Morgunblaðið - 20.09.1990, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. SEPTEMBER 1990
Hversu lífvænleg er fram-
tíð fámennrar þjóðar?
Lífskjör (efnisleg) + lífsgæði (huglæg) = lífsskilyrði
eftirPálKr.
Pálsson
Frá landbúnaðar- til
þekkingarþj óðfélags
Allt frá upphafi tilveru sinnar
hefur maðurinn gengið í gegnum
tímabil þar sem ákveðinna einkenna
gætir í hegðun hans og lífsmynstri.
Eftir því sem tíminn hefur liðið hafa
þessi tímabil styst. Þannig stóð land-
búnaðartímabilið, sem einkenndist
af skipulegri nýtingu lands til rækt-
unar, t.d. mun skemur en iðnað-
artímabilið sem stóð nokkuð fram
yfir miðja þessa öld og einkenndist
af skipulegri nýtingu tækni. Þá tók
við upplýsingaþjóðfélagið sem varð
til með tilkomu tölva og einkenndist
af upplýsingaöflun og upplýsinga-
miðlun um flesta hugsanlega hluti.
Öll leiddu þessi tímabil, saman-
borið við næsta tímabil á undan, til
aukinnar framleiðni í formi bættrar
nýtingar á þeim aðföngum sem
maðurinn hafði til að móta lífskjör
sín. Á hveiju tímabili varð einnig
til ákveðin menning sem endurspe-
glaði það umhverfi sem fólkið bjó í
og hafði áhrif á þróun þess.
Ýmsir velta því fyrir sér hvaða
þjóðfélag taki við þegar upplýsinga-
þjóðfélagið rennur sitt skeið á enda.
Margt virðist benda til að næsta
þjóðfélagsskeið muni grundvallast á
þekkingu einstaklinganna. Það
mætti því kalla það þekkingarþjóð-
félag eða vísindaþjóðfélag. Gera má
ráð fyrir að með þekkingarþjóðfé-
laginu verði viss kaflaskipti í þeirri
þjóðfélagsuppbyggingu og valda-
formi sem við eigum að venjast.
Þekkingarþjóðfélagið mun einkenn-
ast af nýtingu þekkingar til að auka
framleiðni og bæta lífsskilyrðin.
Hvernig sem horft er á þessa
hluti og hvaða áðurnefnt tímabil
sem litið er á kemur í ljós að ein
aðalundirstaða öflugs mannlífs og
þar með menningar er öflugt atvinn-
ulíf.
Island í samfélagi þjóðanna
í framhaldi af þessum hugleiðing-
um vaknar sú spurning hvernig
samfélag okkar muni þróast í framt-
íðinni. Munum við fylgja þjóðum
Vestur-Evrópu í þróuninni frá upp-
lýsingaþjóðfélagi til þekkingarþjóð-
félags? Það sem skiptir meginmáli
er að við áttum okkur á breytingun-
um og verðum þátttakendur í þeirri
samfélagslegu byltingu sem mun
eiga sér stað þegar þekkingar- eða
vísindaþjóðfélagið tekur við af upp-
lýsingaþjóðfélaginu. Hér skiptir
mestu máli að nýta þau tækifæri
sem okkur gefast og vinna bug á
þeim ógnunum sem við stöndum
frammi fyrir.
Ýmislegt virðist benda til að nýtt
form menningar muni blómstra í
þekkingarþjóðfélaginu. Líkur eru á
að þá verði vaktir til lífsins vannýtt-
ir kraftar meðal náttúruvísinda og
raunvísindamanna. Við munum
hugsanlega upplifa nýtt skeið þar
sem saman fara vísindalegar rann-
sóknir og listsköpun hjá sömu aðil-
um. Slík dæmi eru reyndar þekkt
úr sögunni og nægir í því sambandi
að nefna Leonardo da Vinci.
Frá alþjóðavæðingu
menningar til alþjóðavæðingar
atvinnulífs
Enginn lætur sér lengur detta í
hug að banna íslenskum listamönn-
um og áhugamönnum um menningu
að taka þátt í alþjóðavæðingu menn-
ingarinnar; fylgja þeim straumum
og nema þá þekkingu sem þar verð-
ur til og „flytja hana inn“. Margir
virðast hins vegar óttast að alþjóða-
væðingu atvinnulífs fylgi fjötrar
fjármagns og auðhyggju, sem ná
muni tökum á þjóðfélagsmyndinni
og gera okkur að ómeðvituðum
sporgöngumönnum „alheimskapít-
alismans". En það er einmitt í þess-
um svokallaða alheimskapítalisma
sem menningin þrífst best, lífskjörin
eru best og lífsgæðin eru mest.
Þangað flykkist fólkið og þar vilja
flestir búa.
