Morgunblaðið - 18.08.1990, Side 20

20
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 1990
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 1990
21
pJnrgminMalíii
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
MatthíasJohannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst IngiJónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122.
Áskriftargjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Ferðaþjónustan
- gildur þáttur
í þjóðarbúskapnum
Ef straumur erlendra ferða-
manna vex jafn mikið á
tíunda áratugnum og þeim
níunda koma hingað til lands
um 250 þúsund ferðamenn árið
2000. Svo mælir Magnús Odds-
son, settur ferðamálastjóri, í
viðtali við Morgunblaðið síðast
liðinn fimmtudag. í máli hans
kemur fram að ferðaþjónustan
sem atvinnugrein skilar um
fimmtán hundraðshlutum
gjaldeyristekna af útflutningi
vöru og þjónustu. Hún er því
gildur þáttur í þjóðarbúskapn-
um. Þúsundir landsmanna hafa
atvinnu og afkomu, beint og
óbeint, af ferðaþjónustu. Tekjur
af henni námu milli 9.000 og
9.500 milljónum króna í fyrra.
Fjöldi erlendra ferðamanna,
sem hingað leggja leið sína, vex
með hveiju ári. Hingað koma
og „verðmætari ferðamenn" en
áður; ferðamenn sem dvelja
lengur og eyða meiri fjármun-
um. Fyrir tíu árum voru meðal-
tekjur á hvem aðkominn ferða-
lang rúmir 200 dalir. Þessar
meðaltekjur hafa um það bil
sexfaldast; voru um 1.256 dalir
í fyrra. Þann fyrirvara verður
þó að hafa á þessum saman-
burði að gjaldeyrisskil eru allt
önnur og betri nú en fyrir ára-
tug vegna afnáms gjaldeyris-
hafta.
Sá árangur, sem náðst hefur
í fjölgun ferðamanna hefur ekki
komið af sjálfu sér. Hann er
ávöxtur viðamikils, viðvarandi
og kostnaðarsams kynningar-
og sölustarfs á vegum ferða-
málaráðs, flugfélaga, ferða-
skrifstofa, samtaka gisti- og
veitingahúsa o.fl. Markaðs-
skrifstofa þessara aðila í Evr-
ópu hefur skilað góðum ár-
angri, eins og skýrslur um
heimalönd aðkominna ferða-
langa bera með sér. Ferðamála-
ráð hefur og - í samvinnu við
Reykjavíkurborg og ferðamála-
samtök landshlutanna - rekið
upplýsingamiðstöð fyrir erlenda
ferðamenn í höfuðborginni.
Ymsar skemmtilegar nýjungar,
eins og ferðaþjónusta bænda
og vaxandi ferðaþjónusta í sjáv-
arplássum í stijálbýli, hafa auk-
ið á fjölbreytni og styrk þessar-
ar atvinnugreinar.
Ferðamálaráði var ekki bú-
inn annar tekjustofn en „þessi
frægu 10% af sölu Fríhafnar-
innar í Keflavík", svo vitnað sé
til orða setts ferðamálastjóra
hér í blaðinu. „Skemmst er frá
því að segja að við þetta hefur
aldrei verið staðið. A þeim 14
árum sem liðin eru frá því að
Ferðamálaráð fékk þennan
tekjustofn, vantar um 500
m.kr. á núvirði upp á að við
þessi lög hafi verið staðið“. Það
er víst ekki sterkasta hlið fjár-
veitingavaldsins að virða eigin
lög um ráðstöfun márkaðra
tekjustofna, svokallaðra. Ljóst
er hins vegar að þessi tekju-
missir hefur gert Ferðamála-
ráði erfiðara um vik að sinna
verkefnum sínum.
