Morgunblaðið - 20.01.1991, Blaðsíða 15

refií HAÍMAl .02 HUÓAáÚHMUa GIGAJaVlUUHOM
MORGUWBLAÐIÐ ~SUNNUDAGUR' 2e.' JANUAR IWl - -
—li
Almennir borgarar í Vilnius, höfuðborg Litháens, reyna að stöðva sovéskan skriðdreka, sem er ekið
yfir liggjandi mann.
Dimitri Jazov, varnarmálráðherra og Gorbatsjov eru
sammála um að verja grimmdarverkin í Vilnius.
pólitísku valdgrimmdarkerfi.
Um tíma reyndi Gorbatsjov að
fara í kringum gæzlulið hinna gömlu
hagsmuna (í Kommúnistaflokknum,
stjórnsýslubákninu, KGB og hemum)
með því að hvetja til almennari þátt-
töku fólks utan kerfisins í þjóðfélag-
inu. En það fór fyrir honum eins og
byltingarmönnum á fyrri tímum.
.Hanij hefur komizt að því, að hreyf-
ing í lýðræðisátt öðlast eigin hreyfi-
kraft, óháðan vilja leiðtogans, eink-
um þegar leiðtoginn er jafn samsam-
aður gamla valdakerfínu og Gorb-
atsjov er. í augum almennings er
hann fulltrúi þess. Hann neyðist nú
til að velja á milli þess að verða utan-
veltubesefi (milli nómenklatúru og
alþýðu) eða halla sér að þeim, sem
hafa vilja röð og reglu á gamla vísu.
í auknum mæli er hann nú farinn
að kjósa meiri ögun í þjóðfélaginu.
Hann verður æ háðari gamla,
sovézka valdakerfinu.
Skortur á fordæmi
í sögu Rússlands skortir að mestu
fordæmi um breytingar í lýðræðis-
átt, og af því að þetta sögulega sam-
hengi hlutanna vantar, er enn meira
freistandi fyrir hann að fara inn á
þessa braut aukins aga í þjóðfélag-
inu. Aldrei hefur verið til í Rússlandi
kirkja, sem leggur áherzlu á réttlæt-
ishugtakið, óháð hinum tímanlegu
og veraldlegu valdhöfum. Vestur-
Evrópumenn mótuðust á siðaskiptat-
ímanum, þegar þeir viðurkenndu
ábyrgð einstaklingsins og samvizku
hans, en þessir tímar og þessi við-
horf liðu framhjá Rússlandi. Enga
skímu af upplýsingaöldinni lagði
þangað austur, svo að rússneska
þjóðin kynntist því ekki, þegar trú á
almenna skynsemi mannsins var haf-
in til skýjanna. Rannsóknarandi og
frjálst framtak, sem lagði áherzlu á
eigið frumkvæði einstaklinga í at-
höfnum og framkvæmdum, þekktist
ekki. Því er það svo, að eftir margar
aldir af opinberu eftirliti og ríkisræði
í þeim hluta heimsins, sem nú nefn-
ist Sovétríki, hafa önnur lífsgildi og
annað verðmætamat orðið þar til, en
það, sem við þekkjum úr sögu Vest-
urlanda. Það sem þróaðist á mörgum
öldum í sögu Vestur-Evrópu, berst
nú samþjappað og afbakað til Rúss-
lands. Hið nýja og óvænta hugmynd-
akraðak klýfur umbótasinna í marg-
ar fylkingar, sem keppa hver við
aðra, og leiðir af sér ýmiss konar
fyrirbæri, er sýnast glundroði og
óskapnaður í augum fólks, sem aldr-
ei hefur þekkt fjölræði, valddreifíngu
og samkeppni skoðana.
En mikilvægasta vandamálið nú
er þetta: Jafnvel takmörkuð útgáfa
af lýðræði fer sífellt verr og verr
saman við óskina um að varðveita
hið núverandi ríki í heilu líki innan
núverandi landamæra. Allt frá dög-
um Péturs mikla hefur staðfastasta
uppistaðan í rússneskri sögu verið
útþensla ríkisins út frá Moskvumiðju-
svæðinú vestur að hjarta Evrópu',
austur að ströndum Kyrráhafs, suður
að hliðum Indíalanda og inn í lönd
Múhameðstrúarmanna. Árangurinn
er nú orðinn sá, að ekki er nema um
helmingur fólksins í sovézka ríkinu
af rússneskum uppruna. Þar við
bætist, að hinum undirgefnu þjóðum
hefur alltaf verið stjórnað frá miðju
og af fulltrúum miðjuvaldsins. Lítið
var reynt til þess að koma á forystu-
sveitum frumbyggja, sem hefðu ein-
hver tilfinningaleg tengsl við heims-
veldisstjórnina í miðju.