Alþjóðavæðing atvinnulífsins
feist í því að fjármagn og þekking
flæða óhindrað á milli landsvæða
þannig að verðmætasköpun leitar
til þeirra staða þar sem framieiðni
við viðkomandi verðmætasköpun er
mest.
Auðvitað er þetta umhverfi ekki
fullkomið frekar en annað sem
grundvallast á frelsi og þrá einstakl-
ingsins til að tjá sig og skapa. Eitt
hljótum við þó að geta verið sam-
mála um, þ.e. að lýðræðið á Vestur-
iöndum sé það samfélagsform sem
gefur manninum mest frelsi og
möguleika tii að tjá sig og þrosk-
ast, sé horft á þau þjóðfélagsform
sem við þekkjum og höfum reynslu
af. Vissulega eru til ýmis smástirni
alheimshamingju og eilífrar gleði
sem svífa um á himinhvolfí hug-
myndafræðinnar, en af þeim höfum
við enga raunverulega reynslu.
En hvaða máli skiptir sagan í
þessu sambandi? Hver verður þörfin
fyrir að þekkja söguna í þekkingar-
þjóðfélagi framtíðarinnar? Ég tel
víst að rætur þekkingarþjóðfélags-
ins muni grundvallast á menningar-
legri fortíð og hefð hverrar þjóðar
þannig að í þekkingarþjóðfélaginu
mun menningin gegna öðru og
veigameira hlutverki en hún gerði
í landbúnaðar-, iðnaðar- og upplýs-
ingaþjóðfélaginu. Ég held að við
munum læra að meta tunguna okk-
ar og varðveita hana jafnvel enn
betur en við gerum í dag. Þá munu
tungumál gegna lykilhlutverki í
þjóðfélagi framtíðarinnar. Við þurf-
um hugsanlega að kunna tvö, jafn-
vel þijú önnur tungumál en íslensku
til að geta nýtt okkur þau fækifæri
sem við höfum.
Hvort við munum upplifa menn-
ingarlega gullöld eins og margir
telja að við höfum átt á Sturlunga-
öld og þeim tíma sem sjálfstæðisbar-
áttan stóð sem hæst, er erfitt að
segja til um. En það eru miklar líkur
á að ef við ætlum okkur að lifa í
samfélagi þjóðanna og halda þeim
lískjörum sem við búum við í dag
og bæta lífsgæðin verði ekki hjá því
komist að við búum okkur til nýja
og enn merkilegri „gullöld" en þær
sem við höfum átt áður.
Miklar líkur eru á að möguleikar
okkar eftir 40-60 ár felist fyrst og
fremst í þekkingu. Það er þegar
komið í ljós að aðgangur að hráefn-
um er ekki lengur grundvöllur að
lífskjörum eða lífsgæðum í há-
tæknivæddu samfélagi nútímans á
borð við það sem þekkist í Japan,
Vestur-Þýskalandi og Sviss. Segja
má að það sem grundvalli Iífskjör
okkar í dag byggist á aðgangi að
ákveðnum hráefnum, en það sem
mu’n grundvalla lífskjörin eftir
40-60 ár er fyrst og fremst hæfni
til að hugsa og nýta hugsunina við
verðmætasköpun.
Vandi okkar virðist öðru fremur
felast í því að við eigum erfítt með
að greina á milli meðalmanna og
snillinga og ef einhver sýnir af sér
eiginleika og hæfni til að vera snill-
ingur, er honum gjarnan gert lífið
leitt og dregið úr vilja hans og
krafti til að nýta snilligáfu sína.
Hvítáraes, fyrsta sæluhús
Ferðafélags Islands, 60 ára
eftir Höskuld Jónsson
Þess verður minnst 22. september
nk. að 60 ár eru liðin frá byggingu
sæluhúss Ferðafélags íslands í
Hvítámesi. Reyndar hafa félagar
FÍ verið að minnast þessa atburðar
frá því snemma í vor þegar þeir
hófu áfangagöngu til Hvítámess frá
væntanlegu félagsheimili sínu við
Mörkina 6 í Reykjavík. Lokaáfangi
þeirrar göngu er á sunnudaginn en
þá verður gengið frá Svartá að sælu-
húsinu.
