Morgunblaðið - 24.07.1991, Blaðsíða 31

ið óvenju góð þótt ólík væru. Einar
og Berta höfu þá nýlega látið
byggja fyrir sig íbúð vestast á
Lækjarhvammstúninu og þar
bjuggu þau þegar Berta dó. Einar
bjó þama áfram, stundum einn en
oftast var eitthvert bamabarnanna
hjá honum. Þegar þessu tímabili
lauk fluttist hann austur á Selfoss
til dóttur sinnar. Einar eltist vel,
klæddist á hverjum degi og settist
í sæti sitt við borðið. Hann hélt sínu
góða minni til hins síðasta, en sjón-
in var farin að daprast.
Þegar nú faðirinn, tengdafaðir-
inn, afínn og Íangafínn er kvaddur
hinstu kveðju er tvennt sem fyllir
hugann, hryggðin og þakklætið.
Jón Guðbrandsson
Löngum og óvenjudijúgum ferli
eins af forvígismönnum íslenzkrar
bændastéttar lauk við fráfall Einars
í Lækjarhvammi nú að áliðnum
sólmánuði. Hann var einn af vor-
mönnum íslands og af þeirri kyn-
slóð, sem kennd hefur verið við
aldamótin síðustu. Það var gæfa
manns af hans gerð, sem ætlaði sér
að verða bóndi, að vaxa úr grasi
inn í tuttugustu öldina, þegar þjóð-
in var að stíga skrefin til fullveldis
og atorkusamir skapfestumenn
kepptu að því að verða bjargálna.
Bjartsýni hins unga manns fylgdi
raunsæi, sem entist honum alla tíð.
Hann vissi, að gæði lands og sjávar
geta bmgðizt á stundum og því
betra að vera fyrirhyggjusamur.
Ég minnist þess, að í fagnaði,
sem bændasamtökin og Hótel Saga
héldu Einari á stórafmæli hans,
flutti hann þakkarræðu. í henni
kom fram, að ungur að árum þurfti
hann um tíma að stjóma útiverkum
á búi foreldra sinna í Flekkudal í
Kjós. Hafði þá yngri systkinum
hans fundizt hann nokkuð strangur
húsbóndi. Hefur hann þó vafalaust
verið harðastur við sjálfan sig. Síðar
hafði hann búskap á nábýlisjörðinni
Bæ í Kjós ásamt aðalbúi þeirra
. hjóna í Lækjarhvammi, elzta nýbýli
í Reykjavík. Hef ég fyrir satt, að
hann hafi verið hjúasæll og þrátt
fyrir heyannir hafí heimilisfólkið oft
■ farið í reiðtúra á sunnudögum um
Kjósina og nágrenni sér til upplyft-
ingar.
Einar í Lækjárhvammi var fé-
lagslyndur að eðlisfari og var for-
maður Ungmennafélagsins Drengs
í Kjós um skeið, síðar Jarðræktarfé-
lags Reykjavíkur, en upp úr því
gerist það, að hann verður forvígis-
maður bænda í Kjalamesþingi á
tvennum vígstöðvum. Annars vegar
var það í mjólkursölumálum, þar
sem rákust á hagsmunir mjólkur-
framleiðenda vestan I'jalls og aust-
an. Þau mál voru flókin. Eru þau
rakin í ævisögu Einars: Af Halamið-
um á Hagatorg. Sáttum var komið
á með stofnun Mjólkursamsölunnar
í reykjavík. Áfram hefur þó verið
erfitt fyrir stjórnarfulltrúana vestan
Hellisheiðar að halda hlut sínum
fyrir þeim framsæknu og harðsn-
únu stjórnarmönnum, sem austan-
menn höfðu á að skipa. Ekki er
ólíklegt, að persónuleg kynni og
gagnkvæm virðing þessara stór-
brotnu manna hafi greitt fyrir lausn
mála í mörgum tilvikum. í fram-
haldi af þessum störfum eykst svo
hlutdeild Einars í verðlagsmálum
landbúnaðarins, eftir að Stéttar-
samband bænda er stofnað, en hann
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 24. JÚLÍ 1991
31
Kveðjuorð:
Guðmundur Halldórs■
son — Bergsstöðum
var í stjórn þess og framkvæmda-
nefnd Framleiðsluráðs landbúnað-
arins fyrstu áratugina svo og í
stjórnum skyldra sölufyrirtækja.
Sá, sem þetta skrifar, er lítt kunn-
ugur þessum þætti í störfum Ein-
ars, en víst er, að hann hafði mik-
inn áhuga á þeim málum og naut
trausts á þeim vettvangi sem öðr-
um.
