Morgunblaðið - 11.12.1991, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 11. DESEMBER 1991
Hvernig líður
dönskunni?
Rætt við Piu Jarvad hjá Dönsku málnefndinni o g
prófessor Jorn Lund sem láta vel af ástandinu
Flestir íslendingar taka það sem gefið að ástkæra ylhýra málið
„okkar þurfi verndar og umhyggju við. Það sé ekki hægt að láta það
eiga sig, þróast einhvem veginn, heldur verði að stýra því og stjórna,
gæta þess að það veikist ekki af þágufallssýki eða spjallist ekki af
samneyti við erlendar tungur. Þessi umhyggja fyrir velferð málsins
er útbreidd á Islandi, en það er langtífrá sjálfsagður hlutur að svo
sé eða að allar þjóðir hugsi um móðurmál sitt á þennan hátt. í Dan-
mörku er allt annað viðhorf uppi á teningnum. Margrét Danadrottn-
ing hefur látið svo ummælt i ávarpi að það sé til marks um hve Danir
séu opnir fyrir umheiminum og umburðarlyndir að þeir auðgi mál
sitt með erlendum orðum.
Með íslenskum augum séð ríkir
algjört stjómleysi í Danmörku hvað
varðar umgengni um dönskuna. Þar
heyrist varla talað um gott mál og
slæmt mál, heldur aðeins um ólíkt
málfar einstakra aldurs- og þjóðfé-
lagshópa, um mállýskur og tækni-
mál. Samt eiga Danir sér Danska
_> málnefnd, rétt eins og við eigum
íslenska málnefnd og þessar tvær
nefndir starfa saman á norrænum
vettvangi, ásamt málnefndum hinna
Norðurlandaþjóðanna. Til að fræð-
ast um hvemig Danska málnefndin
starfar og um afstöðu Dana til móð-
urmálsins, var leitað til tveggja dan-
skra fræðimanna, þeirra Piu Jarvad
hjá málnefndinni og Jorn Lund pró-
fessors á danska kennaraháskólan-
um og ritstjóra nýrrar danskrar al-
fræðiorðabókar.
í gegnum vinnu sína hjá mál-
nefndinni þekkir Pia Jarvad til af-
stöðunnar á íslandi. Hún segir af-
stöðu flestra danskra málvísinda-
manna svipaða og komi fram í áður-
nefndum orðum drottningarinnar.
„Hlutverk málnefndarinnar er að
fylgjast með málinu, ekki að stýra
því. Að þessu leyti er það frábmgð-
ið því sem gerist hjá Islensku mál-
nefndinni. Við ákvörðum stafsetn-
ingu og beygingar orða, en hvorki
framburð né úrskurðum við hvað sé
gott mál og slæmt mál. Nefndin
skráir ný orð, en með skráningunni
eru orðin ekki viðurkennd á neinn
hátt sem góð eða vond, æskileg eða
óæskileg, aðeins að þau em til í
málinu. Við skeram ekki úr um hvort
einn framburður sé betri en annar
eða hvort eitt orð sé öðm betra í
einhverju ákveðnu samhengi.“
Mál er m.a. stéttbundið - þess
vegna er ekki hægt að segja
til um gott og vont mál
„Framburðarvenjur skapast af
sjálfu sér og sem ríkisstofnun eigum
við ekki að segja til um hvort er
fallegra að bera orð fram upp á jósku
eða borgundarhólmsku eða með lág-
eða hástéttarframburði. Það er
venjulega talað um að það sé þrennt,
sem ákvarði hvernig mál viðkomandi
talar, nefnilega stétt hans, aldur og
landsvæði. Stéttamál er þekkt víða
um heiminn, þannig að málið er
mismunandi eftir stéttum. Það getur
varla verið skynsamlegt að stimpla
mál einstakra þjóðfélagshópa sem
gott eða vont.“
Er enginn þrýstingur á málnefnd-
ina að stýra málinu, t.d. að skera
úr um gott og slæmt mál eða að
beita sér gegn slettum?
PJ: „Nei, en ég er ekki frá því
að það sé vaxandi tilhneiging til
hreintungustefnu í Danmörku. Lík-
lega stafar þetta af nánara sam-
bandi við Evrópu, sem fær fólk til
að óttast að málið verði um leið fyr-
ir meiri áhrifum.
