Morgunblaðið - 05.12.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 1990
Gamansemi og lærdómur
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Þeófrastos: Manngerðir og
Erasmus frá Rotterdam: Lof
heimskunnar, báðar frá Hinu ís-
lenzka bókmenntafélagi, 1990,
190 bls. og 213 bls.
Báðar þessar bækur koma út í
ritröðinni Lærdómsrit Bókmennta-
félagsins. Flestar bækur í þeim
flokki eru fræðirit, en hvorug þess-
ara bóka telst nú beinlínis vera
fræðirit. Bók Þeófrastosar er upp-
haflega hugsuð sem fræðirit, en ég
hygg, að enginn lesi hana nú sem
slíka. Það hefur raunar verið ljóst
frá 1975, þegar Birtíngur Voltaires
kom út í þessum flokki, að merking
orðsins lærdómsrit yrði ekki skilin
þröngum skilingi við val á bókum
í flokkinn. Dýrabær Orwells kom
svo út fyrir fimm árum, sem er
skáldsaga eins og Birtíngur. Nú
bætast þessi tvö rit við, Manngerð-
irnar og Lof heimskunnar, þenn-
an hóp Lærdómsritanna. Það á við
um báðar þessar bækur, að mjög
vel hefur tekizt til við þýðingamar
á þeim, formálana og skýringarnar.
Þær sóma sér því vel í þessu safni
bóka.
Þótt þessi gerð lærdómsrita sé
ekki fræðirit, þá er ástæðulaust að
skilja það svo, að enginn sé í þeim
lærdómurinn. Jafnvel skáldrit geta
verið uppfull af lærdómi, eins og
Birtíngur, eða djúpsærri glögg-
skyggni á helzta böl aldarinnar,
eins og Dýrabær. Skáldskapur er
ekki einskær ímyndun eða heila-
spuni, heldur má oft finna í honum
fágaða og vandaða orðræðu um
sannindi af margvíslegu tæi, ef
höfundamir hafa vit og hæfíleika
til að koma sannindunum fyrir í
skáldskapnum. Góð skáldrit má því
oft lesa í ýmsu öðm skyni en njóta
skáldskaparins. Góð skáldrit eru
iðulega góð lærdómsrit.
Manngerðimar eftir Þeófrastos
er sérkennilegt rit. Það er ekki
augljóst, hvemig á að flokka það.
Texfinn er í rauninni skilgreining á
þijátíu hugtökum um manngerðir
og lýsing á dæmigerðri hegðun
hverrar gerðar. Ritið er þó ekki
hugsað eins og orðabók, heldur lýs-
ing á þeim veruleika, sem hugsað
er um með þessum hugtökum. Öll
hugtökin, sem Þeófrastos lýsir, vísa
til ámælisverðrar háttsemi manna,
sum háttsemin er lastverð en önnur
ekki eins alvarleg. Allt þetta grein-
ir höfundurinn nákvæmlega og leit-
ast sífellt við að sneiða hjá mati á
háttseminni. Hann fordæmir
hvergi. I formála stendur: „Frum-
leiki verksins iiggur í þessari nýju,
köldu og vísindalegu aðferð til þess
að rannsaka merkingu orða yfir
ámælisvert háttalag, og árangurinn
af rannsókninni er jafnframt dæma-
safn um siði manna flokkað eftir
markverðum sérkennum.“ (Bls. 53.)
Það er mikil skemmtun að lesa
þennan texta, þótt hann hafi eflaust
ekki verið hugsaðu'r til skemmtunar
upphafiega. Skilgreiningarnar á
hugtökunum í upphafí hvers kafla
eru hnitmiðaðar. Það er sama,
hvaða skilgreiningu maður tekur.
Raup er til dæmis skilgreint svo:
„Raup virðist náttúrlega vera það
að þykjast af gæðum sem engin
eru.“ Það má líka sjá af þessu, að
hér er vel þýtt.
Hver lesandi finnur eflaust sína
uppáhaldsgrein í bókinni. Ég hygg
að fleiri en ég kunni að meta þessa
málsgrein, þar sem lýst er illmálg-
um manni: „Hann talar að mestu
leyti illa um vini sína og fjölskyldu
og einnig um látið fólk. Ulmæigi
sína nefnir hann „hreinskilni", „lýð-
ræðislega umræðu“ og „fijálsa
hugsun“. Engin iðja er honum kær-
ari.“ Þetta segir um skítugan mann:
„Hann snýtir sér við matborðið;
klórar sér við fórnarathöfn; skyrpir
í miðjum samræðum; og ropar eftir
að hafa drukkið. Hann sefur með
konu sinni í skítugum rekkjuvoð-
um.“
Formáli bókarinnar eftir Gott-
skálk Þór Jensson er ítarlegur og
greinargóður, skýringarnar auka
skilning á bókinni. Það var líka vel
til fundið að hafa þær tvær viðbæt-
ur, sem fylgja. Það má fræðast
margt um Fom-Grikki af þessari
bók og hún skerpir skilning á dag-
fari mannfólksins, okkar eigin og
annarra.