Forgangsverkefni þeirra að-
ila, sem ferðaþjónustu sinna,
eru einkum þrenns konar. I
fyrsta lagi að vekja áhuga Is-
landsfara á fleiri landshlutum
og héruðum en til skamms tíma
hafa átt athygli þeirra, þ.e. að
dreifa ferðamannastraumnum
meir um landið. Nokkuð hefur
áunnizt í þessu efni. Vest-
mannaeyjar hafa skipað sér á
bekk með hefðbundnum áningr
arstöðum erlendra ferðamanna.
Vestfírðir sigla hraðbyri upp
vinsældastigann. Svipuðu máíi
gegnir um fleiri stijálbýlis-
svæði.
í annan stað er það forgangs-
verkefni að lengja ferðamanna-
tímann, dreifa ferðamönnum á
fleiri mánuði ársins, til að nýta
betur fjárfestingu og 'þjónustu-
aðstöðu. Þetta verkefni tengist
öðrum markmiðum, s.s. að
vinna Islandi álit sem ráðstefn-
ulandi og að gera það áhuga-
verðara fyrir fólk sem stundar
vetraríþróttir.
Þriðja forgangsverkefnið
sem tengizt ferðaþjónustu, og
máske það mikilvægasta, er að
stórefla varðstöðu ríkis og
þegna um náttúru landsins,
vernda ýmsa viðkvæma staði,
meðal annars á hálendinu, og
styrkja gróðurvernd og land-
græðslu hvers konar í öllum
landshlutum. Þessi varðstaða
helgast ekki einvörðungu af
stórri vanskilaskuld þjóðarinnar
við landið, sem myndast hefur
á ellefu öldum mannvistar hér.
Hún helgast ekkert síður af
auðsærri hagsýni, sem felst í
því að vernda þá dýrmætu auð-
lind til frambúðar, sem erlendir
ferðamenn eru fyrst og síðast
að kaupa aðgang að: óspillta
náttúru og fegurð iands okkar,
sem hvarvetna blasir við — en
býr við margs konar nútíma-
hættur.
Fæðingarheimili Reykjavíkur.
Fæðingarheimili
Reykjavíkur 30 ára
eftir Guðjón
Guðhason
18. ágúst 1960 var Fæðingar-
heimili Reykjavíkur, FHR, opnað
formlega og á fyrsta sólarhringn-
um fæddu 5 konur þar. Svo
skemmtilega vildi til að fyrsta kon-
an sem þar fæddi var eiginkona
rafvirkjans „okkar“, sem frá upp-
hafí hefur sinnt „rafmagnsmálum“
heimilisins.
Um sl. áramót höfðu 23.133
böm fæðst á heimilinu, þar af 60
tvíburar. Við, sem hófum störf á
FHR, vorum allflest tiltölulega
ung, full bjartsýni og vilja tjl að
gera þessa stofnun að heimilisleg-
um og notalegum stað fyrir fæð-
andi konur en um leið veita þeim
allt það öryggi sem hægt var að
bjóða á þeim tíma.
Nálægðin við fæðingardeild
Landspítalans stuðlaði frekar að
því að uppfylla þessi skilyrði. Þótt
sambúðin hefði stundum mátt vera
betri seinasta áratuginn, kom sú
misklíð ekki niður á sængurkonum,
því að samvinnan við starfsfélag-
ana handan götunnar hefur alltaf
verið góð.
Oft hefur verið spurt hvers
vegna FHR var stofnað.
Einfalt svar: „Brýn þörf!“
Skal nú greint frá aðdraganda
þess að FHR hóf starfsemi sína
og hvaða aðstæður voru á þeim
tíma fyrir sængurkonur.
Hér á eftir vitna ég í grein eftir
dr. Jón Sigurðsson, fyrrv. borgar-
lækni í Morgunblaðinu fyrir 10
árum (18. ágúst 1980): „Fæðing-
ardeild Landspítalans tók til starfa
í nýjum húsakynnum í byijun árs
1949, en áður hafði deildin starfað
í aðalbyggingu spítalans. Þá voru
40 sængurkvennarúm á hinni nýju
deild ásamt 14 rúmum vegna kven-
sjúkdóma. Strax eftir að deildin tók
til starfa kom í ljós að hún var
alltof lítil. Þrengslin urðu mikil
strax í byijun og erfitt að koma
konum inn á deildina til fæðinga.