Þegar Gorbatsjov slakar á plóg-
taumunum, uppsker hann óviðráðan-
legan gróður eftir aldagamla óstjórn
frá miðju heimsveldisins. Jafnvel til-
raunir með takmarkað lýðræði fram-
kalla kröfur um sjálfstæði í mörgum
sambandslýðveldunum, eða kröfur
um ýmsar tegundir af fullveldi og
sjálfsforræði, sem í raun verða ekki
greindar frá kröfum um hreint sjálf-
stæði, þessum nýlendum til handa.
Líklegt er, að þær hugmyndir séu
andvanda fæddar, sem fram hafa
verið settar um að breyta Sovétríkj-
unum í sambandsríki með frjálsri
aðild þátttökuríkja. Sagan sýnir okk-
ur, að slík sambandsríki hverfa ann-
að hvort að meiri miðstýringu en
áður eða þau leysast upp í einingar
sínar.
Meira ofbeldi
Gorbatsjov og gömlu valdabáknin
í kerfinu virðast hafa komizt að sam-
eiginlegri niðurstöðu: Annað hvort
verður að viðhalda ríkinu innan nú-
verandi landamæra, og þá með valdi,
reynist slíkt nauðsynlegt, eða búast
verður við sundurlimun gamla ríkis-
skrokksins. Hitt er svo annað mál
og ekki eins víst, hvort gamla kerfið
og Gorbatsjov fínna nokkur ráð til
þess, sem dugi, og hvort þrek þeirra
og úthald verður nægilegt. Sennilegt
er, að framhald á núverandi stefnu
Sovétríkjanna eigi eftir að einkenn-
ast af meira ofbeldi, jafnvel þótt því
yrði ekki beitt á jafn hrottafenginn
hátt og kerfísbundinn og hefur orðið
eðlislægt í :sovézkri sögu. Aukins
ofbeldis mun ekki aðeins gæta í
árekstrum miðjuvaldsins við sam-
bandslýðveldin, heldur einnig í deil-
um ýmissa þjóða, einkum í Kákasus-
fjöllum.
í tilraunum sínum til að halda
ríkinu í einu lagi má vera, að Gorb-
atsjov hafí tilfinningalegan stuðning
margra Rússa, jafnvel sumra um-
bótasinna í Lýðveldinu Rússlandi.
Þeir kunna að vera ófúsir til að varpa
frá sér hinu sögulega erfðagóssi
Rússlands. Svo kann að fara að lok-
um, að rússnesk þjóðernisstefna
verði frjálshyggju og fijálslyndi yfír-
sterkari og útvegi valdhöfum það
efni til samloðunar, sem kommún-
isminn sýnist hafa týnt.
Þegar þetta kemur á daginn, hafa
Vesturlönd eignazt að nágranna ein-
valdsalræðisríki, sem hlammast yfir
tvær heimsálfur og heldur á þijátíu
þúsund kjarnorkuprengjum í klónum.
Hin útópísku ímyndanir Vestur-
landabúa um að Gorbatsjov hafí allt
í einu einn og óstuddur skellt fimm
hundruð ára sögu Rússa á höfuðið
ættu þá að sjást í réttu ljósi: Hilling-
ar og tíbrá; tálsýn og sjálfsblekking.
Þá munu vestrænir menn þurfa að
ákveða, hvort þeir hafí einhver
stefnumörk gagnvart Sovétríkjunum
önnur en þau að stuðla að þróun þar
innanlands.
Þjóðarhagsmunir tryggðir
Vonbrigði mega ekki valda því,
að vestrænir menn fari að jafna hinu
nýja Rússlandi að fullu við hina
stalínísku fyrirrennara þess. Jafnvel
þótt niðurbælingin nú takist að öllu
eða einhveiju leyti, sem er alls ekki
víst, verður hinu nýja ríki líklega
helzt jáfnað við hið keisaralega,
rússneska heimsveldi á dögum zar-
1 anna. Oft var ríki það óþægilegur
nágranni, og oftast var það að þenja
sig út yfir forn landamerki. Samt
hafði það ekki hitann úr hugmynda-
fræðilegri ofsatrú, eins og kommún-
istarnir, sem á eftir komu, og á
ýmsum tímum var hægt að láta það
hafa sæti um alllangt skeið innarlega
í hinni evrópsku stórveldasamkundu.