Þeófrastos ritaði bók sína árið
319 fyrir okkar tímatal. Erasmus
frá Rotterdam hóf að rita Lof
heimskunnar sumarið 1509 og bók-
in kom út 1511. Á þeim tíma, sem
í milli ber þessara tveggja bóka,
gerðist margt en eitt var þó mikil-
vægast. Það var uppgangur kristins
dóms í Evrópu. Það skýrir til dæm-
is, af hveiju guðhræðsla Þeófrastos-
ar kemur okkur nú svo undarlega
fyrir sjónir. Guðhræðsla Þeófrastos-
ar er nánast það að vera hjátrúar-
fullur, en það er klassísk kenning
í kristni, þótt nú kunni að vera
deildar meiningar um hana, að guð-
hræðsla sé undirrót allra dyggða.
En það er ekki guðhræðsla í sama
skilningi og Þeófrastos leggur í það
orð. En Lof heimskunnar er sprott-
in úr þeirri hugsunarhefð, sem hófst
einmitt nokkru fyrir daga Þeófrast-
osar og. varð uppistaðan í kristn-
inni, þegar tímar liðu fram.
Lof heimskunnar eftir Erasmus
frá Rotterdam er samfelld lofræða
heimskunnar um sjálfa sig, en
sjálfshól er eitt óbrigðulasta merki
heimsku, eins og hún sjálf kannast
við. Hún lýsir sjálfri sér í ljölmörg-
um myndum í þessari bók og leit-
ast við að sýna fram á, að hún sé
óhjákvæmilegur fylgifískur mann-
fólksins og er þá sama, hvað það
tekur sér fyrir hendur og sama
hvar það stendur í virðingarstiga
mannfélagsins. Það er sama, hvort
við lítum á bónda yrkja jörðina,
guðfræðing sanna tilvist Guðs eða
konung stjórna ríki sínu. Alls staðar
ræður mannleg heimska úrslitum,
hún er máttugasta aflið í mannlegu
félagi, ef trúa má henni sjálfri.
Til að koma þessu öllu heim og
saman þarf að þenja heimskuhug-
takið á ýmsan veg. Það merkir
náttúrulega fávísi, en það er líka
látið ná yfir óvissu, trúgirni, hégóm-
askap og ýmislegt annað. Það er
gert skemmtilega og vel og hæðst
að öllu saman af kankvísi, andríki
og lærdómi. Þetta segir heimskan
um þá, sem „reyna að vinna til
ódauðlegrar frægðar með því að
skrifa bækur“: „Þeir eiga mér
margt að þakka og mest þeir sem
ata blöð sín út með tómum þvætt-
ingi. Sá virðist þó fremur aumkun-
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Eðvarð Ingólfsson.
Setning: Höfundur. Prentun og
bókband: Prentsmiðjan Oddi hf.
Kápumynd: Almenna auglýs-
ingastofan hf. Utgefandi: Æsk-
an.
Það er undurgaman að fylgjast
með stílista, liprum penna, þroskast
í skáld. Strax 1980 var ljóst, að
hér var mikið efni á för, en oft
hafa miklar væntingar annarra orð-
ið ungum að falli. Ekki Eðvarð. Af
hörkudugnaði og alvöru hefír hann
unnið Sig fet fyrir fet að bekk
skáldsins. 1988 sendi hann frá sér
bók, Meiriháttar stefnumót, og
Skólamálaráð Reykjavíkur dæmdi
hana beztu frumsömdu bamabók-
ina það árið. Með þessari bók sinni
nú er hann ekki aðeins gott efni,
heldur seztur á bekk meðal skálda
þjóðar.
Sögupersónurnar, Edda og
Hemmi, eru leiddar fram á sviðið,
þokkafullir unglingar. Edda er alin
upp hjá móður, fráskilinni, sem er
í hörkuleit að nýjum rekkjunauti.