Varðandi muninn á íslenskri og
danskri afstöðu í þessum efnum,
álítum við erlend áhrif ekki sérlega
stórt vandamál. Af rannsóknum má
sjá að það em í raun ótrúlega fá
orð, sem em fengin að láni úr ensku,
aðeins um 10% af nýjum orðaforða.
Lán úr öðrum málum eins og frönsku
og þýsku er svo lítið að það tekur
ekki að nefna það. Önnur 10% af
nýjum orðaforða í dönsku em þýð-
ingarlán. Þá er átt við orð, sem eru
þýdd á dönsku, en mynduð að enskri
fyrirmynd. Þetta em orð eins og
„kynslóðabil“. Lars Brink, sem er
prófessor í dönsku við Háskóla ís-
lands, hefur gert athugun á enskum
tökuorðum í dönskum dagblöðum.
Niðurstaða hans var að það væri
langt á milli slíkra orða. Á norrænum
vettvangi veltum við Danirnir því
stundum fyrir okkur hvort afslöppuð
afstaða hér stafi ekki af því að í
raun sækja önnur mál lítið á dönsku,
eða danskan sækir lítið til þeirra.
Það er auðvelt að þýða orð á dönsku.
Við höfum litlar áhyggjur af því, sem
virðist ekki vera nein hætta.
Það er spurning hvort hættan er
meiri fyrir íslenskuna. Landfræði-
lega er ísland nær Bandaríkjunum.
En afstaðan í Noregi, Finnlandi,
Færeyjum og á íslandi er svipuð,
nefnilega kvíði um framtíð tungu-
málsins. Kannski stafar þetta af því
að þessar þjóðir hafa verið undir-
okaðar. Danir em ekki markaðir af
þessu og em því kannski heldur
ekki hræddir við málfarslega undir-
okun.“
Tökuorð í dönsku úr ensku -
framburður upp á ensku
Em einhveijar reglur um tökuorð
í dönsku?
PJ: „Nei, það eru engar reglur,
en venjan er að löng, samsett orð
em oftast þýdd, en stutt orð em oft
tekin beint sem tökuorð. Sem dæmi
um fyrmefnd orð em orð eins og
„blómabörn“ og „iðnaðamjósnir",
sem em þýðingarlán (bæði á dönsku
og íslensku). Dæmi um síðamefndu
orðin em orð eins og „cash“,
„image“, ,joint“, „joke“ og „rock“.
Það koma stundum til okkar
beiðnir um dönsk orð fyrir erlend,
til dæmis frá fólki, sem vinnur við
tölvur. Einmitt í þeirri grein ganga
hlutirnir svo hratt fyrir sig, það era
alltaf að koma fram ný og ný hug-
tök og orð að dönsku orðin koma
oftast of seint. En við látum nægja
að gefa upp dönsk orð sem hug-
myndir, en reynum ekki að telja um
fyrir fólki að nota frekar dönsku
orðin en erlend tökuorð. í þau fáu
skipti, sem það hefur verið reynt,
hefur það tekist illa.“
En nú er misjafnt hvers konar
framburð tökuorðin fá í dönsku.
Stundum er framburðurinn mjög
danskur, stundum alveg enskur.
Fyrir nokkm var stofnaður nýr
banki, sem kallar sig Unibank. Forr-
áðamenn hans lögðu fyrir starfsfólk-
ið að bera nafnið fram sem „Júní-
bank“ upp á ensku, í stað „Uní-
bank“, sem samræmist dönskum
framburði. Hefur málnefndin engin
afskipti af slíkum atriðum?
„Nei, hér er hveijum og einum
fijálst að ákveða hvemig orð eru
borin fram. Formaður Dönsku mál-
nefndarinnar, sem er einnig málfars-
ráðunautur danska útvarpsins, lagði
til að fréttamenn segðu „Úníbank"
á danska vísu, en fréttamennirnir
era ekki bundnir af því. Sjálf myndi
ég aldrei bera við að segja neitt
annað en „Úníbank". Ég er svolítið
gamaldags og nota ensk orð í mjög
danskri útgáfu eins og eldri kynslóð-
ir gera, meðan yngra fólk notar
enskan eða enskulegan framburð.