Ferðafélag Islands var stofnað 27.
nóvember 1927. Eitt aðalverkefni
þess samkvæmt stofnlögum var að
beita sér fyrir byggingu sæluhúsa í
óbyggðum, stærri og betur búnum
en þá tíðkaðist. Ekki verður annað
sagt en félagið hafí skjótlega sinnt
þessu verkefni: Ýtti þar helst á Skúli
Skúlason, ritstjóri vikublaðsins Fálk-
ans, en blað hans hafði lagt fram
eittþúsund krónur til stofnunar
sæluhúsasjóðs. Á fundi 6. maí 1929
var rætt um að reisa sæluhús við
Hvítárvatn. Vom fjórir menn skipað-
ir til að koma málinu fram, þeir
Gunniaugur Einarsson, Niels Dung-
al, Skúli Skúlason og Valtýr Stefáns-
son. Jón Víðis teiknaði húsið og var
þegar hafíst handa við-að hlaða tóft
sumarið 1929. Tók Jón Jónsson,
bóndi í Laug í Biskupstungum verk-
ið að sér í ákvæðisvinnu fyrir 800
kr. ásamt að tyrfa þekjuna er húsið
væri fullgert. Hann tók einnig að
sér að flytja 100 Ije^tburði af bygg-
ingarefni frá Geysi yfír Hvítá óbrú-
aða, að hússtæðinu. Smíðin var boð-
in út. Jakob Thorarensen, skáld, tók
verkið að sér fyrir 1.287 krónur og
var innifalin öll trésmíði á húsinu.
Hann byijaði á smíðinni 23. júlí
1930 og hafði lokið henni að fullu
hinn 24. ágmst. Vann hann verkið
við annan mann. Húsið var allt þilj-
að innan með panih Jón í Laug tví-
„ferniseraði" allan panilinn og tyrfði
þakið. Var húsið fullgert 24. septem-
ber. Húsið kostaði fullbúið 8.114,33
kr. og rúmaði 30 næturgesti.
Guðmundur Einarsson frá Miðdal,
skar myndir þær sem prýddu vind-
skeiðamar. Stétt var lögð framan
við húsið og út í enda hennar er
sérstakur kafli, sem lagður var 1977,
gerður af einum steini úr hverri sýslu
landsins.
Árið 1934 fór Ferðafélagið fyrstu
ferð sína í Hvítárnes. Hafði þá verið
ruddur vegur að Hvítá með fjárfram-
lagi frá félaginu. í ferð þessari voru
70 þátttakendur. Farkosturinn var
sex vörubílar, sennilega svokallaðir
boddýbílar, þar sem farþegahús með
trébekkjum var sett ofan á pall á
venjulegum vömbíl.
För þessi hefur verið ærið ströng.
Lagt var af stað frá Reykjavík kl. 4
laugardaginn 4. ágúst og komið inn
að Hvítá í birtingu. Áin var þá enn
óbrúuð. Síðan var haldið inn að
sæluhúsi ríðandi og gangandi, hvílst
þar, haldið í Karlsdrátt aflíðandi
hádegi, gist í sæluhúsinu um nótt-
ina, í tjöldum eða undir bemm himni
Páll Kr. Pálsson
„ Við þurfum að færa
okkur frá þeirri hugsun
að lífskjör séu það sama
og lífsskilyrði. Að það
sé skynsamlegt að Qár-
festa um efni fram og
búa sér til félagslegan
lúxus með því taka lán
í útlöndum er stór-
hættuleg hugsun.“
Staðreyndin er að það skortir ekki
hugmyndir heldur fólk til að velja
bestu hugmyndimar og hrinda þeim
í framkvæmd. Samfélag okkar
byggist mikið á afskiptum hins opin-
bera og þeirri afstöðu að frumkvæði
einstaklinga til athafna eigi sér ann-
arlegar rætur; þar hljóti jafnvel að
búa að baki einhver annarleg hvöt;
til að hagnast persónulega.
Þá má nefna að flestir em sam-
mála um að menntakerfið okkar sé
á villigötum, að atvinnureksturinn
sé bundinn í viðjar reglugerðahag- *
kerfis, að bjartsýnismenn séu barðir
til svartsýni o.s.frv. En samt tekst
okkur ekki að bijótast út úr þessu
umhverfí. Ástæðan er ósköp einföld;
Höskuldur Jónsson
„Ferðafélag íslands
býður félaga sína og
velunnara velkomna í
Hvítárnes 22. septem-
ber.“
en þátttakendur voru miklu fleiri en
sæluhúsið tók. Hafa þá vafalaust
einhveijir farið ferðlúnir og van-
svefta heim á mánudegi.
Sæluhúsið í Hvítámesi boðaði
byltingu í aðbúnaði ferðamanna í
óbyggðum. Sæluhúsið var frábmgð-
ið öllum þeim húsum sem áður höfðu
verið athvarf ferðamanna á hálend-
inu. Þau hús höfðu verið byggð til
að skýla leitarmönnum eða sem
neyðarafdrep og mátti gott heita
héldu þau vatni og vindum. Sagt
hefur mér maður úr Biskupstungum,
sem bjó við slæman húsakost á jörð
sinni, að honum hefði fundist sem í
höll kominn þegar hann gisti sælu-
hús Ferðafélagsins í Hvítárnesi.