum í aðal-
stöðvum flotans í Riga. Hann hafði
stokkið fyrir borð í þann mund er
skipið lét úr höfn, greinilega án
þess að Sablin vissi af, og komizt
í land. Síðan hafði hann ferðazt „á
puttanum“ tii Ríga, en þó tók það
hann tvo tíma að komast til aðal-
stöðva flotans þar. Þar sannfærðust
menn um að ekki væri allt með
felldu um borð í Storozhevnoj.
Á meðan þessu fór fram tókst
einum liðsforingjanum á Storoz-
hevoj að losa sig og ná talstöðvar-
sambandi við land. „Uppreisn um
borð í Storozhevojhrópaði hann
„Við erum á leið á haf út.“ Þá fyrst
áttuðu sovézk yfirvöld sig á því
hvað raunverulega hafði gerzt.
Skilaboðin voru ekki á dulmáli og
sænska leyniþjónustan fylgdist með
samtölum við skipið.
Eltingaleikur
Þegar hér var komið var Storoz-
hevnoj komið út á Eystrasalt og
sigldi hraðbyri í átt til eyjunnar
Gotlands við. strönd Svfþjóðar.
Þangað er 200 mílna (320 km)
vegalengd frá Ríga eða tæplega sjö
tíma sigling og ferðinni virtist hei-
hevoj en öðru skipi, sem veitti því
eftirför. En Storozhevoj varð að
nema staðar og ráðagerð Sablíns
kapteins fór út um þúfur.
Sveit manna var send um borð
og uppreisnarmennirnir gáfust upp.
Talið var að a.m.k. 12 og allt að
50 sjóliðar hefðu fallið í uppreisn-
artilrauninni, en nú halda Rússar
því fram að uppreisnarmennirnir
hafi ekki veitt viðnám og að enginn
um borð í Storozhevoj hafi fallið
eða særzt — nema Sablín sjálfur.
Það mun hafa gerzt þegar skipstjór-
inn reyndi að koma aftur á lögum
og reglu um borð í herskipinu með
skammbyssu að vopni.
Dæmdur til dauða
Storozhevoj var siglt til hafnar-
borgarinnar Liepaja í Lettlandi, þar
sem gert var við skemmdirnir í
flýti. Þegar viðgerðinni var lokið fór
skipið í síðustu siglingu sína um
Eystrasalt og kom við í ýmsum
höfnum til að sýna að það væri
ólaskað. Síðan fékk sovézki Kyrra-
hafsflotinn það til umráða.
Að sögn Ízvestía viðurkenndi
Sablín kapteinn fyrir herdómstóli
13. júlí 1976 að hafa reynt að ná
„markmiðum fjandsamlegum
sovézka ríkinu, breyta skipulagi
ríkisins og þjóðfélagsins og skipta
um ríkisstjórn, með valdi ef nauðsyn
kræfi.“ Greinarhöfundur bætti því
við að Sablín hefði sýnt stillingu,
en engin merki þess að hann iðrað-
ist stjómmálaskoðana sinna.
Samkvæmt bandarískum heim-
ildum voru Sablín og_82 menn aðr-
ir teknir af lífí, en Ízvestía heldur
því fram að Sablín einn hafi verið
dæmdur til dauða. Blaðið getur
þess ekki hvort dauðadóminum hafi
Sean Connery í hlutverki Marko Ramius kapteins: KGB tók
fyrirmynd söguhetjunnar af lífi.
tið þangað eða til annarrar sæn-
skrar hafnar og frelsisins.
Nokkrum klukkustundum eftir
að uppreisnin hófst krafðist Sablín
þess í talstöðinni að yfirstjóm
sovézka sjóhersins „lýsti því yfír
að Storozhevoj væri fijálst yfírráða-
svæði, óháð stofnunum ríkisins og
flokksins", en kröfunni var vita-
skuld hafnað. Yfirmaður sovézka
sjóhersins, Gorsjkov aðmíráll, gaf
fyrirmæli um að skipið skyldi stöðv-
að hvað sem það kostaði og sovézk
herskip veittu Storozhevoj eftirför.
Þegar Storozhevoj var komið 21
mílu út fyrir sovézka landhelgi og
var í 40 mílna fjarlægð frá sænskri
lögsögu komu sovézkar sprengju-
flugvélar á vettvang til að stöðva
skipið. Flugmennirnir reyndu
árangurslaust' að fá uppreisnar-
mennina til að nema staðar og feng-
ust ekki til að beita vopnum sínum
gegn sovézku skipi fyrr en eftir
snöip orðaskipti við yfirmenn í
landi. Storozhevoj var auðvelt skot-
mark, en flugmennirnir gættu þess
að hæfa ekki skipið og skot þeirra
og viðvömnarsprengjur féllu í sjó-
inn, en rétt hjá því.