Sennilega breiðist „Júníbank" út,
bæði vegna þessa og eins af því
bankinn heldur fram þeim fram-
burði.“
Hvað með dönsk mannanöfn, em
reglur um þau?
PJ: „Kirkjumálaráðuneytið gefur
út lista með viðurkenndum manna-
nöfnum. Ef á að gefa nafn, sem
ekki er á listanum, þarf að sækja
um viðurkenningu á því og ráðuneyt-
ið leitar þá til Nafnastofnunar, sem
er háskólastofnun, þar sem fengist
er við rannsóknir á mannanöfnum.
Ein viðmiðunin er að ekki megi gefa
nafn, sem geti talist skaðlegt fyrir
einstakling að bera. Sem dæmi um
nöfn, sem hafa verið dæmd úr leik
em Bakkus, Bobo, Knirk og Vrimle.
Útlendingar verða að taka sér eitt
danskt nafn, en mega svo auðvitað
halda sínum nafnahefðum. Það gild-
ir því allt annað með nöfn en orð.
Nöfnum er harðlega stjórnað.“
Afstaðan til móðurmálsins
Þetta hafði Pia Jarvad að segja
um hvernig danskan er meðhöndluð
í Danmörku af þeim aðilum, sem
um málið véla. Jorn Lund hefur
stundað rannsóknir á afstöðu Dana
til dönskunnar. Sem stendur er verið

O
u_
Úr blaðadómi um OFUREFLI eftir Leó E. Löve.
Pia Jarvad á skrifstofu Dönsku málnefndarinnar. „Nefndin skráir
ný orð, en með skráningunni eru orðin ekki viðurkennd á neinn
hátt sem góð eða vond, æskileg eða óæskileg, aðeins að þau eru til
í málinu.“
Jorn Lund prófessor við Danska
kennaraháskólann. „Norðmönn-
um finnst málið sitt til dæmis
yfirleitt gott. Það finnst Dönum
ekki og það er áhyggjuefni."
að gefa út í Danmörku ritverk í
nokkmm bindum um sjálfsímynd
Dana, hvernig Danir sjái sjálfa sig
og hvaða hugmyndir þeir geri sér
um sig. Eitt bindið verður um tungu-
málið og það skrifar Jorn Lund. Á
næstunni mun hann taka að sér yfir-
stjórn á stóra verkefni, sem er út-
gáfa á tuttugu binda danskri al-
fræðiorðabók, sem Gyldendal mun
gefa út.
.Jorn Lund fæst við rannsóknir á
nútíma dönsku, en hann hefur líka
augun á íslensku og hefur lengi
haft. Þegar hann var tæplega tvítug-
ur hafði hann mikinn áhuga á forn-
íslensku, á sjálfu tungumálinu og
málfræðikerfi þess og samdi þá bók
til að hjálpa dönskum stúdentum til
að átta sig á því. Meðhöfundur var
félagi hans, sem hann hefur síðar á
stundum starfað með, Lars Brink
prófessor við HI. Síðan hefur nútím-
amálið orðið ofan á og í fyrra var
hann á íslenskunámskeiði á íslandi
og ætlar að halda áfram íslenskun-
áminu. Eins og hann segir sjálfur,
kann maður ekki íslensku þó maður
geti lesið Morgunblaðið. Það þarf
meira til að skilja mælt mál og geta
talað sjálfur. Jorn Lund þekkir af-
stöðu íslendinga til tungumálsins
líka í gegnum starf sitt í Norrænu
málnefndinni.
En hafa íslendingar aðra afstöðu
til íslenskunnar en Danir til dönsku?
JL: „Já. Ég veit reyndar að íslend-
ingar vakna ekki og sofna með hugs-
anir um móðurmálið í kollinum, en
ég held að þeir séu menningarlega
meðvitaðri en landar mínir. Þegar
jafn fámenn þjóð og íslendingar
skapa sér menningu er það vegna
þess að það er vilji fyrir því. Danir,
Svíar og Norðmenn geta lært mikið
af litlum löndum eins og íslandi og
Færeyjum. Lestur og bóksala er
goðsögn, sem Islendingar halda
mjög á lofti, en það er líka satt að
bækur seljast þar og ég efast ekki
um að þær eru lesnar.
íslendingar slitu ekki tengslin við
Danmörku fyrr en 1944, en þeir
höfðu lengi trúað á sjálfstæði sitt.