Hemmi á ríka foreldra, sem telja
hamingjuna fólgna í að eignast
meir. Edda vinnur í sjoppu. Hemmi
við sendlastörf hjá fyrirtæki „greif-
ans“, hefir laun á við skrifstofu-
Erasmus frá Rotterdam
arverður en hamingjusamur sem
skrifar af kunnáttu og glæsileik og
fullnægir þar með kröfum fáeinna
lærdómsmanna og óttast ekki
gagnrýni manna á borð við Persíus
stjóra, og keyrir um á Pors á kvöld-
um. Þau skötuhjúin hittast, laðast
hvort að öðru og í helgarferð í sum-
arbústað við Þingvelli sannast á
þeim orð spekings, „að betra er að
forðast beituna en snúast í snör-
unni.“ (Spurgeon.) Edda verður óf-
rísk. þau hefja sambúð, hvorugt þó
með þroska til. í morgunljóma er
ferðin hafin, en brátt hefst glíma
sem höfundur lýsir listavel, dregur
fram tilfinningalegan mismun karls
og konu, þörf hennar til að hafa
kjarna og reyna að skilja af orðam,
renna skoðun sína rökum; brynju
hans, flótta frá hinu óþægilega,
með glotti, skella skuld á aðra, reiði.
Tilfinningar þeirra takast á, stýra
hug, orðum og athöfn. Holl lesning
þeim blaðurskjóðum, sem halda, að
skaparinn hafí gert karl og konu
eins. Höfundur veltir fyrir sér, hver
munur er á eijum hinna ungu og
þeirra sem gengið hafa lífsstíginn
inní kvöldhúmið. Hann leiðir á svið-
ið ömmu og afa Eddu. Þau naggast
jú, en naggið líkist mest glettnum
ástarorðum.
Edda og Hemmi missa takt og
hætta sambúð. Var það barnaskap-
ur þeirra; virðingarleysi; óregla; eld-
ur ástarinnar sem olli? Slíkt lætur
höfundur lesanda eftir að dæma.
Haldi nú enginn að þetta sé leið-
inleg predikun, öðru nær. Ritleikni
og stíll Eðvarðs er slíkur, að les-
anda er haldið föngnum frá fyrstu
síðu allt til loka. Vakandi verur,
og Laelíus ... Vitringurinn lætur sér
þetta þó í léttu rúmi liggja, því
honum er nóg að fáeinir hálfblindir
vesalingar fari um hann lofsamleg-
um orðum." Höfundar fara heldur
vel út úr þeirri háðslegu meðferð,
sem Erasmus beitir á hvaða hóp
manna, sem honum dettur í hug
að fjalla um.
Þýðingin á Lofí heimskunnar eft-
ir Þröst Ásmundsson og Arthúr
Björgvin Bollason er mjög læsileg.
Arthúr Björgvin ritar einnig for-
mála, þar sem gerð er grein fyrir
bókinni og Erasmusi frá Rotterdam.
Það er margt vel gert í formálan-
um, þótt ég hefði kosið að fá meira
um samtíma Erasmusar í Evrópu
og þá guðfræði, sem hann hélt
fram. En svona formálar setja höf-
undum nokkuð strangar skorður,
svo það er kannski að fara fram á
of mikið að biðja um þetta.
Menn þurfa ekki að vera sérstak-
ir lærisveinar heimskunnar til að
koma auga á, að hún skipar hærri
sess í mannfélaginu, en maður áttar
sig oft á. Það eru raunar lærisvein-
amir, sem sízt koma auga á þessa
staðreynd. Ég held, að það sé von-
laust, að þeim fækki við útkomu
þessarar bókar, en hún ætti að
skemmta lesendum sínum.
Eðvarð Ingólfsson
hvort sem er ástfanginn unglingur
eða lífsreynd sál, eiga erindi við
þessa bók, slíkur er seiður hennar.
Ekki get ég stillt mig um að trúa
höfundi fyrir því, að aldrei hefi ég
fyrr heyrt um kattliðuga prjóna
(91), hins vegar að pijónar séu
hreyfðir af kattliðugum fíngrum.
Smámunasemi!
Allur frágangur mjög góður.
Frábær bók, höfundi og útgef-
anda til mikils sóma.
Haltu mér — slepptu mér
Fiddi ber á bumbuna
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Þórir S. Guðbergsson.
Teikningar: Hlynur Örn Þóris-
son. Setning: Steindórsprent hf.
Prentun: Offset fjölritun hf. Bók-
band: Flatey: Dreifing og sala:
Unglingaráð Vals. Utgefandi:
Höfundur.
Þetta er bráðskemmtileg stráka-
saga, mikið lán fyrir Unglingaráð
Vals að eiga slíkan liðsmann sem
Þórir er. Það er í lok stríðsins.
Ungur snáði, Kári, að vaxa úr grasi
í Þingholtunum. Bylting eftirstríðs-
áranna ekki hafín. Virðuleg, fátæk-
leg hús með görðum í kring. Ramm-
gerð grindverk og handan þéirra
rabarbari, rófur og annað lostæti.