Skipið tók ótal beygjur til að forð-
ast hættuna, en svaraði ekki skot-
hríðinni og flugvélarnar virðast
hafa valdið minna tjóni á Storoz-
verið fullnægt. Það segir að helztu
vitorðsmenn hans hafi fengið átta
ára fangelsi og sex aðrir liðsforingj-
ar og 11 undirforingjar, sem hafi
látið leiða sig á glapstigu, hafi feng-
ið vægari dóma.
Óljósar fréttir birtust um flótta-
tilraun Storozhevoj í blöðum í Vest-
ur-Evrópu og Bandaríkjunum á
sínum tíma, en sovézk yfirvöld vildu
ekki viðurkenna að atburðurinn
hefði átt sér stað fyrr en Izvestía
birti frétt sína á dögunum.
í marga mánuði var hvað eftir
annað sagt frá uppreisn um borð í
sovézkum tundurspilli á Eystra-
salti. Expressen i Stokkhólmi nafn-
greindi fyrst blaða Storozhevoj 22.
janúar 1976 og eftir það birtust
öðru hveiju samhljóða fréttir í öðr-
um blöðum, en opinberar stofnanir
þögðu þunnu hljóði þar til í byijun
maí. Þá lýsti talsmaður sænska
heraflans því yfír að „eitthvað
furðulegt hefði gerzt um tíu sænsk-
ar mílur frá Gotlandi".
Sú tilgáta var sett fram að Svíar
hefðu þagað í fjóra mánuði til að
stofna ekki erfiðum samskiptum
sínum við Rússa í hættu, en komizt
að þeirri niðurstöðu að ekki sakaði
að sýna sænsku þjóðinni að hún
hefði á traustri leyniþjónustu að
skipa.
Saga Clancys
Fréttir blaðanna voru aðallega
byggðar á upplýsingum flótta-
manna frá Eystrasaltslöndunum.
Þær virtust benda til þess að upp-
reisnin á Storozhevoj væri aðeins
eitt dæmi af mörgum um vaxandi
ókyrrð í Sovétríkjunum. Fréttir bár-
ust einnig um árásir á stjórnarbygg-
ingar í Georgíu og víðtækt verkfall
í fjarskiptaverksmiðju í Leníngrad.
Áreiðanlegustu upplýsingarnar
um uppreisnina á Storozhevoj hefur
verið að finna í tveimur vestrænum
heimildum og Ízvestía hefur litlu
við þær að bæta. Önnur þeirra er
frásögn eftir James Oberg, banda-
rískan háskólakennara og sovét-
fræðing, en hin er meistaraprófsrit-
gerð frá 1982 eftir bandarískan sjó-
liðsforingja, Gregory Young. Rann-
sókn Youngs vakti athygli þegar
greint var frá henni í tímaritinu Sea
Power.
Young notaði nokkur leyniskjöl,
en studdist við heimildir úr öllum
áttum, m.a. upplýsingar frá flótta-
mönnum, sem höfðu búið í Ríga,
og talstöðvasamtöl, sem Svíar
höfðu hlerað og sögðu honum frá
— m.a. samtöl sovézku flugmann-
anna og uppreisnarmannanna á
Storozhevoj.
Tom Clancy las frétt um at-
burðinn 1976 og kynnti sér ritgerð
Youngs sex árum síðar. Leitin að
Rauða október kom út 1984 og
greinir frá kapteini í sovézka flotan-
um, sem gerir uppreisn gegn skrif-
finnsku og spillingu, en Clancy tók
sér skáldaleyfi til að auka spenn-
una.
Clancy lét söguna gerast í Norð-
urhöfum, en ekki á Eystrasalti, og
breytti skipinu í kjamorkukafbát,
sem er sendur i leynilegan leiðang-
ur. Yfírmaðurinn ákveður að
stijúka og sigla á bátnum til Vest-
urlanda. Sovézk herskip veita kaf--
bátnum eftirför, en Bandaríkja-
menn koma söguhetjunni til hjálpar
og hann kemst heilu og höldnu til
Bandaríkjanna eftirýmis ævintýri.
Sjálfur segir Clancy að bókin sé
byggð á sögulegum staðreyndum,
en viðurkennir að hún sé skáldsga.
í formála getur hann þess að nokkr-
ar sögupersónurnar séu raunveru-
legar: sovézku flotaforingjarnir
Gorsjkov og Júríj Padorín, njósnar-
inn Oleg Penkovsky og brezkur
tengiliður hans, Greville Wynne
(sem lézt fyrir skömmu), og Valery
Sablín, sem gegnir ekki eins mikil-
vægu hlutverki í. skáldsögunni og
hann gerði í raun og vem.
Hernaðarsérfræðingar hafa
hrósað Tom Clancy fyrir nákvæmar
lýsingar á tæknilegum atriðum í
bókum þeim sem hann hefur sent
frá sér. Framleiðsla kvikmyndar-
innar, sem var gerð eftir bókinni
um Rauða október, kostaði 40 millj-
ónir dollara. Sean Connery leikur
Marko Ramius kaptein, leiðtoga
uppreisnarinnar.