Hinn þátturinn í félagsmálastarfí
bænda, sem Einar átti hlutdeild að,
voru framfaramál íslenzks landbún-
aðar, ekki sízt á jarðræktarsviðinu.
Getið hefur verið formennsku hans
í Jarðræktarfélagi Reykjavíkur, en
umsvif í garðrækt og jarðrækt al-
mennt voru þar mikil um skeið,
enda áhugahópurinn stór. Með
stofnun’ ræktunarsambanda í lok
síðari heimsstyijaldar hófst bylting
í framræslu og jarðvinnslu, og var
Jarðræktarfélgaið eitt þeirra bún-
aðarfélaga, sem stofnuðu Ræktun-
arsamband Kjalarnesþings 1945,
og var Einar í stjóm þess frá upp-
hafi. Eftir sviplegt fráfall formanns
þess þremur árum síðar var Einari
falin formennska þessa bráðnauð-
synlega fyrirtækis, sem hafði mikil
umsvif næstu áratugina.
Um það leyti, sem afskipti Ein-
ars af mjólkursölumálum voru mjög
að aukast, var hann kosinn á Bún-
aðarþing sem annar fulltrúi Búnað-
arsambands Kjalarnesþings. Var
það árið 1942. Þar með var hann
kominn í 25 manna ráð, sem þá
eins og nú er æðsta stjórn Búnaðar-
félags íslands. Fyrir utan ráðu-
nautaþjónustu hefur félagið verið í
forsvari fyrir bændur í hverju því
máli, sem til framfara horfír í
íslenzkum landbúnaði á hverjum
tíma.
Á Búnaðarþingi átti Einar sæti
í 36 ár og í stjóm Búnaðarfélagsins
frá 1968-79. Þótt ég hefði um ára-
bil þekkt Einar Ólafsson þá var það
eftir að hann tók að starfa fyrir
Búnaðarfélagið, að ég kynntist hon-
um betur. Vil ég nefna tvennt til.
Lengi hafði verið deilt um innflutn-
ing holdanauta á Búnaðarþingi, og
voru fulltrúar Búnaðarsambands
Kjalarnesþings lengst af í flokki
hörðustu andstæðinga innflutnings-
ins. Þó var málum þann veg komið
árið 1960, að Búnaðarþing kaus
nefnd búnaðarþingsmanna til að
gera áætlanir um arðsemi holda-
nauta. Tók ég að mér fyrir nefndina
að sjá um skipulagningu ferðar
hennar um Bretland og vera farar-
stjóri og túlkur. Einar í Lækjar-
hvammi var einn nefndarmanna.
Var lagt upp í ferðina 2. júlí og
reyndar farið fyrst til Norges.
Tíðarfar hafði verið þannig, að aust-
an lands og norðan höfðu verið
ágætir þurrkar, en sífelld úrkoma
hér syðra. Einn nefndarmanna kom
sólbrúnn frá því að vera langt kom-
inn með heyskapinn, því að vel
hafði vorað. Einar hafði hins vegar
ekki hafíð slátt, en var eigi að síður
hinn hressasti að fara frá óslegnum
túnum. Rök hans fyrir því vom
þau, að ef áfram rigndi, gerði hann
ekkert hvort eða væri, en kæmi
þurrkur, þá mundi heimafólkið geta
snúið sér að heyskapnum og það
kæmi að notum! Ég hafði áður oft
heyrt Einar leika sér að tölum í
ræðum. í þessari ferð var annar
töluglöggur maður, sem skrifaði hjá
sér þunga gripa og hvað eina, sem
markvert var. Einar skrifaði aldrei
neitt, en nokkrum árum síðar barst
þessi ferð í tal okkar á milli. Kom
þá í ljós, að hann mundi enn þær
tölur, sem hann hafði sett á sig,
og mundi greinilega eftir einstökum
gripum. Sá ég þá, að hann hafði
glöggt auga fyrir búfé.