Yfirlæknir deildarinnar, Pétur H.
Jakobsson, skrifaði í okt. 1954
bréf til heilbrigðisyfirvalda, þar
sem hann lýsti átakanlega aðbún-
aði og þrengslum á deildinni og
taldi hann brýna nauðsyn á stækk-
un hennar eða að sjúkrarúmaskort-
urinn yrði leystur á annan hátt. . .
Seinna segir: „Landlæknir (Vil-
mundur Jónsson) kvaðst ekki geta
mælt með því við ríkisstjórnina að
hún taki þátt í stækkun fæðingar-
deildar Landspítalans og stæði
undir slíkum kostnaði frekar en
önnur sveitarfélög til þess að koma
upp sérstökum fæðingarstofnun-
um fyrir eðlilegar fæðingar ...“
Síðan segir dr. Jón Sigurðsson
að borgarstjóri (Gunnar Thorodd-
sen) teldi að ekki væri stætt á því
fyrir bæjarsjóð að standa undir
kostnaði við byggingu viðbótar-
húsnæðis og kostnaði við rekstur
deildarinnar. Síðan heldur J.S.
áfram: „Það var því ljóst að ekki
væri hægt að leysa málið á þessum
grundvelli og ekki heldur þótt
byggingin yrði reist í tveimur
áföngum. Hin aðkallandi vandamál
deildarinnar varð að leysa á annan
hátt. Á þessum tíma var æ algeng-
ara að konum var fyrirmunað að
fæða heima, ýmist vegna óhent-
ugra húsakynna eða .og einkum
vegna skorts á heimilishjálp.
Vandamálið var þannig að miklu
leyti félagslegs eðlis, varð æ alvar-
legra og þurfti skjótrar úrlausnar
við. Úr því að ógerlegt var að koma
upp fullkominni fæðingardeild var
afráðið að gefa konum, sem vænta
máttu eðlilegra fæðinga, kost á
að fæða við góðar aðstæður á vist-
legu fæðingarheimili og draga með
því úr aðsókn að fæðingardeild
Lsp.“
Síðar í greininni segir J.S. frá
því að í árslok 1956 hafi legið fyr-
ir tillöguuppdráttur að viðbótar-
byggingu við fæðingardeildina,
sem húsameistari ríkisins hafði
unnið. Enn taldi landlæknir deild-
ina þegar nægilega stóra til þess
Dr. Jón Sigurðsson fyrrverandi
borgarlæknir.
að gegna hlutverki sínu sem
kennslustofnun, er aðallega annað-
ist afbrigðilegar fæðingar og al-
menna kvensjúkdóma. Landlæknir
kvað þörfina fyrir stækkun fæð-
ingardeildarinnar eingöngu stafa
af síauknum fjölda eðlilegra fæð-
inga, sem fram færu á deildinni.
Æskilegt væri að þær fæðingar
færu að jafnaði fram í heimahúsum
og ríkið gæti ekki stutt Reykjavík-
urbæ frekar en önnur sveitarfélög,
þegar nægilegt rými væri fýrir þær
konur sem þyrftu á fullkominni
fæðingardeild að halda.
í lokin segir: „Konur í Reykjavík
þrýstu mjög á þessa lausn (stofnun
fæðingarheimilis) og bendu á að
tvö hús í eigu bæjarins á gatnamót-
um Eiríksgötu og Þorfinnsgötu,
sem nýta mætti í þessum tilgangi.
Þar hafði Helga Níelsdóttir ljós-
móðir rekið lítið fæðingarheimili á
sínum tíma í hluta húsnæðisins.
