Morgunblaðið - 23.03.1991, Qupperneq 14

tSí
1Í
Ifefel -SflAM :8S :rj£>A<JflAOtJM QJQAaaK’JOHO f
MORGUNBLAÐIÐ LAUGÁRDÁGUR 2IJ. MARZ 1991
Þegar Norður-
löndin eru tílbúin
eftir Uffe Elle-
mann-Jensen
Það hefur orðið róttæk breyt-
ing á afstöðu Norðurlandanna til
Evrópubandalagsins (EB). Fyrir
einungis ári átti sér á heildina
litið engin umræða stað um mál-
ið. Nú hafa Svíar ákveðið að
sækja um aðild að bandalaginu
og_ skoðanakannanir á hinum
Norðurlöndunum sýna að meiri-
hluti íbúa er hlynntur aðild.
Þessa breyttu afstöðu má að
miklu leyti rekja til þeirra breyt-
.inga sem átt hafa sér stað í
umheiminum. En á Norðurlönd-
unum sjáifum hefur þróunin ver-
ið í átt til aukins skilnings á þeim
möguleikum sem felast í því að
taka þátt í uppbyggingu nýrrar
Evrópu.
Heimurinn umhverfís Norður-
löndin lítur öðruvísi út en fyrir
ári síðan:
Þýskaland • hefur sameinast.
Hver man það í dag að fyrir ein-
ungis ári lá þróunin í átt til sam-
einingarinnar ekki svo ljós fýrir
að maður þyrði að treysta á
slqóta lausn.
Og Varsjárbandalagið hefur
nú verið leyst upp. Nýju lýðræð-
isríkin í Austur- og Mið-Evrópu
líta til vesturs til að koma í veg
fyrir tómarúm í öryggismálum
Evrópu með allri þeirri óvissu
sem slíkt hefði í för með sér —
jafnt fyrir þau sjálf sem og fýrir
okkur hin. Formlega séð mun
EB þegar í sumar geta undirritað
samninga við Tékkóslóvakíu,
Ungveijaland og Pólland um
aukaaðild að bandalaginu. Það
er mikflvægt að setja þessa
samninga í það pólitíska sam-
hengi að þeir séu skref í átt að
fullri aðild síðar, þegar forsendur
þess verða tfl staðar.
Innan EB er unnið að því að
styrkja samstarfíð. Þetta er gert
á þeim ríkisstjómaráðstefnum
sem eru að mynda umgjörð hinn-
ar efnahagslegu sameiningar og
hinnar pólitísku sameiningar.
Persaflóastríðið varð ekki til þess
að tefja þróunina í átt til aukins
samruna innan EB. Þvert á móti.
Þeir atburðir hafa orðið til að
sýna fram á mikilvægi þess að
Evrópubúar auki þátt utanríkis-
og vamarmála innan EB-sam-
starfsins tfl að Evrópa geti staðið
undir ábyrgð sinni á erfiðleika-
tímum í framtíðinni.
Það óöryggi sem hefur ein-
kennt þróun mála innan Sov-
étríkjanna hefur líka undirstrikað
nauðsyn þess að lýðræðisríki
Evrópu standi þéttar saman.
Annars vegar sem vöm gegn
óstöðugleika. Hins vegar vegna
þess að þannig erum við best í
stakk búin til að styðja við bakið
á umbótasinnuðum öflum í
austri.
Þróunin í Eystrasaltsríkjunum
hlýtur sérstaklega á Norðurlönd-
unum að sýna fram á nauðsyn
þess að hafa samstarfsskipulag
sem er raunhæft og í föstu formi.
Og í þessu samhengi er það EB
sem hefur möguleika á að veita
sjálfstæðisbaráttu þessara landa
raunveralegan stuðning.
Heildarmyndin er því skýr: Hin
nýja pólitíska og efnahagslega
umgjörð vísar greinilega í átt til
aukins evrópsks samstarfs — og
það verður ávallt Ijósara að full
aðild að EB er besta leiðin fyrir
einstök ríki tfl að standa vörð um
hagsmuni sína.