I samstarfi kynntist ég Einari
bezt í stjórn Bændahallarinnar, en
við vorum kosnir í fyrstu stjórn
hennar (og þar með Hótels Sögu)
snemma árs 1964, en til þess tíma
hafði byggingarnefnd verið starf-
andi. Það samstarf hélzt til ársins
1981, er hann óskaði eftir því að
draga sig í hlé. Fyrst í stað voru
stjórnarfundir haldnir í gamla Bún-
aðarfélagshúsinu við Lækjargötu,
því að Bændasamtökin voru þá enn
til húsa í miðbænum. Þótti sumum
hart, að ekki var einu sinni mola-
kaffi að fá á fundum, þótt fyrirtæk-
ið hefði á hendi veitingarekstur, þar
sem Hótel Saga var. Ef til vilí má
rekja til þessa gamansöguna um
það, þegar í ljós kom fyrir ein ára-
mót, að nokkuð vantaði upp á, að
velta hótelsins næði hundrað millj-
ónum króna eða hvað það nú var
á þeim tíma. Úrræði Einars til að
ná því marki var að leggja til, að
stjórnin héldi veglega veizlu! Kímni
Einars var oftar af svipuðum toga.
Sem ungur maður fylgdi Einar
Ólafsson Skúla Thoroddsen og land-
varnarmönnum í stjómmálum, eins
og fram kemur í ævisögu Einars.
Því réð sjálfstæðismálið, sem jafn-
framt kom fram sem ákveðin and-
staða gegn Dönum. Engum þarf
að koma á óvart, að maður með
lífsviðhorf Einars skipaði sér síðar
á bekk með sjálfstæðismönnum í
stjórnmálum. Hann var varamaður
í bæjarstjórn Reykjavíkur á
stríðsárunum og sótti þar nokkra
fundi. Ekki var hann þó áberandi
stjórnmálamaður, en hefur senni-
lega unnið meir sem ráðgefandi
stuðningsmaður. Mun svo hafa ver-
ið í ráðherratíð Ingólfs Jónssonar,
sem var landbúnaðarráðherra um
12 ára skeið.
Fyrir aldarfjórðungi var byggðin
í Reykjavík farin að þrengja svo
að jörðinni Lækjarhvammi og öðr-
um ítökum hjónanna í því sveitarfé-
lagi, að ókleift var að halda áfram
búskap þar. Fluttu þau sig þá um
set og bjuggu í íbúð í jaðri hins
„gamla“ nýbýlis. Áfram var þó
stundaður sauðfjárbúskapur í Bæ,
sem krafðist ekki sömu nákvæmni
og mjólkurkýrnar, og mun Einar
hafa ekið á milli að vetrarlagi til
umhirðu og eftirlits. Því var ekki
skorið svo snögglega á þann streng,
sem knýtti þau hjón sveitalífinu.
Um þetta leyti óskaði fram-
kvæmdastjóri Framleiðsluráðs
landbúnaðarins þess við Einar, að
hann tæki að sér sérstakt verkefni
fyrir ráðið, sem hann gerði. Sú
stofnun flutti eins og Búnaðarfélag
íslands og Stéttarsamband bænda
þriðju hæð Bændahallarinnar
haustið 1964. Tók Einar við fullu
starfí hjá Framleiðsluráði tveim
árum síðar, enda þaulkunnugur
starfsemi allra þriggja stofnan-
anna, sem til húsa voru á hæðinni,
og einnig því fólki, sem þar starf-
aði. Þar vann Einar í hópi vina og
kunningja, unz hann stóð á níræðu
og fluttist til dóttur sinnar á Sel-
fossi. Það urðu því yfírtveir áratug-
ir, sem Einar vann í Bændahöll-
inni. Á svo löngum tíma verða
ýmsar mannabreytingar, og starfs-
fólki fjölgaði. Það eru þó margir
þar enn, sem muna hann koma til
vinnu að morgni hröðum skrefum
eftir ganginum, stundum með hatt,
en oft berhöfðaðan, og ég hygg,
að telja hefði mátt á fíngrum ann-
arrar handar þá daga vetrarins, sem
hann kom í yfírhöfn.
Einari var margvíslegur sómi
sýndur fyrir félagsmálastörf sín.
Hann var riddari af Fálkaorðunni
og heiðursfélagi Ungmennafélags-
ins Drengs, Búnaðarfélags íslands,
Mjólkursamlags Kjalarnesþings og
Jarðræktarfélags Reykjavíkur.
Á kvennadaginn 19. júní 1925
gengu þau í hjónaband Berta
Ágústa Sveinsdóttir frá Hvassa-
hrauni í Gullbringusýslu og Einar.
Þau voru því bæði úr Kjalarnes-
þingi. Höfðu foreldrar Bertu keypt
nýbýlið Lækarhvamm 1916, áratug
áður en Einar og Berta hófu þar
búskap.
Beta var einstaklega aðlaðandi
kona, sem lýsti af, eins og kona
mín komst að orði. Það segir sig
sjálft, að mikið hefur reynt á Bertu
að sjá um dagleg störf á stóru kúa-
búi, þegar Einar sat á fundum fyr-
ir stétt sína fram eftir kvöldum.