Þegar þessi hugmynd, sem bæjar-
stjórn samþykkti, kom fram,
bjuggu 16 húsnæðislausar fjöl-
skyldur í húsinu og þurfti að byija
á að losa það... Eftir það voru
feikn miklar endurbætur gerðar
og hófust þær fyrir alvöru á árinu
1959. Fæðingarheimilið var tekið
í notkun á afmælisdegi Reykjavík-
urborgar 18. ágúst 1960 og hefur
borgin rekið það síðan sem sér-
staka stofnun.“ (Nú sem deild af
Borgarspítalanum.)
.. . Fæðingarheimilið sannaði
þegar í upphafí tilverurétt sinn,
bætti á ákjósanlegan hátt úr þeim
Hulda Jensdóttir fyrrverandi
forstöðukona FHR.
Guðjón Guðnason
vanda, sem var fyrir á þeim tíma,
sem það var stofnað. Varð fljótt
vinsæl stofnun, sem naut trausts
og almennrar virðingar."
Þannig mælti sá mæti maður,
sem öllum öðrum fremur á heiður
skilinn fyrir stóran þátt sinn í til-
komu og síðan vexti og velgengni
FHR meðan hans naut við. Síðan
má ekki gleyma miklum og öflug-
um stuðningi kvennasamtaka í
borginni (m.a. Bandalagi kvenna),
sem alltaf unnu ötullega að þessu
málefni og komu því farsællega í
höfn.
Ennfremur má segja, að Vil-
mundur Jónsson, fyrrv. landlækn-
ir, hafi með afstöðu sinni og ef til
vill óviljandi stuðlað að stofnun
FHR! — Þau rök sem hann færði
þá gegn stækkun fæðingardeildar
Lsp. voru að sjálfsögðu ekki að
skapi allra eins og gefur að skilja.
Að öðru leyti var Vilmundur Jóns-
son mjög framsýnn og oft finnst
mér að hann hafi verið langt á
undan sinni samtíð. Verður hans
lengi minnst fyrir störf í þágu heil-
brigðismála á íslandi.
Víkjum aftur að sögu FHR. —
Það var mikið lán fyrir heimilið að
í stöðu forstöðukonu valdist hæfi-
leikakonan Ilulda Jensdóttir, en
hún hafði um árabil starfað sem
ljósmóðir bæði hérlendis og erlend-
is, ýmist á fæðingarstofnunum eða
sjálfstætt við heimafæðingar. Auk
þess var hún brautryðjandi sem
hafði kynnt sér og boðað kenning-
ar fæðingarlækna, sem aðhylltust
nýja stefnu í fæðingarfræðum,
þ.e.a.s. að konur ættu með fræðslu,
slökunaræfingum og heilbrigðum
lifnaðarháttum í meðgöngu að geta
fætt óttalaust og á eðlilegan hátt
(Dr. G.D. Read, dr. F. Lamaze
o.fl.).
í þeim anda hefur FHR verið
rekið og varð strax það vinsælt
meðal kvenna að varla leið sá dag-
ur í a.m.k. 17 ár að ekki þyrfti
að vísa konum frá vegna þess að
allt var yfirfullt. Þessvegna var
ráðist í að kaupa húsið nr. 14 við
Þorfínnsgötu (1974) og við það
jókst legurýmið úr 25 í 30 sængur-
kvennarúm og fæðingarstofum var
fjölgað úr 3 í 4. Auk þess fengum
við stórbætta aðstöðu fyrir starfs-
fólk og sængurkonur. Strax frá
upphafí var FHR búið öllum þeim
tækjum sem sjálfsögð þóttu á slíkri
stofnun, oft rausnarlegar gjafír frá
velunnurum heimilisins. Rík
áhersla hefur verið lögð frá fyrstu
tíð á að allt sé gert til að tryggja
öryggi móður og barns, — að skapa
notalegt umhverfi og heimilislegt
andrúmsloft þar sem öllum má líða
vel.
Einnig hefur verið lögð á það
rík úhersla frá byijun að tengja
fjölskylduna saman um fæðinguna
eins og best hefur verið við komið.