Ég held að ekkert ýti jafn kröftug-
lega undir tilfinningu fyrir menningu
og máli eins og slíkar aðstæður. Á
stríðsárunum var sama uppi á ten-
ingnum þar. Þá vom stofnuð móður-
málsfélög víða um landið, sem vildu
meðal annars kenna öðrum norræn-
um þjóðum að nota norræn orð frem-
ur en germönsk. Hálftíma eftir
stríðslokin urðu þessi félög að at-
hlægi, það varð hallærislegt að
hugsa eftir þessum brautum. I sam-
bandi við umræður um Evrópuband-
alagið virðist þessi tilfmning aftur
styrkjast í Danmörku."
Tungumálið ber í sér
menningarsöguna
„Flestir Danir líta eingöngu á
málið sem samskiptatæki, en hugsa
minna út í að málið er sameign þjóð-
arinnar og tengir hana saman. Orð-
in, tungumálið, bera; sér menning-
arsögu þjóðarinnar. í dönskunni er
norrænt lag frá víkingatímanum,
síðan koma inn lágþýsk orð á miðöld-
um og frá og með siðbótinni urðu
háþýsk áhrif sterk. Seinni áhrif sjást
á ákveðnum sviðum. Leikhúsmálið
er frá Frakklandi og bankamálið er
frá Ítalíu. Nú er það enskan, sem
er áhrifavaldur. Þessi lög í tungu-
málinu sýna hvað Danir hafa þurft
að nota af orðum og hvaðan þeir
hafa tekið af. Orðin sem lifa, eru
þau sem þarf að nota. Það má líkja
þessum lögum í málinu við setlög í
jarðveginum, þar sem hvert lag seg-
ir til um hvaðan menningarvindarnir
blésu á hveijum tíma. Þessi lög eru
augljósari í dönsku en íslensku.
Svo segir hvert mál einnig mikið
til um þá menningu, þar sem málið
er talað. í grænlensku era mörg
mismunandi orð yfir snjó. Danir eiga
ríkulegan orðaforða tengdan land-
búnaði. Um leið og maður lærir
móðurmálið, færir maður allt það
gamla í málinu inn í nútímalífið.
Fáir hugsa svo hvernig málið teng-
ist og stýrir tilfinningalífinu.
Málið er miklu meira en bara sam-
skiptatæki og ég held að íslendingar
geri sér betur grein fyrir því en
Danir. Þess vegna finnst íslending-
um Danir vera léttúðugir varðandi
málið. Við virðumst láta allt fljóta.
Danskir málvísindamenn láta sér
nægja að lýsa málinu, meðan ýmsum
íslenskum starfsbræðrum okkar
finnst að þeir eigi að ganga lengra
og stýra málinu. Það hvarflar aldrei
að mér að álíta til dæmis mál gamla
fólksins betra en mál þess unga. í
framburðarorðabókinni, sem við
Lars Brink sömdum, er öllum fram-
burðartilbrigðum lýst, en það er ekki
dæmt um hvort einn framburður sé
öðrum betri eða réttari."
Og þú finnur aldrei hvöt hjá þér
til að segja fyrir um slík atriði?
JL: „Nei, mér finnst mikilvægast
að lýsa tungumálinu, en hver á að
gera það? Eg held að Danska mál-
nefndin sé best til þess fallin. Marg-
ir af þeim, sem blanda sér í umræð-
ur um málið, til dæmis frá móður-
málsfélögum, eru einmitt mjög
íhaldssamir, svo það er ljóslega til-
hneiging í forskriftaráttina þaðan.
Ég hef kynnt mér lesendabréf um
mál og málfar og þau eru öll í þessa
áttina. Flest þeirra komu frá eldra
fólki og flest bréfanna eru gagnrýni
á málfarið í útvarpi og sjónvarpi.
Af því kynni maður að álykta að
þetta sé útbreidd skoðun meðal
Dana, en ég ,fékk tækifæri til að
rannsaka afstöðu Dana til málsins
á öðmm forsendum. Þá kom annað
í ljós. Með aðstoð stúdenta var haft
samband við fólk víða að úr þjóðfé-
laginu. Hver stúdent átti að finna
sex manns á mismunandi aldri, úr
mismunandi félagshópum og land-