Morgunblaðið - 10.04.1990, Blaðsíða 46

46
MÓÉGUf'í§LAÐIÐ! PÉIÖÍÚI)!ÁGÍJR lÓ. ÁPÍtítí Í9'9b 1'
Þorgils Benediktsson
læknir - minning
Fæddur 24. september 1925
Dáinn 1. apríl 1990
Þorgils fæddist á Grásíðu í Keldu-
hverfi þar sem foreldrar hans, hjón-
in Benedikt Björnsson bóndi og Frið-
björg Jónsdóttir ljósmóðir, áttu sín
frumbýlingsár.
Foreldrar Benedikts voru þau
Björn Björnsson bóndi í Glaumbæ
og víðar í Suður-Þingeyjarsýslu og
k.h., Sigurveig Matthildur Jónsdótt-
ir. Björn átti m.a. ættir að rekja til
Mýrarmanna í Bárðardal og Jóns
Sigurðssonar umboðsmanns á
Breiðumýri, en Sigurveig m.a. til
Páls próf. í Hörgsdal á Síðu.
Foreldrar Friðbjargar voru Jón
Magnússon síðast bóndi á Snartar-
stöðum í Öxarfirði, en hann var bróð-
ir skáldsins Jóns Trausta, og k.h.,
Anna Kristín Jóhannesdóttir.
Vorið 1928 flyst Þorgils með for-
eldrum sínum að Víðirhóli á Hóls-
fjöllum. Þar á hann heima þar til á
þrettánda ári, er hann flytur með
fjölskyldunni að Sandfellshaga í
Öxarfirði, þar sem foreldrar hans
bjuggu til dauðadags og Björn, bróð-
ir Þorgils, og skyldulið hans búa enn.
Lítið kynntist ég foreldrum Þor-
gils, en þau munu hafa verið vel
gefnar mannkostamanneskjur, stétt
sinni og sveit til sóma.
Þorgils gekk í Menntaskólann á
Akureyri, þar sem hann lauk stúd-
entsprófi vorið 1948. Um haustið
hóf hann nám í læknisfræði við
Háskóla Islands, þar sem hann lauk
kandídatsprófi vorið 1955. Eftir það
stundaði hann ýmis læknisstörf og
var í framhaldsnámi í sérgrein sinni,
einkum í Svíþjóð, þar sem hann vann
í sjúkrahúsum í nokkur ár, uns hann
flutti heim til íslands með fjölskyldu
jjína í árslok 1967. Gegndi síðan
ýmsum læknisstörfum, lengst af á
Vífílsstaðaspítala, þar sem hann var
sérfræðingur í lyflækningum er
hann varð að hætta störfum vegna
heilsubrests.
Þannig er í örfáum orðum ævifer-
ill þessa kyrrláta manns, lítið frá-
brugðinn því sem títt er meðal jafn-
aldra hans, sem langskólanám
stunduðu. En sérhver maður er öðr-
um frábrugðinn á sinn sérstaka hátt.
Svo var og um Þorgils. Hann var
hljóðlátur og fáskiptinn, óhlutdeilinn
um annarra hagi, ljúfmenni í við-
móti jafnan, en lét þó ógjarnan hlut
sinn þar sem hann vissi sig hafa á
réttu að standa. Skapmaður var
hann er stilltur vel, seinþreyttur til
*vandræða. Hann var þeirrar gerðar,
sem menn meta því meir sem kynni
verða nánari.
Blómastofa
FriÖfinns
Suðurlandsbraut 10
108 Reykjavík. Sími 31099
Opið öli kvöld
til kl. 22,- einnig um helgar.
Skreytingar við öll tilefni.
Gjafavörur.
m
Þorgils var skáldmæltur vel, lék
sér að bragarháttum og gat ort að
vild í stíl þeirra skálda sem honum
voru hugleikin. En fjarri var það
honum að láta á slíku bera, þó hann
gaukaði stundum kveðskap að kunn-
ingjum. Og það var nánast fyrir
hálfgert svindl að ágæt kvæði vitn-
uðust bekkjarsystkinum hans. Ekki
átti Þorgils langt að sækja þennan
eiginleika. Faðir hans og fleiri í hans
ætt voru skáldmæltir, og í móður-
ætt er afabróður hans þegar getið.