Þess vegna hafa feður alltaf verið
velkomnir að taka þátt í fæðingu
barns síns og systkini alltaf vel-
komin í heimsókn strax að fæðingu
lokinni. Þessir þættir voru harðlega
gagnrýndir í byijun svo og margt
annað sem við brydduðum upp á
fyrst, en nú þykja þetta allt sjálf-
sagðir hlutir.
Þegar fæðingardeild Lsp. var
loksins stækkuð árið 1977 og nafni
hennar breytt í Kvennadeild Lsp.
varð gjörbreyting á öllum rekstri
þeirrar deildar og aðstaða orðin
mjög góð fyrir sængurkonur. Jafn-
framt var mikil áhersla lögð á að
konur fæddu allar (?) á fullkominni
gjörgæsludeild. Annað væri ekki
góð fæðingarhjálp.
Þessari skoðun sem komið var
á framfæri við konur varð til þess
að aðsókn fór minnkandi á FHR
og fæðingum fækkaði árlega til
1988, en hafa aðeins verið á upp-
leið síðan. Fyrir 10 árum eða svo
var þessi „gjörgæslustefna" nokk-
uð ríkjandi í nágrannalöndum okk-
ar, en nú er þetta að breytast aft-
ur. Konur vilja fæða í heimilislegu
umhverfí og fá það í æ ríkara
mæli bæði vestan hafs og austan.
Af ofangreindum ástæðum höf-
um við á Fæðingarheimilinu farið
í gegnum frekar erfitt tímabil, allt
frá því að á árunum 1978—1979
voru talsverðar umræður í fjölmiðl-
um um nauðsyn þess að spara inn-
an heilbrigðisþjónustunnar og
leggja niður ýmsar þjónustustofn-
anir á vegum borgarinnar. Kom
þar upp m.a. nafn FHR. Umræða
þessi átti m.a. rætur að rekja til
þáverandi borgarstjórnar og náði
hámarki haustið 1980. Mönnum
sýndist sitt hveijum og um tíma
leit út fyrir að FHR yrði selt Rikis-
spítölum. Þá eins og svo oft áður
tóku konur til sinna ráða, söfnuðu
undirskriftum í þúsunda tali og
áttu þannig stóran þátt í því að
hindra frekari aðför.
Þrátt fyrir margvíslegar þreng-
ingar á undanförnum árum, jafn-
vel neikvæð skrif og ummæli, erum
við sem störfum á FHR bjartsýn,
fullviss sem fyrr að við erum á
réttri braut í fæðingarhjálp fyrir
konur sem eiga von á eðlilegri
fæðingu. Mér fínnst viðeigandi að
ljúka þessari afmælisgrein á orðum
Huldu Jensdóttur, sem hún skrifar
í tímaritsgrein í des. 1982:
„Fæðingarheimili Reykjavíkur
er því enn á sínum stað á horni
Eiríksgötu og Þorfinnsgötu og trú
mín er sú að þannig verði það um
mörg ókomin ár, því íslenskar kon-
ur, bæði sem einstaklingar og fé-
lagasamtök gera sér ljósa grein
fyrir nauðsyn þessarar stofnunar
og hvers virði hún er í þjónustu
við þær og börn þeirra.“
Hulda lét af störfum fyrir réttu
einu ári og við tók sem yfirljósmóð-
ir Sólveig Þórðardóttir. Undirritað-
ur hefur starfað við FHR frá upp-
hafi.
Höfundur er yfírlæknir
Fæðingiirheimilis Reykjn víkur og
mæðradeildar
Heilsuverndarstöðvar
Reykjavíkur.
Bráðabirgðalög og
efling löggjafans
eftir Pétur Kr.