„Hetja á glapstigum“
Auk Ízvestía hefur blaðið Komso-
molskaja Pravda nýlega fjallað um
uppreisnina á Storzohevoj og frá-
sögn þess er á aðra lund. Sam-
kvæmt henni var ferð Sablíns í raun
og veru heitið til Leníngrad, þar sem
hann hafi ætlað að krefjast umbóta
á sovézka þjóðfélagskerfínu í sjón-
varpi.
Fyrrverandi sjóliðsforingi, Ni-
kolaj Tsjerkasjín, segir í Komso-
molskaja Pravda að Sablín hafí
ekki reynt að flýja til Svíþjóðar eft-
ir uppreisnina, heldur reynt að kom-
ast til Leníngrad í von um að fá
að gera íbúum Sovétríkjanna grein
fyrir umkvörtunum sínum í sjón-
varpssendingu til landsins alls.
Tsjerkasjín kvað það mönnum eins
og Sablín að þakka að umbætur
hefðu að lokum fengið að festa
rætur í Sovétríkjunum.
Ízvestía staðfesti fréttirnar um
uppreisnina á Storozhevoj í frétt frá
fréttaritara sínum í Washington.
Auk þess birti blaðið grein eftir
Borískín hershöfðingja, forstöðu-
mann lögfræðilegrar deildar innan
sovézka heraflans, sem á að hafa
| eftirlit með því að starfsmenn KGB
haldi sig innan ramma laganna og
að menn, sem hafa fallið í ónáð án
þess að hafa nokkuð til saka unnið,
fái uppreisn æru.
Borískín gefur í raun og veru í
skyn í grein sinni að Sablín hafí
talið sig fórna lífinu í þágu hugsjón-
ar æðri kommúnismanum. Látið er
í það skína að hann hafi ekki verið
glæpamaður, heldur hetja á glap-
stigum. Borískín viðurkennir einnig
þann möguleika að nú sé svo kom-
ið að lesendur kunni að hafa samúð
með uppreisnarleiðtoganum.
Frumherji perestrojkui
„Margir segja að stjómmálaskoð-
anir Sablíns yrðu litnar allt öðrum
augum nú en 1975,“ segir Boriskin.
„Var hann kannski brautryðjandi
perestrojku, breytinga okkar í
nútímahorf, meðal annars þeirra,
sem nú er reynt að hrinda í fram-
kvæmd í hernum og flotanum?"
Hann segir einnig að „ævintýra-
stefna, meðal annars í sinni
pólitísku mynd, sé óréttlætanleg og
leiði aðeins til hreinna glæpa, eink-
um ef hún byggist á lagabrotum
og valdbeitingu“.
Ízvestía bendir á að þetta séu
einkaskoðanir Boriskins og tekur
ekki afstöðu. Niðurstaða hans lýsir
varfærni, því að hann leggur
áherzlu á að uppreisn sé glæpur,
sem enginn herafli geti látið við-
gangast. Um leið harmar Was-
hington-fréttaritari blaðsins að íbú-
ar Sovétríkjanna þurfi að fræðast
um atburði úr eigin sögu í erlendum
bókum og kvikmyndum og segir
að það hljóti að særa stolt þeirra.
Blaðið segir að því fari fjarri að
öllum spurningum um uppreisnina
á Storozhevoj hafí verið svarað. Það
telur sig hafa stigið fyrsta skrefíð
til að upplýsa málið með þeim upp-
lýsingum, sem það birti, en segir
að margt sé myrkri hulið vegna
ótal sögusagna, sem um það hafi
spunnizt og ekki sé unnt að sann-
prófa. Því skora ritstjórar Ízvestía
á sjónarvotta að senda blaðinu lýs-
ingar á atburðinum. „Hvers vegna
tók Sablín þessa ákvörðun,“ spyr
blaðið dolfallið, „og hvað var hann
að hugsa?“
Handsmíðaðir 14. kt. hringar.
Demant 5. punktakr. 10.200.-10.600.
Sirkonía kr. 5.900.-
Jðn Sipunisson
SkartyrijMverztan
LAUGAVEG 5 - 101 REYKJAVÍK
SÍMI 13383
Herra-SANDALAR
Verð kr. 2.295.-
Litir: Svart, brúnt
Stærðir: 40-46
Ath! Mikið úrval af fótlagainniskóm íölium stærðum
(Stærðir47 og48).
5% staðgreiðsluafsiáttur
Póstsendum samdægurs
KHNGWN
KMMeNM
S. 689212
TOPP,
21212
SKORIKK
VELTUSUNDl 1
h mm
ief'.' • '. • 7 '. ■ * • :• •- rzí » tfai* ■' -yitú'L-

2 Áskriftarsíminn er 83033
• ví:a.í'á - v *'r : •• < '• t-c--* förí;•ik£ÍÉ^S^SSSSli^í^t^'^^i^e93^Í!^S^SeSí\