Þetta skilja menn í öðram hlut-
um Evrópu og þessi skilningur
er einnig tekinn að aukast á
Norðuriöndum. Svíar hafa tekið
sína grandvallarákvörðun og hin
Norðuriöndin virðast í síauknum
mælí skilja að viðræðumar malffi
EB og Fríverslunarsamtaka Evr-
ópu (EFTA) um samning um
evrópskt efnahagssvæði (EES)
era einungis skiptistöð á leiðinni
að þátttöku í hinu víðtæka sam-
starfí sem felur í sér skuldbind-
ingar.
Spumingin sem menn/ verða
að spyija sig nú er hversu lengi
menn ætli að hafast við á þess-
ari skiptistöð og hvort hún eigi
að vera amnað og meira en bið-
paliur — einn af þessum af-
skekktu og vindblásnu litlu
brautarpöflum þar sem stóra lest-
imar brana fram hjá.
★
Fyrir ári síðan reyndi ég fyrir
mér í hlutverki litla saklausa
bamsims í Nýju fötunum keisar-
ans: I grein, sem var birt samtím-
is á öflum fímm Norðurlöndun-
um, færði ég rök fyrir því, að
draumamir um samning milli EB
pg EFTA byggðust á óraunhæf-
um væntingum og hvatti hin
NOTðuriöndin tfl að taka stefnuna
á fuila aðfld að EB.
Ef maður heldur sig áfram við
sögusviðið hjá H.C. Andersen
verður a§ slá föstu að keisarinn
er enn jafn nakinn og áður eftir
því sem athöfnin heldur áfram —
en að margir þeirra sem fylgjast
með era fýrir löngu farnir að
átta sig á samhengi hlutanna.
Svíar era komnir lengst í því
að skilja þetta og skiptir í því
samhengi ekki máli hvort það er
Evrópa eða Svíþjóð sem hefur
breyst — eða þá bæði. Það sem
skiptir máli er að Svíþjóð er um
það bfl að leggja inn umsókn sína
um aðild að Evrópubandalaginu.
Ef Svíar bíða ekki of lengi
með að sækja um -aðild verður
umsókn þeima tekin fyrir af EB
samtímis og umsókn Austurríkis.
Það myndi gefa málinu svo mikið
pólitískt vægi að EB kæmist að
mínu mati ekki hjá því að taka
afstöðu tfl málsins. Þær afsakan-
ir sem hingað til hafa verið notað-
ar tfl að slá afgreiðslu umsókna
landa utan bandalagsins á frest
myndu ekki lengur duga til. Það
hefur fram að þessu verið rætt
um að vinnan innan EB varðandi
innri markaðinn, efnahagssam-
runann og pólitísku sameining-
una, taki allan tíma bandalags-
ins. Það væra samt lélegar afsak-
anir gagnvart löndum og hag-
kerfum sem era þannig að þau
gætu án vandkvæða tekið þátt í
EB-samstarfínu.
Við þetta bætist að samninga-
viðræðurnar milli EB og EFTA
um „sameiginlegt - efnahags-
svæði“ era í raun „æfíng“ í að
taka inn ný aðildarlönd. *Samn-
ingaviðræðumar hafa að öllu
leyti sýnt fram á að Austurríki
og Svíþjóð munu ekki eiga í mikl-
um eifíðleikum með að fallast á
þau skilyrði, sem EB setur. Þess
vegna munu viðræðurnar um
aðild ganga hratt fyrir sig þegar
hinu pólitíska ferli verður hle}ipt
af stokkunum.
Það er rétt að minna á það í
þessu samhengi að EES-samn-
ingaviðræðumar voru nánast
komnar í hnút fyrir ári síðan.
