Morgunblaðið - 10.04.1990, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 1990
Hlutabréfamarkaður og* eig-
inflármyndun í atvinnurekstri
eftirJón
Sigurðsson
Um langt skeið hefur mönnum
verið ljóst að íslensku atvinnulífi er
það brýn nauðsyn að hér myndist
virkur markaður með hlutabréf sem.
geri fyrirtækjum kleift að afla sér
aukins eiginljár með hlutafjárútboði,
veiti stjómendum fyrirtækja nauð-
synlegt aðhald og gefi jafnframt ein-
staklingum og sjóðum tækifæri til
að ávaxta sparifé í hlutabréfum og
fá þannig hlutdeild í uppbyggingu
atvinnulífsins. Það aðhald sem arð-
krafa dreifðra hluthafa veitir er hvar-
vetna talið knýja fram hagkvæman
rekstur fyrirtækja. Þennan hvata til
hagnaðar hefur vantað hér á landi.
Fjallað hefur verið um hlutabréfa-
markað í mörgum skýrslum, þing-
skjölum, blaða- og tímaritsgreinum
á síðustu árum en ítarlegasta úttekt
á möguleikum þess að koma á virkum
hlutabréfamarkaði hér á landi er að
finna í skýrslu enska fjármálafyrir-
tækisins Enskilda Securities, sem
samin var að ósk Iðnþróunarsjóðs
og Seðlabanka Islands, og kom út á
árinu 1988. Þar er að finna margar
athyglisverðar tillögur og ábending-
ar.
Þörfín fyrir virkan hlutabréfa-
markað, sem gefur kost á að bæta
fjárhagsstöðu atvinnufyrirtækja með
auknu hlutafé, hefur komið greini-
lega fram í þeim þrengingum sem
mörg íslensk fyrirtæki hafa glímt við
á síðustu misserum. Jafnvel stórfyr-
irtæki hafa verið byggð upp með
ótrúlega litlu stofnframlagi eigenda
og þess í stað treyst á lánsfé. Mikil-
vægi lánsfjár í fjárhagsskipulagi fyr-
irtækja hér á landi á ekki síst rætur
að rekja til þess ástands sem hér
ríkti árum og áratugum saman með
neikvæðum raunvöxtum á lánamark-
aði. Nú eru þær aðstæður hins vegar
gjörbreyttar og því þörf fyrir nýjar
lausnir.
Nauðsynlegar lagabreytingar
Hinn 8. ágúst sl. lagði ég fyrir
ríkisstjómina tillögur um aðgerðir til
þess að efla virkan markað með
hlutabréf hér á landi. Var þar einkum
fjallað um ýmsar breytingar á skatta-
lögum til þess að efla hlutabréfavið-
skipti. Hugmyndir þessar fengu góð-
ar undirtektir í ríkisstjórninni og
hefur þeim nú að hluta verið hrint í
framkvæmd en aðrar bíða heildar-
endurskoðunar á skattlagningu fjár-
magnstekna.
Skömmu fyrir síðustu áramót
samþykkti Alþingi lagabreytingar
sem miðuðu að því að gera hluta-
bréfakaup og hlutabréfaeign álitlegri
kost fyrir spariíjáreigendur en verið
hefur. Þannig voru mörkin fyrir
skattfrjálsan arð hækkuð og leyfileg-
ur frádráttur frá tekjuskattstofni
vegna kaupa á hlutabréfum hækkað-
ur auk þess sem heimilað var að
nýta frádráttarmöguleika á næstu
fimm árum ef keypt var umfram
viðmiðunarmörkin. Einnig voru
rýmkuð þau skilyrði sem sett eru
fyrir viðurkenningu hlutafélags
þannig að kaup á hlutabréfum í því
falli undir ákvæði um skattfrádrátt.
Loks var stimpilgjald af hlutabréfum
lækkað verulega.
Þessar lagabreytingar og sú um-
íjöllun sem varð um hlutabréfakaup
víða í þjóðfélaginu í tengslum við þær
hafði í för með sér mikla sölu á hluta-
bréfum síðustu daga ársins. Áætlað
er að selst hafi hlutabréf fyrir um
600 milljónir króna á árinu 1989 hjá
helstu verðbréfafyrirtækjum, þar af
rúmlega 90 milljónir króna á síðasta
virka degi ársins. Þetta er ánægjuleg
þróun og vísir að því sem koma skal.