Hafstein
Það er nauðsynlegt, að fram fari
á hveijum tíma alvarleg og mark-
viss umræða um stöðu löggjafar-
valds, framkvæmdavalds og dóms-
valds í stjórnskipun landsins og
réttarframkvæmd. Staða dóms-
valdsins hefur verið nokkuð til
umræðu undanfarin misseri í
tengslum við fyrirhugaðan aðskiln-
að dómsvalds og umboðsvalds í
héraði. Þó er ljóst, að miklu nánar
þarf að hyggja að þeim málum á
næstunni og þá ekki síst þeim atrið-
um, er lúta að aðstöðu dómstóla til
þess að rísa með reisn undir þeim
kröfum, sem að réttu lagi ber að
gera til dómsvaldsins um hraða og
örugga málsmeðferð.
Löggjafarvaldið styrkist
Svo er að sjá, sem skilningur sé
að aukast á því, að styrkja beri
stöðu löggjafarvaldsins gagnvart
framkvæmdavaldinu, sem illu heilli
hefur borið yfir það ægishjálm.
Stundum mætti svo virðast, sem
löggjafinn væri á mála hjá ríkis-
stjórninni. Þetta er þó væntanlega
að breytast til hins betra. Þar má
nefna nýlega löggjöf um stofnun
embættis umboðsmanns Alþingis
og tilflutning ríkisendurskoðunar
frá fjármálaráðuneyti til Alþingis.
Viðspyrna alþingismanna að und-
anförnu gegn aukafjárveitingum að
ákvörðun framkvæmdavaldsins og
raunar sú nýbreytni fjármálaráð-
herra að leggja fram frumvarp til
fjáraukalaga á yfírstandandi fjár-
lagaári ber að sama brunni. Hins
vegar slær í bakseglin, þegar kem-
ur að útgáfu bráðabirgðalaga ríkis-
stjórnar, þegar Alþingi situr ekki.
Enginn vafí er á því, að sú heimild,
sem ríkisstjórn er fengin í stjórnar-
skránni til þess að gefa út bráða-
birgðalög, „þegar brýna nauðsyn
ber til“, hefur alltof oft verið mis-
notuð i skjóli pólitískrar ábyrgðar
eða ábyrgðarleysis, eftir því hvernig
á málin er litið.
Aðstæður hafa breytzt
Heimild til útgáfu bráðabirgða-
laga var fyrst tekin í stjórnarskrá
um hin sérstaklegu málefni íslands
árið 1874, og var þar fylgt fordæmi
dönsku grundvallarlaganna frá ár-
inu 1866. Þá voru þjóðfélagsað-
stæður allt aðrar en siðar hefur
orðið, og rök til slíkrar heimildar
hafa misst sögulega fótfestu. Til
dæmis má nefna, að fram til ársins
1911 kom Alþingi oftast ekki sam-
an nema annað hvert ár og sat lengi
framan af miklu skemur en nú er.
Þá eru atvinnuhættir og samgöngur
nú á dögum þannig, að það er í
rauninni hægt um vik að kveðja
Alþingi saman til aukafunda með
skömmum fyrirvara, þegar nauðsyn
krefur. Það er því rétt, sem segir
í forystugrein Morgunblaðsins hinn
4. ágúst sl: „Þess vegna á að vera
óþarfi að veita ríkisstjórnum nokk-
urn rétt til útgáfu bráðabirgðalaga.
Ef Alþingi hefði verið kallað saman
til að setja þessi lög (þ.e. bráða-
birgðalög um launamál vegna
BHMR-málsins - innskot PH),
hefði enginn grundvöllur verið fyrir
því að telja siðferðilegar forsendur
skorta fyrir setningu laganna.