Það var ekki fyrr en Svíar gáfu
ótvirætt tfl kynna að þeir stefndu
að fullri aðfld að hreyfíng komst
á málið. Nýju pólitísku lífí var
blásið í viðræðumar sem verður
hægt að ljúka formlega í sumar.
★
Allir ábyrgir stjómmálamenn
verða því að byija að spyrja
þeirra spuminga sem eiga við
næsta áfanga á Jeiðinni. Spum-
inga, sem þegar vora í fullu gildi
fyrir ári, en þjóta nú á móti okk-
ur líkt og hraðlest. Við getum
kosið að leggjast á milli jám-
brautarteinanna, eða stökkva tfl
hliðar og halda iyrir eyrun.
(Væra það eklri hefðbundin nor-
ræn viðbrögð?) En verði sá kost-
ur ofan á að horfast í augu við
spumingamar væri hægt að orða
nokkrar þeirra á eftirfarandi
hátt:
Hveijir væra framtíðarkostir
hinna Norðurlandanna gagnvart
EB þegar ríkin tóif verða orðin
ijórtán?
Hvemig er hægt að nota hina
gömlu umgjörð Norðurlandasam-
starfsins þegar tvö þátttökuríkj-
anna hafa veðjað á annan hest?
Við skulum tfl að byija með
ganga út frá því að það takist „
að ljúka EB-EFTA-viðræðunum.
EES-samningur gæti fleytt okk-
ur í gegnum ákveðið tímaskeið.
En annað og meira en mfllibils-
ástand verður það ekkl Til lengri
tíma litið væri það ófuflnægjandi
staða fyrir þau lönd sem þýrftu
að hlíta ákvörðunum sem þau
ættu engan þátt í að taka.
Löndin sem jrrðu áfram í
EFTA yrðu því á einhveijum
tímapunkti að taka áfstöðu tfl
þess að nálgast EB^frekar. í stöð-
unni væru einungis tveir kostir:
Annars vegar leið tvíhliða við- ,
ræðna þar sem hvert ríki fer sína
eigin leið — eða þá sá kostur að
sækja um aðild að EB. Því að
„afgangs-EFTA“, er samanstæði
af þeim Norðurlöndum sem eftir
væra og Sviss, gæti ekki komið
frarn sem nógu heilsteyptur og
trúverðugur samningsaðili gagn-
vart EB.
★
Hvað hið norræna sjónarhorn
varðar verðum við að temja okk-
ur þann sið að líta á spurninguna
í nýju Ijósi, sem kannski ekki er
svo nýtt þegar öflu er á botninn
hvolft.
Það era fá söguleg dæmi til
um óslitið — samstætt — nor-
rænt samstarf. Sú skipan hefur
einungis verið við lýði á tilteknum
afmörkuðum tímaskeiðum og þá
oftast þannig að einn drottnaði
á kostnað hinna.
Saga Norðurlandanna sýnir
greinilega að hin einstöku ríki
hafa ávallt kosið að tengjast
meginiandi Evrópu pólitískt á
mismunandi vegu. Þessi dreifíng
hefur dregið úr þeim áhrifum sem
Norðurlöndin hefðu getað haft
ef þau hefðu staðið saman.
I næstu framtíð sé ég aðeins
einn kost fyrir hendi ætli Norður-
löndin að halda uppi lífvænlegu
samstarfí: Hann er svæðisbundið
noirænt samstarf innan EB.
Segjum sem svo að við gætum
starfað þannig saman innan EB
að það gæfí þeim gildum og hags-
munum pólitískt vægi og slag-
kraft, sem Norðurlöndin eiga
sameiginleg en skortir nú raun-
veralegan pölítískan vettvang.
Það er kominn tími tfl að viður-
kenna að Norðurlandasamstarfíð
getur ekki haldið áfram sem
skuggaveröld þar sem við líkjum
og hermum eftir þeim samstarfs-
formum sem einkenna marghliða
samvinnu sem felur í sér skuld-
bindingar.
