Morgunblaðið - 18.04.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 18. APRIL 1991
Blekkingarmáttur fjölmiðla
eftir Snjólf Ólafsson
Nú á dögum hafa fjölmiðlarnir
mjög mikil áhrif á skoðanir manna.
Þetta leggur ábyrgð á herðar frétta-
manna sem þeir standa oft ekki
undir. Það kemur allt of oft fyrir
að fréttir og aðrar upplýsingar eru
mjög villandi og blekkjandi. Hér
verður fjallað um eitt afbrigði af
villandi upplýsingum en það eru
tölulegar upplýsingar.
Tölur geta verið vandmeðfarnar
enda eru þær oft rangt túlkaðar.
Stundum er það vegna þess að frétt-
amenn skortir þekkingu á því máli
sem þeir eru að fjalla um, stundum
vegna skorts á tölfræðilegri færni
og stundum vegna þess að þeir sjá
að sé rétt sagt frá verður (æsi)frétt-
in engin frétt.
Við skulum skoða fjögur dæmi
um hvernig tölur geta verið villandi.
Niðurstöður skoðanakannana
Kannanir á fylgi stjórnmála-
flokkanna eru gerðar reglulega og
oft vill það brenna við að niðurstöð-
urnar séu túlkaðar villandi. I Mbl.
6. apríl var fjallað all ýtarlega um
skoðanakannanir og verður það
ekki rakið hér.
Ástæðan fyrir því að skoðana-
kannanir eru gerðar er áhugi á fylgi
einstakra flokka þegar könnun er
gerð þ.e.a.s. hve margir myndu
kjósa hvern flokk ef kosningar færu
fram þá stundina. Það er ekki unnt
að mæla þetta nákvæmlega, en með
skoðanakönnun má meta fylgið.
Úrtak er valið, hluti af úrtakinu
svarar og hluti af þeim sem svara
tekur afstöðu. Fylgi flokks meðal
þeirra sem tóku afstöðu er notað
sem mat á fylgi hans meðal allra
Úr flokki greina
háskólamanna
þar sem reifuð
eru þjóðmál nú
þegar kosningar
fara í hönd.
atkvæðisbærra manna. Þetta mat-
er mjög ónákvæmt af mörgum
ástæðum. Fyrir tilviljun eru fleiri
eða færri stuðningsmenn flokksins
í úrtakinu heldur en væri ef sam-
setning úrtaksins væri alveg eins
og samsetning þjóðarinnar (eða
kjördæmisins). Síðan getur það
aukið skekkjuna að það hvort menn
taka afstöðu eða ekki er oft háð
því hvaða flokk þeir myndu kjósa.
Gerum ráð fyrir að flokkur fái
14% fylgi í skoðanakönnun. Þá er
líklegt að raunverulegt fylgi hans
sé í námunda við þá tölu (en ekki
t.d. 8% eða 20%). Fyrir þennan
flokk er líklegt að óvissan sé á bil-
inu 2-3% fylgi. Ovissan fer m.a.
eftir stærð úrtaksins, eftir fyigi
flokksins, eftir því hvernig úrtakið
er valið og eftir vinnubrögðunum
sem notuð eru við að fá fram svör-
in. Það var mjög til fyrirmyndar
hvernig óvissan í fylgi flokkana í
Vestfjarðakjördæmi var gefin upp
í fréttatíma ríkissjónvarpsins 9.
apríl.
Ef flokkurinn sem fékk 14% í
einni könnun fær 16% fylgi í næstu
könnun, þá er það innan óvissu-
marka og því ekki ástæða til að
draga þá ályktun út frá þessum
tölum að raunverulegt fylgi flokks-
ins hafi vaxið. Þetta gera margir
fréttamenn þó óhikað. Ef frétta-
Bókhalds-
nam
Markmið námsins er að þátttakendur
verði fullfærir um að starfa
sjálfstætt við bókhald og
annast það allt árið.
Peittt, áem> aéfc fafa faputát iótAeUdí
áeetm, 4, áétoÍSáu ^uuuutdutááeáC.
/
A námskeiðinu verður eftirfarandi kennt;
* Almenn bókhaldsverkefni
* Launabókhald
Lög og reglugerðir
* Vffðisaukaskattur
* Rauuhæf verkefni, fylgiskjöl
og afstemmingar
* Tölvubókhald:
Fjárhagsbókhald
Viðskiptainanmbókhald
Launatókhald
Námskeiðið er 72 klst.