Ástæða er til að taka til alvarlegrar
umræðu að afnema rétt ríkisstjórna
til útgáfu bráðabirgðalaga. Til þess
er þingið að setja lög.“
Siðferðilegar forsendur
Hér er ef til vill komið að kjarna
málsins. Það er óþarfi að ögra rétt-
lætisvitund manna, þegar hægur
vandi er að komast hjá slíku. Það
er óþarfi að gefa fólki færi á að
draga trúnað í efa, þegar það má
auðveldlega forðast. Það er óþarfi
að vekja upp þá spurningu, hvort
siðferðilegar ástæður fyrir laga-
Pétur Kr. Hafstein
„ Afnám þessarar úreltu
heimildar myndi hins
vegar óefað skapa
meiri festu og stöðug-
leika í stjórnarfram-
kvæmd, og slíkt verður
ekki metið til fjár.“
setningu skorti, þegar löggjafinn
sjálfur getur þegar í stað tekið af
öll tvímæli um slíkt. Það eru ein-
mitt þessi sjónarmið, sem eni meg-
inforsendur hinnar nýju löggjafar
um aðskilnað dómsvalds og um-
boðsvalds í héraði, þ.e. að trúnaður
dómsvaldsins verði ekki dreginn í
efa fyrir þær sakir einar, að sami
maður fari með framkvæmdavald
og dómsvald, jafnvel þótt engin
áþreifanleg dæmi verði fundin um
misbeitingu dómsvalds af hendi
þess dómara, sem þannig hagar til
um. Það eiga í eðli sínu ekki önnur
rök við um framkvæmdavald en
dómsvald að þessu leyti, þótt hin
pólitíska ábyrgð komi þar vissulega
til umfram það, sem gerist á sviði
dómsvaldsins. Sú meinta ábyrgð
má þó ekki verða skálkaskjól mis-
viturra stjórnmálamanna til þess
að koma fram vilja sínum við þær
aðstæður, sem þeir sjálfír telja sér
bezt henta á hveijum tíma. Það er
staðreynd, að ábyrgðartilfinning
kjósenda er slök að þessu leyti og
dofnar æ meir, eftir því sem lengra
líður milli misbeitingar valds í
pólitískum tilgangi og kosninga.
Mat á skilyrðum um
brýna nauðsyn
Samkvæmt 28. gr. stjórnarskrár-
innar eru þau þrjú skilyrði fyrir
útgáfu bráðabirgðalaga og gildi
þeirra, að Alþingi sitji ekki, að þau
btjóti ekki í bága við stjórnarskrána
og til útgáfu þeirra beri brýna nauð-
syn. Fyrsta skilyrðið veldur litlum
vafa í framkvæmd, og dómstólar
eiga almennt úrskurðarvald um
það, hvort lög, þ. á m. bráðabirgða-
lög, bijóti gegn ákvæðum stjórnar-
skrár. Það er einkum spurningin
um hina brýnu nauðsyn, sem til
álita getur komið. Islenzkir fræði-
menn hafa talið, að ríkisstjórnin
sjálf hefði það mjög á valdi sínu
að meta þetta atriði. Þannig sagði
Bjarni Benediktsson í afmælisriti
Ólafs Lárussonar árið 1955 m.a.:
„Þó að hlutlausum athuganda muni
eflaust virðast sem þar hafi ærið
oft verið teflt á tæpasta vað um
það, hversu nauðsynin hafi verið
brýn, er staðreynd, að Alþingi, sem
helzt mætti ætla, að á móti væri
gert, hefur fallizt á slíka fram-
kvæmd, og verður nú orðið að telja,
að hún sé helguð af venju og viðtek-
in sem skýring á þessu stjórnar-
skrárákvæði.“ Ólafur Jóhannesson
tók í sama streng í riti sínu Stjórn-
skipun íslands og taldi, að „þetta
yrði bráðabirgðalöggjafinn sjálfur,
þ.e.a.s. í reyndinni ráðherra, að
meta að viðlagðri ábyrgð gagnvart
Alþingi og eftir atvikum fyrir lands-
dómi.“ Hann benti þó á, að þessi
skilningur væri engan veginn sjálf-
sagður samkvæmt eðlisrökum og
ætti að vera aðhald í skilyrði sem
þessu, væri úrskurðarvaldið bezt
komið hjá dómstólum. „En eins og
framkvæmdinni hér hefur verið
háttað," segir Ólafur, „er hæpið,
að almennir dómstólar treysti sér
til að leggja dóm á þetta atriði.“
Afstaða dómstóla og Alþingis
Það hefur þannig verið viðtekin
skoðun, að dómstólar muni fremur
halda að sér höndum við skýringu
á því, hvort biýna nauðsyn hafí
borið til útgáfu bráðabirgðalaga.