Skáldskapur og íslensk tunga voru
Þorgils sífelld áhugaefni. Allt fram
á síðustu stund var hann að velta
fyrir sér merkingum og gátum
íslenskrar tungu.
Þorgils stundaði ekki íþróttir í
venjulegum skilningi á skólaárunum,
en stóð þó flestum á sporði að líkam-
legu atgervi. í útivist og fjallgöngum
naut hann sín hið besta, líklega ..
treysti hann þar með böndin við
náttúruna og bernskuheim átthag-
anna. Sumarið 1980 fór Þorgils fót-
gangandi með Birni bróður sínum
frá Víðirhóli að Sandfellshaga, nær
50 km leið, leiðina sem þeir höfðu
áður farið, er þeir fluttu búferlum í
æsku. Hann var ánægður með að
hafa lokið þeirri göngu, er í ljós kom
að hveiju dró.
Sumarið 1981 veiktist Þorgils
skyndilega og var um tíma vart
hugað líf. Hann náði þó að hjarna
við, en rúmfastur var hann upp frá
því, lamaður í vinstri hlið. Var hann
á sjúkrahúsum jafnan, síðast og
lengst á Vífilsstaðaspítala. Dapurleg
voru þau örlög og ekki léttbærara
fyrir lækni að vera sjúklingur en
aðra menn. En Þorgils fékkst ekki
um, enda víl um eigin kjör honum
ekki að skapi. Hann gat enn verið
léttur í máli, enda hélt hann kímni
sinni til hinstu stundar.
Árið 1960 kvæntist Þorgils Emmu
Christence Reerslev, hjúkrunarfræð-
ingi frá Jótlandi. Hamingja var með ,
þeim hjónum og í veikindum hans
reyndist hún honum öllu fremur sú
stoð, sem hjálpaði honum að bera
örlög sín. Synir þeirra eru Baldur
raftæknifræðingur við framhalds-
nám í Tækniháskólanum í Kaup-
mannahöfn og Björn við nám í Há-
skóla íslands.
Áður en Þorgils kvæntist, eignað-
ist hann son, Guðmund Hjört við-
skiptafræðing. Móðir hans er Katrín
Hjartardóttir.
Að leiðarlokum er mér ljúft að
þakka trygga vináttu og langa, upp-
byggilegar samræður í heimavist, í
bréfum, á fjöllum og við sjúkrabeð.
Þorgils Benediktsson er nú allur.
I hugum þeirra sem þekktu hann
er minningu hans tengt eitthvað sem
var sérlega traust og vandað, yfir-
lætisleysi, hlýja og tryggð, eitthvað
fágætt sem minnir ekki á sig með
hávaða og glamri, en er svo kyrrlátt
og hjótt að næstum gleymist. Slíkar
minningar er gott að eiga um látinn
Sérfræóingar
í blómaskreytingum
við öll tækifæri
Skólavörðustíg 12
á horni Bergstaðastrætis
sími 19090
LEGSTEINAR
MOSAIK H.F.
Hamarshöfða 4 — sími 681960
samferðamann og bæta mikinn
missi.
Eiginkonu hans, sonum og bróður
er vottuð innileg samúð._
Ragnar Árnason
Hinn 1. apríl sl. lést í Vífdsstaða-
spítala Þorgils Benediktsson læknir.
Með honum er genginn mikill af-
bragðsmaður sem mig langar til að
minnast nokkrum orðum.
Þorgils fæddist á Grásíðu í Keldu-
hverfi, Norður-Þingeyjarsýslu, hinn
24. september 1925. Ungur fluttist
hann að Sandfellshaga í Öxarfirði
og óx þar upp. Hann var settur til
mennta og lauk stúdentsprófi frá
MA 1948 og embættisprófi í læknis-
fræði frá Háskóla Islands vorið
1955. Að prófi loknu gegndi hann
héraðslæknisstörfum, m.a. í heima-
byggð sinni, og var síðan aðstoðar-
læknir á Rannsóknarstofu Háskól-
ans í meinafræði í eitt ár. Hann
minntist þeirrar dvalar alltaf með
mikilli ánægju og hefði án efa orðið
mjög góður meinafræðingur hefði
hann kosið þann starfsvettvang. En
hann vildi fást við lifandi fólk og
sigldi til Svíþjóðar til að nema lyf-
læknisfræði. Þar lagði hann sérstak-
lega stund á smitsjúkdóma og varð
sérfræðingur í lyflækningum 1967
og smitsjúkdómum 2 árum síðar. í
árslok 1967 var hann ráðinn að
Vífilsstaðaspítala og starfaði þar
sem sérfræðingur meðan heilsan
entist. Sumarið 1981 veiktist hann
skyndilega af æðastíflu í heila, og
var þá vart hugað líf. Hann náði sér
þó að nokkru, en lifði eftir það la-
maður vinstra megin og nær blind-
ur. Andlegum kröftum hélt hann þó
að mestu til æviloka.