Vitanlega eru Bandaríkin siðferði-
lega skuldbundin fjölhyggju, fjölræði
og sjálfsákvörðunarrétti manna og
þjóða. Svo mun enn verða. Viðfangs-
efnið er, hve mikið vægi kröfur um
þjóðaröryggi eigi að hafa. Hinum
siðferðilega sjálfumglöðu mun veit-
ast létt að neita því, að þjóðaröryggi
hafí siðferðilegt gildi í sjálfu sér.
Ábyrgir forystumenn þjóða geta
samt sem áður ekki leyft sér syo
kreddufastan sjálfbirgingsþótta.
Gerum okkur ljóst, að í heimi full-
valda ríkja með sambærilegan mátt
er friðurinn annað hvort kominn
undir yfirdrottnun eins yfir öðrum
eða valdajafnvægi. Bandaríkin hafa
hvorki mátt né löngun til yfírráða.
Er hægt að smíða jafnræðisvog, þar
sem mundangið er gagnkvæm nauð-
syn, eða verður fyrst að hnika öllum
ríkjum til lýðræðisáttar?
Eg álít, að til séu ýmsir þjóðar-
hagsmunir, sem tryggja verði, jafn-
vel í samfloti með ríkjum, er tileinka
sér ekki eða aðhyllast grundvallar-
gildi okkar. Hins vegar verðum við
að eiga mælikvarða til viðmiðunar í
samskiptum við þau. Gera verður
greinarmun á lögmætri og siðferði-
lega réttlætanlegri tryggingu þjóðar-
hagsmuna annars vegar og tækifær-
issinnaðri samvinnu og hvatningu við
harðstjóra hins vegar.
Samskiptareglur
Eftirfarandi meginreglur ætti
helzt að hafa í huga, að mínu mati:
1. Við verðum að hætta að-móta
stefnu okkar eftir sovézkum einstakl-
ingurn. Við þekkjum of lítið til hinna
raunverulegu hreyfiafla sögunnar í
Sovétríkjunum til þess, að við getum
farið að gera styrkingu á valdastöðu
einhvers tímabundins leiðtoga þar
að meginviðfangsefni í vestrænni
stefnumótun. Sé athyglinni í grein-
ingu á samskiptum okkar fremur
beint að því að finna jafnvægi milli
mikilvægustu þáttanna í hagsmun-
um okkar en að því að rýna í sál-
fræðilegar vangaveltur um leiðtoga
á hveijum tíma, munum við örugg-
lega koma á meiri stöðugleika í sam-
skiptunum.
2. Hagsmunir Vesturlandabúa í
öryggismálum gagnvart Sovétríkjun-
um eru þeir, að þau fari með friði
utan landamæra sinna. Siðferðilegt
viðfangsefni okkar gagnvart þeim
er, að hegðun þeirra innanlands verði
einnig samþýðanleg virðingu fyrir
almennu siðgæði. Við þurfum að
skilgreina sambúðarhugtakið og
gera okkur verkefnaskrá um bætta
sambúð, þótt okkur mislíki ýmislegt,
sem sovézka ríkisvaldið gerir þegn-
um sínum. Sambúð ætti ekki að gefa
upp á bátinn af kæruleysi eða lítils-
virðingu. Við ættum að viðurkenna,
að sambúð er í þágu okkar eigin
hagsmuna, og við ættum ekki að
blekkja okkur til þess að trúa því,
að hún sé aðferð til að auðvelda
Gorbatsjov að koma lýðræði á innan
Sovétríkjanna.