Næsta grunnnámskeið hefst 24. apríl
og bókhaldsnámið hefst 29. apríl.
Innritun er þegar hafin.
Tölvuskóli Reykiavíkur
Borgartúni 28, sími 91-687590
maður spyr stjómmálamann hvern-
ig hann vilji skýra 2% aukningu á
fylgi milli skoðanakannana, þá seg-
ir það einungis að fréttamaðurinn
kann ekki sitt fag. Ef stjórnmála-
maðurinn reynir að skýra þessa
aukningu, t.d. með formannsskipt-
um, þá er hann annað hvort að
reyna að blekkja hlustendur eða
hann kann ekki að túlka þessar
tölur, nema hvort tveggja sé.
Ólíkar tölur lagðar saman
Heildarfiskafli landsmanna er oft
til umfjöllunar. í byrjun apríl ár
hvert má vænta þess að sjá frétt
byrja þannig: „Heildarafli lands-
manna fyrstu þrjá mánuðina 1990
var 500 þúsund tonn en einungis
400 þúsund í ár. Þetta er 20% sam-
dráttur á afla.“ Blaðamönnum þyk-
ir ekkert sjálfsagðara en að birta
svona frétt og reyndar landsmönn-
um flestum. Hvað segja menn þá
um eftirfarandi frétt:
„Heildartekjur landsmanna af
ferðamönnum fyrstu þijá mánuðina
1990 var 500 þúsund peningaseðlar
en einungis 400 þúsund í ár. Þetta
er 20% samdráttur í fjölda peninga-
seðla.“
Engum heilvita fréttamanni dytti
í hug að skrifa svona nokkuð. Samt
eru þessar fréttir sambærilegar.
Allir gera sér ljóst að verðmæti
peningaseðla er svo misjafnt að
heildarfjöldi þeirra er ekki áhuga-
verður. Á sama hátt er verðmæti
afla svo breytilegt að heildarfjöldi
tonna hefur lítið sem ekkert upplýs-
ingagildi. Eitt tonn af rækju er þre-
falt verðmætara en eitt tonn af
þorski og eitt tonn af þorski er tíf-
alt verðmætara en eitt tonn af
loðnu.
Merkingarlaus meðaltöl
i frétt í ríkissjónvarpinu 22.
mars var fjallað um greiðslur vegna
sérfræðiþjónustu lækna. Þrisvar
sinnum var tekið fram að meðal-
greiðslur væru 2,2 milljónir króna.
Þessi tala er mjög villandi af tveim-
ur ástæðum sem verða útskýrðar
hér. Samt sem áður byggðist frétt-
in að miklu leyti á henni.
Ef þú hefur annan fótinn í vatni
sem er 0 gráðu kalt og hinn í vatni
sem er 60 gráður þá er meðalhiti
vatnsins 30. Hér er meðalhitinn
rétt reiknaður en hann hefur ekk-
ert upplýsingagildi en er villandi.
Það er augljóst að það er óeðlilegt
að reikna hver meðalhitinn er en
e.t.v. ekki jafn augljóst að það er
óeðlilegt að reikna hver meðal-
greiðslan er.
Greiðslurnar voru ekki allar af
sama toga. Sumir læknamir fengu
launagreiðslu fyrir vinnu sína. Aðr-
ir, sem fengu tugi milljóna, fengu
greiðslu fyrir laun margra starfs-
manna og efniskaup. Meðal-
greiðslan hefur því enga gáfulega
merkingu í þessu tilfelli og alls
ekki eðlilegt að tala um hana í sömu
setningu og vinnustundir lækna
eins og gert var í fréttinni. Hitt er
annað, að heildargreiðslan veitir
upplýsingar: Hún segir hvað hið
opinbera þarf að greiða fyrir þessa
þjónustu.
Jafnvel í þeim tilvikum sem allar
greiðslurnar eru sambærilegar, get-
ur meðalupphæðin verið villandi ef
nokkrar skera sig úr. Ef 9 læknar
fá 50 þúsund kr. hver og einn fær
550 þúsund kr. þá fá þeir að meðal-
tali 100 þúsund kr. Hér veitir með-
altalið litlar upplýsingar og getur
verið villandi. Betra er að segja
hver er algeng upphæð og hæsta
upphæð.