Þorgils kvæntist 1960 Emmu
hjúkrunarfræðingi, ’ f. Reerslev,
prestsdóttur frá Jótlandi, og var
jafnræði með þeim hjónum. Saman
eignuðust þau 2 syni, Baldur, fædd-
ur 1962, tæknifræðing, og Björn,
fæddur 1965, nema í líffræði við
Háskóla íslands. Fyrir hjónaband
hafði hann eignast Guðmund Hjört,
fæddur 1958, viðskiptafræðing.
Þorgils var mikill lánsmaður í einka-
lífi, og var beinlínis fallegt að sjá
hvernig fjölskylda hans sameinaðist
um að gera honum lífið léttbærara
eftir að heilsunnar naut ekki lengur
við.
Ég kynntist Þorgils fyrst 1972
þegar ég hóf störf á Vífilsstaðaspít-
ala og þau kynni urðu fljótt að vin-
áttu. Hann var óvenjulega greindur
maður og glöggur læknir. Hann
hafði þá náðargáfu að sjúklingum
leið vel í návist hans og fengu á
honum óbilandi traust. Hann var
trúr því hlutverki sem krafist er af
góðum læknum, að lækna stundum,
hjálpa oft en líkna ávallt. Hann var
mjög yfirlætislaus maður og stund-
um fannst manni hógværð hans
ganga helst til langt. Hann hafði
ágæta kímnigáfu og oft gaman af
góðlátlegri stríðni sem engan gat
sært. Hann var einnig ágætlega
hagmæltur, en hógværð hans kom
í veg fyrir að nokkrir nema vildarvin-
ir fengju að kynnast kveðskap hans.
Þó mun finnast á prenti ljóð eftir
hann, en undir dulnefni.
Árin áður en Þorgils missti heils-
una stundaði hann fjallgöngur af
miklum krafti. Hann hafði verið of
þungur, en megraði sig niður í kjör-
þyngd, og hætti að reykja. Er næsta
fátítt að mönnum takist þetta hvort
tveggja samtímis og segir það nokk-
uð um skapgerð og festu þessa
ágætis manns. Það var þvi mikið
reiðarslag öllum ættingjum og vin-
um þegar hann svo skyndilega missti
heilsuna og varð að hætta að vinna.
Eftir það dvaldist hann á sjúkra-
stofnunum. Lengst var hann á Vífils-
staðaspítala þar sem gamlir vinir og
starfsfélagar reyndu að létta honum
róðurinn, en Þorgils hafði alltaf no-
tið mikilla vinsælda starfsfólks
spítalans. Mér fannst oftast létt yfir
honum og gaman að ræða við hann,
því orðsnilld og kímnigáfu hélt hann
til dauðadags. Hann fékk kransæð-
astífiu að kvöldi 31. mars og hægt
andlát næstu nótt.
Þorgils Benediktsson verður mér
minnisstæður fyrir margra hluta
sakir, en þó mest fyrir hversu vand-
aður hann var til orðs og æðis.
Megi hann hvíla í friði.
Tryggvi Ásmundsson
Allt frá því að ég fór fyrst að
festa línur á blað til birtingar opin-
berlega, hefur mér þótt erfiðast alls
að skrifa um látna menn. Þó hafa
þau spor sjaldan verið þyngri en nú,
þegar ég hlýt að kveðja vin minn,
Þorgils Benediktsson lækni, sem
andaðist á Vífilsstaðaspítala 1. apríl
síðastliðinn, eftir löng og þungbær
veikindi.