3. Skilgreina verður tvö svið; ann-
ars vegar svið, þar sem sameiginleg-
ar aðgerðir eru nauðsynlegar til þess
að stuðla að fyrirkomulagi friðar; og
hins vegar svið, þar sem við getum
beitt okkur fyrir aukinni virðingu
fyrir og þekkingu á gildi iýðræðis-
legra stjórnarhátta. Hið síðarnefnda
(þar innifalin efnahagsleg aðstoð) er
háð hugsanlegum breytingum, reyn-
ist hegðun sovétstjórnarinnar innan-
lands of gróf. Reglan er sú, að efna-
hagslega hjálp ætti ekki að veita
nema af pólitískum og efnahagsleg-
um ástæðum; ekki sálfræðilegum,
nema af mannúðarsjónarmiðum í
neyð. Það er alveg öruggt, að efna-
hagsleg aðstoð er einskis virði án
viðeigandi 'umbóta á efnahagssvið-
inu. I ljósi ringulreiðarinnar í Sov-
étríkjunum og framferðis sovézku
stjórnarinnar í Eystrasaltslöndunum
ætti nú að senda þriðjung þess, sem
ætlað var henni til hjálpar, til fólks-
ins í Austur-Evrópu. Lágmark er,
að við forðumst að dreifa aðstoð um
kúgunarstofnanir á borð við KGB
og herinn.
4. Sjálfsákvörðunarréttur þjóða
um eigin örlög: Bandaríkin verða að
standa við sögulega afstöðu sína,
þegar um sjálfstæði Eystrasaltsríkja
er að ræða. Málið er flóknara, þegar
rætt er um hin lýðveldin, einkum
þau, sem eru í Kákasus, þar sem
ólíkar þjóðir hafa dreifzt um sömu
lönd á umliðnum öldum og ofbeldi
milli nábúa er stöðug ógnun. Aftur
á móti verða sovézkir leiðtogar að r
láta sér skiljast, að þótt við höldum
áfram að semja við þá um sameigin-
legöryggismál, þrengist um allt sam-
starf á öðrum sviðum vegna almenn-
ingsálits o'g dýpstu sannfæringar
bandarísku þjóðarinnar, særi fram-
ferði valdhafa í Moskvu og vanvirði
helgustu lífsgildi hennar.
5. Breytingarnar í Moskvu ættu
að minna vestrænar þjóðir á mikil-*'
vægi þess að treysta tengslin innan
Atlantshafssvæðisins og umfram allt
milli Austur- og Vestur-Evrópu.
Meðan Sovétríkin glíma við innri
vandamál sín, ættu Vesturlanda-
menn að gefa því mestan gaum
ásamt öðrum forgangsmálum að
endurreisa eins fljótt og unnt er hina
sögulegu Evrópu. Mið- og Austur-
Évrópa, einkum Ungveijaland, Pól-
land og Tékkóslóvakía, ætti að fá
tækifæri til þess að tengjast Vestur-
Evrópu stjórnmálalegum og efna-
hagslegum böndum með mjög skjót-
um hætti.
Vestrænar þjóðir eru nú í þeirri
hættu að fara að vanrækja lönd og
þjóðir í Austur-Evrópu, þótt skammt
sé síðan árangursrík frelsisþarátta
þeirra fyllti okkur nýrri von. í fyrstu
verða vestrænar þjóðir, einkum þær
í Vestur-Evrópu, að hraða samruna
Mið- og Austur-Evrópu við Evrópu-
bandalagið og aðrar vestrænar og
atlantískar stofnanir (að NATO und-
anskildu). Síðan verðum við að gefa
þjóðunum í Austur-Evrópu tíma til
að ná andanum í efnahagsmálum
sínum og blása lífsanda í nasir þeirra.
í því skyni ætti Evrópubandalagið
tafarlaust að gera ráðstafanir til
þess að opna markaði sína fyrir bú-
vöru að austan.
Lok kalda stríðsins gerðu Vestur-
landamönnum kleift að hætta að
umgangast Sovétríkin sem ævarandi
andstæðing. Afturhvarf til alvalds-
einræðis ■ ætti að fá okkur til að sjá
í gegnum þá blekkingu, að hægt sé
að umgangast þau sem ævarandi
lagsbróður. Verkefnið framundan er
að fínna aðferð til þess að eiga skipti
við þau í stórveldisstöðu þeirra, þar
sem hagsmunir fara stundum saman,
en rekast stundum á, um leið og við
framfylgjum stefnu gi-undvallarhug-
sjóna okkar og veitum meiri drif-
kraft í hugmyndina um að reisa hina
sögulegu Evrópu að nýju.
Höfundur er fyrrverandi
iitanríkisráðherra Bandaríkjanna