Gluggalausir braggar, moldarflög,
holt og klappir, og þvottabretta
malargötur. Kjörinn leikvöllur
barna, barna sem eru að hamast
við að verða mannéskjur. Við fylgj-
um Kára í leik og gieði lífsins. Hitt-
um skapstórt og dularfullt eldra
fólk, kynnumst jafnvel lögreglu. Já,
stundum er lagt á tæpasta vað, en
alltaf fylgir lán leik og strákapör-
um.
Meginmál er um æfíngar hjá
knattspyrnudeild Vals, hvernig Kári
vinnur sig með þjálfun í liðið.
Mannvinurinn séra Friðrik,
stofnandi KFUM á íslandi, líka
Vals meðal annars, er leiddur
fram á sviðið, og dvöl Kára í
sumarbúðum í Vatnaskógi lýst.
Þórir segir mjög vel frá, hefir
næmt auga fyrir skringilegum til-
burðum okkar við að sýnast menn.
Frásögnin er hröð, setningar stutt-
ar, hnitmiðaðar. Mest er þó um
vert, að hann ann bömum, vill leiða
þau götuna til góðs, og tekst það
mjög vel í fylgd Kára. Má'nð er fal-
legt og agað með sárafáum undan-
tekningum. Ég skil illa orðbragð á
síðum 23, 63 eða lýsingunni á 73.
Þar hefir Þóri ekki verið vandi að
velja betur orð við hæfi, eða hrein-
lega strikað út. Það er algjör mis-
skilningur, að sóðaorðbragð laði
krakka, heilbrigð börn, að bók, hin
lesa alls ekki.
Villur eru sára fáar, meinlausar
Þórir S. Guðbergsson
(82, 86, 101). Þetta er góð bók,
kærkomln minning „drengjanna
hans séra Friðriks", og hafi Þórir
þökk fyrir.
Myndir Hlyns Arnar eru lista-
vel gerðar, frumlegar, glettnar. Hér
er auðsjáanlega mikið listamanns-
efni á för. Frágangur allur góður.
■ HÖRPUÚTGAFAN hefur gef-
ið út nýja bók eftir Erling Poul-
sen, Játaðu ást þína. Þetta er 15.
bókin í bókaflokknum Rauðu ást-
arsögurnar. í kynningu útgefanda
segir m.a.: „I þessari nýju bók eru
tvær ástarsögur. Sú fyrri heitir
Játaðu ást þína: Róbert Baker
vann ásamt félögum sínum.og fjöl-
skyldum þeirra að stóru þróunar-
verkefni í Afríku, þar sem hann bjó
með Beötu, barnshafandi eiginkonu
sinni. Hin undurfagra Afríka, sem
hafði verið ævintýraheimur þeirra
og paradís, breyttist skyndilega í
ógnvekjandi martröð. Seinni sagan
heitir Hulin fortíð: Ung stúlka fer
til eyjarinnar Krítar til þess að læra
grísku. Þar hverfur hún sporlaust.
Nokkrir nákomnir aðilar tengjast
hvarfi stúlkunnar af hagsmuna-
ástæðum, m.a. fóstursystir hennar
og fyrrverandi unnusti. Þetta er
spennandi ástarsaga úr dularfullu
og framandi umhverfi. Játaðu ást
þína er 176 bls." Þýðandi er Skúli
Jensson. Prentverk Akraness hf.
prentaði.
■ KOMIN er út hjá Máli og
menningu bókin Anna í Grænu-
hlíð 3. endurútgáfa á þýðingu Ax-
els Guðmundssonar. í kynningu
útgefanda segir m.a. þetta „þriðji
hluti sögunnar um Önnu sem nú
er orðin fullorðin og keppist við nám
í háskóla. Heimaslóðirnar eiga enn
rík ítök í huga hennar þótt ýmislegt
sé breytt og flestir félagarnir búnir
að stofna heimili. En Anna eignast
stöðugt nýja vini og aðdáendur sem
keppast um hylli hennar og brátt
verður hún að taka afstöðu til hvort
draumaprinsinn sem birtist einn
daginn er sá eini rétti.“
■ VINIR á vegamótum heitir
nýútkomin unglingabók eftir hol-
lenska verðlaunahöfundinn Jan de
Zanger. í kynningu útgefanda seg-
ir m.a. „Tveir hollenskir vinir eru
í sumarfríi í Danmörku þegar slett-
ist upp á vinskapinn og þeir fara
hvor sína leið. Annar þeirra fer
heim en hinn skilar sér ekki svo
ekki er um annað að ræða en hefja
leit að honum eftir óljósum vísbend-
ingum. Ýmislegt óvænt kemur uppá
í þeirri ferð, en vinirnir snúa báðir
til baka í lokin með nýjar skoðanir
á lífinu." Mál og menning gefur
út bókina sem Hilmar Hilmarsson
þýddi úr sænsku.

i