Fundum okkar bar fyrst saman
norður á Hólsfjöllum snemma sum-
ars 1946. Ég var þá nítján ára gam-
all, en hann stóð á tvítugu. Hann
var réttum þrem misserum eldri en
ég. Á þeim sumarvikum, sem þá
fóru í hönd, var lagður grunnur að
náinni vináttu, sem hefur enzt okkur
til þessa dags, eða í röska fjóra ára-
tugi. Fyrstu árin eftir að kynni okk-
ar hófust, hittumst við reyndar ekki
ýkjaoft, en bréf fóru þó á milli okk-
ar, alltaf annað veifið. En seinna
komu aðrir dagar. Ég fluttist búferl-
um til Reykjavíkur og þá var Þorg-
ils þar fyrir, nýlega laus úr háskóla
og hafði þá þegar innt af höndum
þjónustu sem héraðslæknir á nokkr-
um stöðum úti á landi. Nú fóru í
hönd skemmtilegir mánuðir, en því
miður tóku þeir enda eins og allt
annað. Þorgils réðst til utanfarar,
fluttist til Svíþjóðar og var þar við
nám og störf í mörg ár.
Þá hófst kapítuli í lífi mínu, sem
ég mun alltaf minnast með eftirsjá.
Við Þorgils tókum að skrifast á af
slíku kappi, (að ekki sé sagt ofur-
kappi), að mér er nær að halda að
slíks séu ekki mörg dæmi, og allra
síst nú á dögum, þegar sendibréfið
er á hröðu undanhaldi sem miðill
mannlegra samskipta. Við skröfuð-
um og skeggræddum, rifumst og
þráttuðum um alla skapaða hluti á
milli himins og jarðar, bókmenntir
og stjórnmál, efni og anda, fram-
haldslíf og eilífa útslokknun. Það er
sannarlega gagn, að bréfin þau arna
verða aldrei birt almenningi, því að
hætt er við, að lesendur þeirra fengju
heldur en ekki brenglaða mynd Uf
okkur báðum, enda ekki á færi nema
nákunnugustu mann að gizka á,
hvenær okkur muni hafa verið ein-
hver alvara, og hvenær við vorum
að ganga framaf hvor öðrum, yfir-
bjóða hvor annan í stórkarlalegum
yfirlýsingum, eða hvenær bréfin
voru blátt áfram hreinar stílæfingar,
skemmtunin skemmtunarinnar
vegna. Mér þykir ólíklegt, að margir
nútíma íslendingar hafi rækt vináttu
með þessum hætti í heilan áratug,
en hitt er víst, að við lærðum báðir
heilmikið á þessum andlegu skylm-
ingum.
En bréfin sem ég fékk frá honum
úr útlegðinni voru ekki öll einber
furðuskrif eða spéskapur. Öðru nær.
Stundum sendi hann mér kvæði, og
þau ekki af lakara taginu. Þar er
mér efst í huga ljóð, sem hann kall-
aði Nýársþanka, en frumdrög þess
orti hann um áramótin 1960-1961.
Hann talar þar á Iíkingamáli um
mannsævina og segir m.a.:
Strengur á stapa bylur,
stympast þar ár og síð.
Blundar einn botnlaus hylur,
bergmála gljúfrin víð.
Dag einn með sökkul sorfinn
sjálfan til falls hann reiðir.
Hallast steinn, og er horfínn.
Hvergi á broti freyðir.
Og hann heldur áfram og fylgir
manninum allt til enda. Hann hugs-
ar sér sig á dauðastundinni, „á milli
svefns og vöku“. Hann er kominn á
staðinn þar sem hann lék sér barn.
(Myndi það ekki vera Víðirhóll á
Fjöllum, þar sem Þorgils sleit barns-
skóm sínum?) Er hann ekki að
dreyma? Hafði hann nokkurn tíma
verið til? Þessu kemur Þorgils til
skila þannig:
Rústir á rýru koti,
raftar í moldar kekki. -
Spyr ég hvort spor mín þekki
sprunginn leggur í skoti.
Var - eða var ég ekki?
Fyrst ég er farinn að tala um
þetta kvæði, get ég ekki stillt mig
um að segja hér sögu, sem tengist
því. Hún hefur ekki farið víða, en
það ætti að vera óhætt að ijúfa
þögnina nú.
Ég var þá blaðamaður á Tíman-
um, og einu sinni sem oftar vorum
við Jón heitinn Helgason ritstjóri að
leita í huga okkar að einhveiju góðu
efni í jólablað. Þá sagði ég honum
frá Þorgils Benediktssyni, og að
hann væri skáld gott. Og máli mínu
til stuðnings þuldi ég Nýársþankana.