Það er hægt að lýsa þessu með
líkingu úr heimi bílanna: Sú orka
sem framkölluð er verður að
komast niður á jörðina. Hún á
Uffe Ellemann-Jensen
að drífa vélina áfram. Það er ein-
mitt að þessu leyti sem Norður-
landasamstarfíð hefur sýnt tak-
mörk sín. Hjólin ná eklri að snerta
jörðina.
★
Þannig yrði það ekki í svæðis-
bundnu norrænu samstarfí innan
EB. Þar hefðu hinar 23 mflljónir
íbúa Norðurlandanna atkvæða-
vægi sem væri mun meira en
hlutfall þeirra af heildaidjölda
íbúa EB. Samkvæmt núverandi
reglum hefðum við t.d. 16 at-
kvæði í ráðherranefndinni á með-
an hið sameinaða Þýskaland
hefði 10. Með öðrum orðum:
Norðurlandabúi hefði 5-6 sinnum
meiraatkvæðavægi en Þjóðveiji.
Þetta er einmitt tækifærið sem
lítfl lönd hafa innan EB nái þau
saman í svæðisbundnu samstarfi
og engir aðrir hafa eins góðar
forsendur tfl að nýta þetta tæki-
færi og Norðuriöndin.
í svæðisbundnu samstarfí inn-
an EB gæturn við byggt á reynslu
okkar og stofnunum sem hafa
myndast í áranna rás í norræna
samsiarfinu.
Yið höfum fest í sessi mikfls-
verðar venjur er byggjast á sam-
ráði og við höfum komíð á fót
stofnunum Ö ,að halda þessu ferli
gangandi. Við bjuggum þennan
samstarfsvettvang tfl á þeim
tíma þegar menn vora óbundnir
og enginn gat sagt fyrir með
neinni vissu hvemig heimurinn
myndi títa út á morgun. Það er
því stór spuming hvort að þessi
samstarfsvettvangur sé nothæf-
ur í norrænu samhengi eingöngu
nú um stundir þegar menn hafa
ekki eins fijálsar hendur.
Ég held því fram að ef við
ætlum að nota þennan samstarfs-
vettvang nú og á næstu áratug-
um verði að líta á hann sem
grundvöll fyrir þau áhrif sem
Norðurlöndin vilja hafa á þróun
Evrópu.
Það er þess vegna einnig
ástæða tfl að minna á að hyggist
menn nálgast EB einungis út frá
efnahagslegum forsendum þá er
það sjónarhom of þröngt.
Það er mikilvægt að verðandi
aðflar að EB viðurkenni þetta og
taki skrefið inn í bandalagið af
fullum þunga og með það fyrir
augum að ætla að setja mark
sitt sjálfír á þróun Evrópumála
með fullri þátttöku í ákvarðana-
tökuferlinum.
★
Sú tilhugsun að taka virkan
þátt í að móta hina pólitísku þró-
un í Evrópu er á skjön við helstu
einkenni norræns þankagangs.
Það er að öllum líkindum fremur
hefð fyrir því að líta á Evrópu
sem eitthvað sem best sé að halda
sig í fjarlægð frá og vernda. sig
gegn. Sannleikurinn er samt
líklega sá að aldrei hefur staðan
verið betri tfl að koma norrænum
hagsmunum og stefnumiðum á
framfæri í Evrópuumræðunni og
til að sjá til þess að þau verði
, htati af heildinni þegar hið
pólitíska framtíðarskipulag Evr-
ópu verður ákveðið.
Margir ofmeta algjörlega hver
gæti orðið niðurstaða ríkis-
stjórnarráðstefnanna um
pólitísku sameininguna. Það
verður líklega takmarkaður ár-
amgur sem næst á sviðum á borð
við utanríkismál og vamarsam-
vdmnu. En það þýoir einfaldlega
að það verður ennþá mikflvægara
að vera með næst þegar EB tek-
ur þessi vandamál upp til að
styrkja samstarfið, en það verður
tíkJega um miðjan tíunda áratug-
iram. Sú niðurstaða sem kemur
út úr því á eftir að hafa víðtæk
áhrif á öU lömd Evrópu, hvort sem
þau eru aðilar eður ei.