Án þess að blak verði borið af dóms-
valdinu að þessu leyti, er ástæður
þess vafalaust einkum að fínna í
því, hversu Alþingi sjálft hefur látið
sér setningu bráðabirgðalaga í léttu
rúmi liggja. Það hefur síðar stað-
fest yfirgnæfandi meirihluta allra
bráðabirgðalaga. Sum laganna hafa
ekki hlotið fullnaðarafgreiðslu á
þingi, en aðeins örfá þeirra hafa
beinlínis verið felld úr gildi. Þannig
hefur löggjafarvaldið í reyndinni
nánast selt framkvæmdavaldinu
sjálfdæmi um mat á nauðsyn bráða-
birgðálaga - ef til vill vegna þess,
að það hefur löngum staðið frammi
fyrir gerðum hlut ríkisstjórnar. Frá
árinu 1874 til þessa dags hafa ver-
ið gefín út 437 bráðabirgðalög hér
á landi, flest árin 1940 og 1979 eða
15 lög hvort árið. '
Kaleikinn burtu
Þegar á allt er litið, skaðar þessi
hömlulitla beiting bráðabirgðalaga
ekki aðeins löggjafarvaldið sem
slíkt, heldur einnig og ekki síður
ásýnd og trúverðugleika stjómmál-
anna. Það myndi tvímælalaust
styrkja löggjafarvaldið til mikilla
muna og væri um leið öðrum þátt-
um ríkisvaldsins og stjórnmála-
starfsemi í landinu fyrir beztu, ef
þessi beizki kaleikur yrði sem fyrst
tekinn frá ríkisstjórn á hveijum
tíma. í þessu efni má ekki horfa í
kostnað, sem af því hlýzt að kalla
þingið saman, enda má ætla, að
þess yrði ekki raunveruleg þörf'
nema tiltölulega sjaldan. Afnám
þessarar úreltu heimildar myndi
hins vegar óefað skapa meiri festu
og stöðugleika í stjómarfram-
kvæmd, og slíkt verður ekki metið
til fjár. Það er auk þess langt frá
því, að ríkisstjórnir í lýðfijálsum
ríkjum geti illa verið án slíks stjórn-
tækis, sem heimild til setningar
bráðabirgðalaga er. Þar nægir að
nefna bæði Breta og Bandaríkja-
menn, sem ekki hafa samsvarandi
úrræði nema þá ef til vill á sérstök-
um hættutímum.
Verk að vinna
Stjórnarskráin íslenzka grund-
vallast á þrígreiningu ríkisvaldsins.
Það er orðin knýjandi nauðsyn að
skerpa þá þrígreiningu og um leið
vitund manna — ekki sízt þeirra,
sem við stjórnmál fást, - fyrir vald-
mörkum þessara þriggja þátta ríkis-
valdsins. Á sama hátt og aðskilnað-
ur dómsvalds og umboðsvalds í
héraði mun styrkja dómsvaldið, þá
mun afnám heimildar til setningar
bráðabirgðalaga efla löggjafarvald-
ið og stuðla að því ásamt ýmsum
öðrum tiltækum ráðstöfunum að fá
því þann sess í stjórnmálastarfinu,
sem því raunverulega ber en það
hefur ekki nú. Allt mun þetta auka
veg og virðingu stjórnmálanna, sem
full þörf sýnist nú vera á. Hér er
verk að vinna, sem enginn nema
Alþingi sjálft getur leitt til farsælla
lykta.
Höfundur er bæjarfógeti á ísafírði
og sýslumaður Isaíjardarsýslu.