Þörf er fyrir frekari breytingar til
þess að gera hlutafjársparnað al-
mennings fýsilegri kost. Áð því máli
er nú unnið á vegum ríkisstjórnarinn-
ar og á Alþingi er sem betur fer
vaknaður áhugi á því að greiða fyrir
því.
Leiðir til að örva
hlutabréfamarkað
Á árinu 1989 fullnægði 41 hlutafé-
lag settum lagaskilyrðum þannig að
heimilt var að draga kaup á hluta-
bréfum í þeim frá tekjum ársins
1989. Hafði fyrirtækjunum ijölgað
um 17 frá árinu áður. Nú eru starf-
andi fjögur verðbréfafyrirtæki sem
skrá daglega kaup- og söluverð
hlutabréfa í tæplega 20 hlutafélögum
en það auðveldar sparifjáreigendum
bæði að kaupa hlutabréf og selja
þegar þeir þurfa á sparifé sínu að
halda og er í rauninni forsenda þess
að hér sé um raunhæfan valkost að
ræða fyrir sparifjáreigendur. Hér er
því kominn vísir að markaði með
hlutabréf þótt enn sem komið er sé
fjöldi hlutafélaganna takmarkaður
og viðskiptin einungis brot af við-
skiptum með skuldabréf.
En þótt breytingum á skattalögum
hafi fylgt ijörkippur í kaupum á
hlutabréfum á síðustu dögum liðins
árs þarf fleira til að hér þróist virkur
hlutabréfamarkaður:
I fyrsta lagi þarf að koma á al-
Jón Sigurðsson
„Hér gilda sömu megin-
reglur og annars staðar
og hvarvetna þar sem
ör efhahagsþróun á sér
stað er virkur hluta-
bréfamarkaður ein af
forsendum framfara og
framleiðsluaukningar. “
mennri skráningu hlutabréfa á opin-
berum markaði, Verðbréfaþingi ís-
lands. Stjórn Verðbréfaþingsins heL
ur samþykkt reglur um skráningu
hlutabréfa á þinginu. Þessar reglur
eru byggðar á norskum reglum um
sama efni en þær þykja gera fremur
vægar kröfhr til fyrirtækja um upp-
lýsingagjöf. Þrátt fyrir það hefur enn
ekkert fyrirtæki óskað eftir skrán-
ingu á hlutabréfum sínum og er tal-
ið að skýringin sé m.a. sú að for-
svarsmönnum almenningshlutafé-
laga vaxi í augum umstang við aukna
upplýsingagjöf um rekstur fyrirtækj-
anna, forsvarsmenn fyrirtækjanna
sem og hluthafa skorti skilning á
gildi opinberrar verðskráningar á
hlutabréfum, auk þess sem það
ákvæði skattalega sem miðar eignar-
skattstofn við opinberlega skráð verð
hlutabréfa við áramót hefur hér vafa-
laust neikvæð áhrif, meðan óskráð
bréf eru yfirleitt metin til eignar-
skatts á lægra verði. Þessari mis-
munun þarf að eyða, þannig að opin-
berlega skráð hlutabréf séu ekki
skattlögð með öðru móti en önnur
hlutabréf sem ganga kaupum og
sölu.
Af hálfu stjórnvalda hafa þegar
verið settar reglur sem mynda
traustan ramma um viðskipti með
hlutabréf á opinberum markaði.
Reglur Verðbréfaþings um skrán-
ingu hlutabréfa eru til staðar, eins
og fram hefur komið, og vorið 1989
voru sett lög um verðbréfaviðskipti
og verðbréfasjóði en í þeim er m.a.
ákvæði sem er ætlað að koma í veg
fyrir misferli í verðbréfaviðskiptum,
s.s. „innheijaviðskiptum" sem felast
í því að fáeinir útvaldir með aðgang
að trúnaðarupplýsingum úm hag fé-
lags hagnist stórlega á hlutabréfa-
viðskiptum á kostnað annarra hlut-
hafa.
I öðru lagi þarf með almennum
aðgerðum að auka fjölda þeirra aðila
sem fjárfesta í hlutabréfum. Hér
beinist athyglin einkum að lífeyris-
sjóðunum sem eru helsta uppspretta
fjár á innlendum fjármagnsmarkaði.
Það er ótvírætt hagur sjóðsfélaga
(launþega) að lífeyrissjóðirnir styrki
stoðir atvinnureksturs í landinu með
hlutaijárkaupum auk þess sem flár-
festing í hlutabréfum hefur gefið
góða ávöxtun á undanförnum árum.