En það að hafa áhrif á niður-
stöðuna krefst aðildar. Það er
þess vegna úrSlitaatriði að á
Norðurlöndum verði menn með-
vitaðir um Evrópumálin á þeim
forsendum sem mikilvægi þeirra
krefst.
Þegar íbúar Norðurlanda taka
afstöðu verða þeir að hafa raun-
veralegan möguleíka á að ákveða
hvort að þeir vfljj einangra sig í
byggðasafni fyrir norræna þjóð-
fræði, sérstöðu og stíl eða hvort
þeir vilji axla raunveralega sögu-
lega ábyrgð á þeirri heimsálfu
sem þeir eru einnig hluti af.
Þegar ég held því fram að nú
sé besti tíminn til að axla þessa
ábyrgð geri ég það með eftirfar-
andi í huga: Um þessar mundir
er verið að framkvæma víðtæka
endurskoðun á því samstarfs-,
hagsmuna-, og bandalags-
mynstri sem hingað til hefur ver-
ið rið lýði innan EB. Hluti af
þeirri þróun er vissulega samein-
ing Þýskalands sem vekur upp
spumingar um pólitískt hlutverk
þess ríkis innan EB. í öðra lagi
hið nýja innlegg í umræðuna sem
búast má við frá Bretlandi. í'
þriðja lagi er svo sú þróun sem
átt hefur sér stað í þá veru að
ríki Suður-Evrópu samræmi að-
gerðir sínar í fjöimörgum málum.
Innan þessara ríkjahópa og
innan ramma Evrópusamstarfs-
ins er rými fyrir Norðurlöndin tfl
að láta til sín taka. Til að koma
þeim sjónarmiðum sem sameigin-
íeg era löndum okkar fram á
samræmdan hátt. Slík samræm-
ing ætti ekki einungis við mál-
efni sem bundín eru við Evrópu.
í heimi þar sem stóra svæðin
ráða sífellt meiru verður varla
rými fyrir Norðurlönd sem era
klofin í afstöðu sinni tfl Evrópu.
Möguleikinn á að ná málum í
gegn og hafa áhrif verður í
framtíðinni einkum til staðar í
tengslum við evrópska samstarf-
Ið.
★
Það er því ánægjulegt að í einu
Norðurlandanna er nú unnið að
því af auknum krafti að fínna
svör við þessum spurningum —
og það í landi þar sem fyrir ein-
ungis ári síðan hafði varla átt
sér stað nokkur umræða um
málið — í Svíþjóð. ,
Fyrir einungis ári var engu
líkara en að Evrópa og Norður-
löndin hefðu tvenns konar tíma-
skyn — kraftur og hraði ein-
kenndu annað en hik og hæga-
gangur hitt Án þess þó að ástæð-
ur fyrir þessu hiki væra sjáanleg-
ar.
Nú hefur myndira breyst. Hrað-
inn í sænska ferlinu hefur verið
lagaður að evrópskum stöðlum.
Von mín er því einungis sú að
sú þróun geti á afgerandi hátt
haft áhrif á ferlið á hinum Norð-
urlöndunum.
Því nú er það enn mikflvægara
en fyrir ári, er ég skrifaði síðast
á þessum vettvangi: Það er verið
að byggja nýja Evrópu. Það er
að gerast núna. Grandvallarat-
riðið er samstarf sem felur í sér
skuldbindingar — innan EB. Vflji
menn hafa áhrif verða þeir að
vera með — af fullum þunga og
krafti.
Höfundur er utanríkisráðherra
Danmerkur. Grein þessi birtist
samtímis í Aftenposten, Dagens
Nyheter, Hufvudstadsbladet,
Politiken og Morgvnblaðinu.