Þau hjónin eignuðust kjördóttur,
Þórunni, sem kom til þeirra ný-
fædd. Hún er gift Jóni, dýralækni,
Guðbrandssyni á Selfossi. Einari
var búið gott ævikvöld hjá þeim
hjónum í návist hinna mörgu af-
komenda þeirra. Einar hélt andlegri
heilsu til æviloka, en sjón mun hafa
verið farin að daprast.
Einar var efasemdarmaður á
• annað líf, a.m.k. lengi ævinnar, en
hitt er víst, að hann átti enga ósk
heitari en endurfundi við Bertu.
Megi sú ósk hans hafa rætzt.
Við Þórunn sendum einkadóttur
Einars og fjölskyldu hennar allri
hlýjar kveðjur.
Ólafur E. Stefánsson
Hver af öðrum til hvíldar rótt
halla sér nú og gleyma
vöku dagsins um væra nótt
vinimir gömlu heima.
Þótt leið þín sem áður þar liggi hjá,
er lyngið um hálsa brumar,
mörg höndin, sem kærust þig kvaddi þá,
hún kveður þig ekki í sumar.
(Þorsteinn Valdimarsson)
Að kvöldi hins 16. apríl sl. hringdi
síminn. Ég þekkti óðara rödd vinar
míns, Guðmundar Halldórssonar
rithöfundar frá Bergsstöðum. Ég
spurði hann fyrst almæltra tíðinda
að heiman og vék síðan að því,
hvernig honum liði. Þar átti ég ekki
við líkamlega líðan því ég vissi ekki
betur en hann væri við þolanlega
heilsu. „Ekki sem best,“ var svarið.
Það undraðist ég ekki. Guðmundur
fylgdist flestum mönnum betur með
öllum meiri háttar atburðum, utan-
lands sem innan og maður, með
jafn ríka réttlætiskennd og hann,
hlaut að taka ýmsa þeirra nærri
sér. En hér var fleira í efni. „Ég
hef verið hálf slappur í vetur,“ sagði
hann, „bölvaður í baki og hef nú
verið hér syðra til þess að láta
lækna líta á mig.“ „Skýstu ekki til
mín áður en þú ferð heim?“ „Ekki
hefði ég nú á móti því en eins og
sakir standa er best að lofa engu.“
Og Guðmundur kom ekki. Og hann
kemur ekki framar. Læknar komust
að þeirri niðurstöðu, að hann væri
haldinn sjúkdómi, sem ekki yrði
unninn bugur á. Mátti jafnvel búast
við að skammt yrði að bíða endalok-
anna. Með þann úrskurð hélt Guð-
mundur heim. Örfáum vikum síðar
var hann allur.
Guðmundur fæddist á Skotta-
stöðum í Svartárdal, Austur-Húna-
vatnssýslu 24. febrúar 1926. Voru
foreldrar hans Halldór Jóhannsson
og Guðrún Guðmundsdóttir, sem
þar bjuggu um skeið en lengst af
á því forna prestsetri og kirkjustað
Bergsstöðum í Svartárdal og kenndi
Guðmundur sig jafnan við þann bæ,
sem honum var einkar kær og í
rauninni átti hann aidrei annars-
staðar heima. Framan af árum
dvaldi Guðmundur á Bergsstöðum
utan einn vetur, er hann var við
nám í Héraðsskólanum á Reykjum
í Hrútafírði. Vann hann að búi for-
eldra sinna uns þau fluttust til
Blönduóss á efri árum. Eftir það
stundaði hann ýmis störf, vann
m.a. með stórvirkum vinnuvélum,
sem þá voru komnar til sögunnar,
uns hann fluttist til Sauðárkróks
með konu sinni, Þórönnu Kristjáns-
dóttur, þar sem var heimili hans
upp frá því. Þau hjón eignuðust
eina dóttur, Sigrúnu, sem jafnan
hefur búið hjá foreldrum sinum.
Eftir að til Sauðárkróks kom
sinnti Guðmundur til að byija með
almennri verkamannavinnu. Við,
sem þekktum Guðmund, vissum,
að erfiðisvinna hentaði honum ekki.