En til að unnt sé að beina fjármagni
sjóðanna í ríkari mæli yfir í hluta-
bréf þarf í mörgum tilvikum að
breyta ákvæðum í stofnsamþykktum
þeirra um ávöxtun íjárins.
I þriðja lagi þarf að efla starfsemi
viðskiptavaka með hlutabréf, þ.e.
verðbréfafyrirtækja sem taka að sér
að kaupa og selja tiltekin hlutabréf
og halda þannig uppi eðlilegum
markaði fyrir bréfin. Nauðsynlegur
liður í því er að kveða skýrt á um
það að kaupverð markaðsverðbréfa
sem viðskiptavaki kaupir, myndi ekki
stofn til útreiknings aðstöðugjalds.
Ríkisskattanefnd kvað hinn 29. mars
sl. upp úrskurði, þar sem fallist er á
þetta sjónarmið.
í fjórða lagi þarf að fjölga ai-
menningshlutafélögum sem geta tek-
ið þátt í að mynda hlutabréfamarkað
hér á landi. Hér getur ríkisvaldið
gegnt mikilvægu hlutverki með því
að breyta ríkisfyrirtækjum og -stofn-
unum í hlutafélög þar sem aðstæður
leyfa. Einkum væri hér um að ræða
atvinnufyrirtæki sem starfa við skil-
yrði samkeppni á innlendum markaði
eða búa við samkeppni frá innflutn-
ingi. Þess þarf auðvitað að gæta að
afhenda ekki einokunaraðstöðu til
einkaaðila, nema tryggilega sé búið
um eftirlit með starfseminni.
Þótt ríkissjóður hefði í fyrstu eign-
Uppskurður í stað niður-
skurðar á námslánakerfínu
eftir Guðmund
Magnússon
í ijáriögum 1990 er gert ráð fyrir
að framlag ríkisins til Lánasjóðs
íslenskra námsmanna (LÍN) verði
2.215 m.kr. og lántaka sjóðsins
1.880 m.kr. Til samanburðar má
nefna að framlag til Háskóla ísiands
og stofnana honum tengdum nemur
tæplega 1.500 m.kr. í fjáriögum árs-
ins.
Þetta er ærið fé enda á ríkisvaldið
í mesta basli við að hemja Ijárþörf
sjóðsins. ítrekað hefur verið leitað
leiða til að sporna við síauknum
framlögum úr ríkissjóði en með litl-
um árangri. Nú er enn einu sinni
verið að krukka i þetta kerfi með
niðurskurði á námslánum. En það
sem þarf er uppskurður á kerfinu.
Þá er unnt að veita óbreytta námsað-
stoð með skilvirkari og réttlátari
hætti en nú er.
Vitið þér enn eða hvað?
Guðmundur Magnússon
Þeir sem telja þetta virkt og sann-
gjarnt skulu halda í kerfið. Þeir sem
vilja dreifa námsaðstoð ríkisins á
réttlátari hátt, hvetja til ráðdeildar-
semi lántakenda og sparnaðar í
rekstri lánasjóðsins ættu að kynna
sér eftirfarandi tillögu að nýju kerfi.
Tillaga að nýju námslánakerfi
- Að námslán bera ekki vexti.
- Að námslán eru til 43 ára og
endurgreiðslur hefjast 3 árum eftir
L — -némdok,.........................
- Að 15% námsmanna njóta 90%
affalla og græða einnig mest á vaxta-
. . leysinu.
- Að vaxtaleysið og afföllin jafn-
gilda um 50% styrk til lántakenda
að meðaltali___________________
í hinu nýja kerfi er gert ráð fyrir
óbreyttum útlánum LÍN. Unnt er að
hugsa sér ýmis tilbri^ði við aðalstef-
iÁ on-það. CT-^HJÚfarandic*iiÍii:
arhald á öllum hlutabréfum í slíkum
hlutafélögum gæti hann smám sam-
an selt hlutabréf sín eftir nánari
heimildum frá Alþingi. Einnig má
hugsa sér að eignarhlutur ríkisins
verði minnkaður smátt og smátt eft-
ir því sem ný hlutabréf eru gefin út
og seld á hlutabréfamarkaði í því
skyni að afla fyrirtækjunum aukins
eiginfjár, m.a. til að standa undir
arðbærum nýframkvæmdum. Af fyr-
irtækjum sem koma til greina í þessu
sambandi má nefna ríkisbankana
tvo, Landsbanka og Búnaðarbanka,
Áburðarverksmiðju ríkisins og Raf-
magnsveitur ríkisins. Á síðasta ári
hafði ég forgöngu um að Ríkisprent-
smiðjan Gutenberg væri gerð að
hlutafélagi og fyrir stuttu lagði ég
fram frumvarp til laga á Alþingi um
að breyta Sementsverksmiðju ríkis-
ins í hlutafélag. Þá mætti hugsa sér
að ríkisvaldið hefði forgöngu um að
breyta opinberum sameignarfyrir-
tækjum, eins og Landsvirkjun, í
hlutafélög og að hlutabréf í fyrir-
tækjum eins og íslenska járnblendi-
félaginu hf., Steinullarverksmiðjunni
hf., Slippstöðinni á Akureyri hf. og
Kísiliðjunni hf. yrðu skráð- á Verð-
bréfaþingi íslands og hlutabréf
Ríkissjóðs seld þegar aðstæður þættu
til þess hentugar. Þannig mætti fá
fé til nýrra verkefna í atvinnuþróun,
raunverulegrar nýsköpunar í atvinn-
ulífi.