Ég gleymi aldrei svipnum á Jóni
vini mínum við þetta tækifæri. Hann
varð allur ein athygli, og þegar ég
hafði lokið kvæðinu, sagði hann með
þeim áherzluþunga, sem honum ein-
um var laginn, þegar honum var
mikið niðri fyrir: „Nú! Maðurinn er
skáld af fyrstu gráðu. Blessaður
reyndu að fá þetta til birtingar!" Og
vissulega fór ég á stúfana, en Þorg-
ils var þungur fyrir. Að lokum féllst
hann þó á að leyfa prentun kvæðis-
ins, en með því skilyrði þó, að ég
birti ekki fullt nafn, heldur aðeins
upphafsstafi höfundarins. Og því
hlýddi ég auðvitað. En sagan er
ekki fullsögð enn. Nokkru seinna
skrifaði Jón Helgason forystugrein
í blað sitt, þar sem hann ræðir um
það, að víða í þjóðfélaginu séu hæfi-
leikar og snilligáfur, sem verði fáum
að notum, vegna þess að eigendur
þeirra séu alltof hlédrægir. Þess eru
meira að segja dæmi, segir hann,
að menn fáist varla eða ekki til þess
að birta eftir sig ljóð í blöðum og
tímaritum, þó að þeir „yrki betur
en páfínn“. (Og notar þar alkunna
tilvitnun.) Ég vissi mætavel, að þessi
leiðari var beinlínis skrifaður um
Þorgils Benediktsson, enda sá ég
um, að skeytið kæmist á leiðarenda!
En það bar auðvitað ekki neinn
árangur. Þorgils lét hvorki Jón.
Helgason, mig né nokkurn annan
mann hrekja sig af þeirri braut, sem
hann hafði markað sér: Að vinna
störf sín í kyrrþey, sinna köllun sinni
sem læknir, en halda sig í ijarlægð
frá sviðsljósum samfélagsins, þótt
vissulega ætti hann lögmmætara
erindi þangað en margur annar.
Vorið 1962 líður mér seint úr
minni. Veturinn áður höfðu verið
miklir erfiðleikar á heimili mínu,
veikindi og dauði. Um vorið buðu
þau Þorgils og Emma mér til sín,
til Svíþjóðar, til þess að lyfta mér
upp og hvíla mig, eftir „þrældóm
og áhyggjur liðins vetrar", eins og
mig minnir Þorgils orða það ein-
hvern tíma. Ég þáði boðið með þökk-
um, þau tóku mig til sín, báru m ig
á höndum sér og dekruðu við mig,
eins og væri ég endurheimtur glatað-
ur sonur úr ijölskyldunni. Þau
bjuggu þá á undurfögrum stað í
Suður-Svíþjóð, skammt fyrir utan
Vánersborg. Þar heitir Korseberg.
Kvöldferðir okkar til Trollháttan,
ferðin til Norgs, sólskinsdagurinn á
slóðum Selmu Lagerlöf, - þetta og
ótalmargt fleira sem ég naut með
þeim hjónunum á þessum sumardög-
um er meðal hins hugljúfasta sem
ég geymi í minni mínu frá liðnum
árum.
Og árin liðu. Ég neita því ekki,
að mig hafi verið farið allmjög að
lengja eftir „læknisijölskyldunni
minni“, eins og ég kallaði þau jafn-
an, þegar heill áratugur var liðinn
frá því að Þorgils hélt utan til náms.
Og loksins kom að því að ósk mín
rættist. Seint á árinu 1967 kom
hann alkominn heim, Emma og
drengirnir tveir nokkrum vikum
síðar. Fyrst í stað bjuggu þau á
Vífilsstöðum, en svo keyptu þau sér
fallega íbúð á Kársnesbraut 47,
rösklega tíu mínútna gang frá lög-
heimili mínu. Það þótti mér harla
góð ráðstöfun, enda er mér óhætt
að fullyrða, að varla hafi nokkurn
tíma liðið svo heill dagur, að við
töluðum ekki saman, annaðhvort í
síma eða. þráðlaust, einhvern tíma
dagsins, - að kvöldi eða morgni, og
oft hvort tveggja. Árum saman. Ár
eftir ár. Það var eins og við þyrftum
þessa með, báðir. Venjulega hringdi