Hann virti þá menn, er slík störf
unnu, jafnvel öðrum mönnum frem-
ur, en sjálfur var hann naumast
búinn þeirri heilsu né gæddur því
líkamsþreki, er þau störf oft og ein-
att útheimta. Vinir Guðmundar á
Sauðárkróki tóku því að velta fyrir
sér möguleikum á nýjum starfsvett-
vangi, er hentaði Guðmundi betur,
Formaður stjórnar sjúkrahússins á
Sauðárkróki, Jóhann Salberg Guð-
mundsson, sýslumaður og bæjar-
fógeti, og Sæmundur Á. Hermanns-
son, ráðsmaður sjúkrahússins,
höfðu áhuga á að koma upp bóka-
safni við húsið og ráða til þess sér-
stakan bókavörð. Þeir vissu, að við
Guðmundur höfðum verið góðvinir
til margra ára og spurðu hvernig
mér litist á að hann yrði ráðinn til
starfsins. Ég varð sannast sagna
himinlifandi. Tæpast gat nokkurt
starf hentað Guðmundi betur en
þetta, manni, sem hvergi undi hag
sínum betur en innan um bækur.
Er skemmst af því að segja að þessu
starfi gegndi Guðmundur af ár-
verkni, ósérplægni og samvisku-
semi svo lengi, sem heilsan leyfði.
Munu þeir, sem nutu þessarar þjón-
ustu og enn eru lífs nú sakna vinar
í stað.
Snemma beygist krókurinn.
Löngun til ritstarfa gerði snemma
vart við sig hjá Guðmundi. Barn
að aldri byijaði hann að setja sam-
an sögur. „Én þær gistu allar glat-
kistuna," sagði hann. „Þetta voru
bara æfíngar og gildi þeirra í því
einu fólgið.“ Sóknarprestur hans
og kær vinur, séra Gunnar Árnason
á Æsustöðum, komst á snoðir um
þessar æfíngar og hvatti Guðmund
til að halda þeim áfram. Guðmund-
ur þekkti óbrigðulan bókmennta-
smekk séra Gunnars og vissi, að
ráðleggingum hans mátti treysta í
þessum efnum sem öðrum. Og það
sagði Guðmundur mér síðar að
hvatningarorð séra Gunnars hefðu
þama riðið baggamuninn.
Fyrsta bók Guðmundar, smá-
sagnasafnið „Hugsað heim um
nótt“, kom svo út árið 1966. Fékk
bókin hinar ágætustu viðtökur og
fór ekki á milli mála, að þar hefði
nýr höfundur kvatt sér hljóðs, með
eftirtektarverðum hætti. Næst kom
skáldsagan „Undir ljásins egg“, en
alls voru bækur Guðinundar orðnar
sjö, er hann féll frá. Eru það bæði
smásagnasöfn og lengri skáldsögur.
Kom sú síðasta út, skáldsagan „í
afskekktinni", sl. haust. Og að því
er ég best veit'hafði hann gengið
frá smásagnasafni er hann lést. Er
þess að vænta, að það komi út á
þessu ári. Þannig var svo sannar-
lega staðið á teignum meðan stætt
var.
Styrkur Guðmundar sem rithöf-
undar lá öðrum þræði í því, hversu
gott vald hann hafði á íslensku
máli og að hinu leytinu hætti hann
sér aldrei út á önnur mið en þau
sem hann gjörþekkti. Hann var
umfram allt skáld íslenskra sveita
og sveitalífs, íslenskra dalabyggða.
Hann var óvenjunæmur á marg-
vísleg litbrigði hins daglega lífs,
átti auðvelt með að gæða hina
hversdagslegustu viðburði listræn-
um þokka. Honum sást aldrei yfír
smáatriðin.
Guðmundur hafði frá unga aldri
brennandi áhuga á mannfélagsmál-
um og tók virkan þátt í marg-
víslegri menningar- og félagsmála-
starfsemi framan af árum og raun-
ar með ýmsum hætti alla stund.
Hann var ávallt reiðubúinn til lið-
sinnis þegar veija þurfti „hinn lægri
garð“. Vildi ávallt leggja fram
hjálpandi hönd „þar sem lítið laut-
arbóm langar til að gróa“. Hann
var vinmargur en jafnframt vina-
vandur. Hann gaf ekki annan kyrt-
ilinn heldur báða.
Þótt Guðmundur byggi á Sauðár-
króki mörg hin síðari ár, þar sem
kona hans og dóttir bjuggu honum
hugþekkt heimili, sem einkenndist
af hlýju, gestrisni og glaðværð, þá
leitaði hann ávallt á æskustöðvam-
ar hvenær sem því varð komið við.
Og nú er hann endanlega kominn
heim í dalinn sinn.
Magnús H. Gislason.