Loks er að geta þess að almennur
og vaxandi hlutabréfamarkaður hér
á landi opnar möguleika á stofnun
nýrra fyrirtækja til þess að takast á
við meiri háttar nýsköpun í atvinn-
ulífinu, s.s. með þátttöku í orkufrek-
um iðnaði, fyrirtækjum á sviði/erða-
þjónustu, í fiskeldi o.s.frv. Átak í
nýsköpun atvinnulífsins sem ekki er
byggt á lánsfjármögnun hefur allt
aðra og betri möguleika til þess að
lifa af óhjákvæmilega byijunarörð-
ugleika en mörg af þeim fyrirtækjum
sem hafa verið að leggja upp laupana
á síðustu misserum. Eigendur hluta-
fjár geta í fyrstu sætt sig við litla
arðgjöf í trausti þess að hún verði
góð síðar en lánastofnanir krefjast
hins vegar vaxta og afborgana án
tillits til afkomu lántakandans enda
verða þær að geta staðið í skilum
við sparifjáreigendur.
Þvi er stundum haldið fram að
sérstök lögmál gildi um íslenskt efna-
hagslíf og reynsla annarra ríkja á
mörgum sviðum efnahagsmála eigi
ekki við hér á landi. Þetta er hættu-
leg bábilja. Hér gilda sömu megin-
reglur og annars staðar og hvarvetna
þar sem ör efnahagsþróun á sér stað
er virkur hlutabréfamarkaður ein af
forsendum framfara og framleiðslu-
aukningar. Við verðum að hlúa að
þeim sprota sem þegar er til staðar
og skapa honum ákjósanleg skilyrði
til að þroskast og dafna.
Höfundur eriðnaðar- og
viðskiptaráðherra.
--------------------------------------
a) Framlag eða styrkur:
1. námsár 0% af fjárþörf.
2. námsár 30% “
3. námsár 30% “
4. námsár 50% af fjárþörf og
sama hlutfall eftir það.
b) Námslán verði áfram verð-
tryggð en með 4% vöxtum, 100% lán
á 1. ári, 70% á 2. og 3. ári, en 50% á
4. ári og upp frá því, sbr. lið a.
c) Lánstími verði 5-25 ár eftir
lengd náms eða upphæð láns.
d) Tiltekið verði hámark endur-
greiðslu eða tillit tekið til aðstæðna
tekjulítilla greiðenda með öðrum
hætti.
e) Lánshlutfall í fjármögnun LÍN
verði 30%. (Hún er talin verða um
46% á þessu ári.)
Áætlað er að í þessu kerfi gæti
lánasjóðurinn styrkst að því marki,
að framlag ríkisins minnkaði um
1.500 m.kr. árið 1988 í um 500 m.kr.
árið 1998 eða um 7a á tíu árum,
sbr. mynd.
Það eru-örari greiðslur þeirra sem
hafa efni á því sem bæta fjárhag
sjóðsins. Framlögin og vaxtagreiðsl-
ur lánþega vega nokkurn veginn
salt í útstreymi og innstreymi. Þess-
ar breytingar horfa hins vegar til
jafnræðis með námsmönnum. Auk
þess fylgja því ýmsir aðrir kostir.
Greiði menn vexti af lánshlutanum
þarf ekki að kanna allar aðstæður
einstaklingsbundið og unnt er að
hafa tekjumark námsmanna tiltölu-
lega hátt. Einnig er hvatt til ráðdeild-
ar í meðferð.ijjártGiBv Átkn.