Snjólfur Ólafsson
Röng túlkun
Efnahagsmálin era margslungin
og margir stjórnmálamenn og frétt-
amenn hafa gert sig seka um gró-
far villur í umfjöllun um þau. Hér
verður með einföldu dæmi útskýrt
hvers vegna það er blekking að
segja: Nú lækka eftirstöðvar láns í
krónutölu þegar greitt er af því og
sýnir það að vaxtabyrðin er léttari
en hún hefur verið undanfarin ár.
Lítum á einfalt dæmi sem sýnir
að krónutala höfuðstóls skiptir litlu
máli þegar til langs tíma er litið. I
upphafi 1991 skuldar Jón 1,2 millj-
ónir kr. og árstekjur hans era 1,2
milljónir kr. Hann skuldar því 12
mánaða tekjur. Hann greiðir alltaf
10% af tekjum í afborganir og vexti.
Hvort af eftirfarandi er betri þróun
hvað vaxtabyrði snertir:
A: Verðbólga er engin og eftir
fimm ár er höfuðstóll lánsins 1,0
milljón króna en launin eru óbreytt.
B. Verðbólgan er mikil og eftir
fimm ár er höfuðstóll lánsins 1,8
milljón króna en launin hafa tvö-
faldast.
í fyrra tilfellinu hefur krónutalan
lækkað en eftirstöðvar lánsins nema
10 mánaða tekjum. í síðara tilfell-
inu hefur krónutalan hækkað en
eftirstöðvar lánsins nema 9 mánaða
tekjum. Síðara tilfellið er því hag-
stæðara og ástæðan er lægra vaxt-
astig. Með þessu er alls ekki verið
að mæla með verðbólgu. Allir eru
sammála um að æskilegt sé að
halda verðbólgunni í skefjum. Hins
vegar segir það, að krónutala eftir-
stöðva láns sé lægri eftir greiðslu
en fyrir, ekkert Um það að vaxta-
byrðin sé lítil eins og sumir stjórn-
málamenn hafa fullyrt.
Mjög skylt þessu er sú blekking
að afnám lánskjaravísitölunnar
muni valda minni vaxtabyrði og
koma í veg fyrir svokallað misgengi
launa og lána. Til langs tíma litið
geta vísitölutryggð lán og lán með
breytilegum nafnvöxtum komið
eins út. Því er enginn ávinningur
fyrir lántakendur af afnámi vísitölu-
bindingar lána. Þetta hefur verið
rökstutt ýtarlega af ýmsum m.a. í
greinagerð frá Seðiabankanum.
Niðurlag
Mikið skortir á að fréttamenn
búi yfir þeirri kunnáttu sem með
þarf til að túlka tölur. Hið sama
má segja um stjórnmálamenn.
Æskilegt væri að fjölmiðlar bættu
vinnubrögð sín og. gerðu meira af
því að láta tölfræðimenntaða menn
fara yfir þær fréttir sem byggja á
útreikningum eða túlkun talna.
Lesendum er ekki annars úrkosta
en að taka fréttum með hæfilegum
fyrirvara og trúa ekki öllu sem sagt
er. Reyndar kemur þar fleira til en
röng meðferð á tölum eins og al-
kunna er.
Höfundur er dósent íHáskóIa
íslands.
Þjóðleikhúsið:
Benedikt fær viðurkenn-
ingu Menningarsjóðsins
Á frumsýningunni á Söngva-
seið föstudagskvöld á var Bene-
dikt Árnasyni veitt viðurkenning
úr Menningarsjóði Þjóðleikhúss-
Benedikt stundaði leiklistarnám
í Central School of Speech and
Drama í Lundúnum. Hann hefur
að mestu starfað í Þjóðleikhúsinu,
fyrst sem leikari og síðan sem leik-
stjóri. Auk þess hefur Benedikt
margoft leikstýrt leikritum fyrir
útvarp. Fyrsta verkið sem Benedikt
leikstýrði fyrir Þjóðleikhúsið var
Litli kofinn og eru uppfærslur hans
hjá Þjóðleikhúsinu nú orðnar yfír
50 talsins. Hin síðari ár hefur Bene-
dikt einkum leikstýrt söngleikjum
og má þar helst nefna Vesalingana
árið 1986, Oliver árið 1989 og nú
síðast Söngvaseið sem frumsýndur
var á föstudaginn við góðar undir-
tektir.
Benedikt Árnason
FRAMBJOÐENDURIREYKJAVIK
SITJA FYRIR SVÖRUM
virka daga frá kl. 16.30-18.00 á Laugavegi 1 7, 2. hæð,
símar 622908 - 620277.
Verið velkomin.