Morgunblaðið - 11.12.1991, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MlÐVIKUDAGUR 11. DESEMBER 1991
Harðir skilmálar Maríu
__________Bækur_____________
Björn Bjarnason
Skilmálarnír hennar Maríu. Höf-
undur: Nanna Rðgnvaldardóttir.
Útgefandi: Iðunn, 1991. 201 bls.,
ljósmyndir.
María Þorsteinsdóttir skipaði ser
ung í hóp þeirra íslendinga, sem
höfðu trú á Sovétríkjunum og litp
til þeirra í von um að þar væri fram-
tíðarríki sósíalisma og kommún-
isma að rísa. Hún hefur einnig
verið virk í þeim samtökum vinstri-
sinna, er kenna sig við frið. María
var um árabil burðarás í Menning-
ar- og friðarsamtökum íslenskra
kvenna. Hefur hún sótt fjölmarga
alþjóðlega fundi, sem efnt hefur
verið tii undir friðarmerkjum
kommúnista og sósíalista. í ævi-
sögu Maríu er sagt frá þessum
störfum hennar. Það er gert á ein-
lægan hátt og án þess að um áreitni
í garð andstæðinga sé að ræða.
Bókin er ekki neitt varnarrit heidur
trúverðug lýsing á lífi og störfum
Maríu Þorsteinsdóttur. Eftir lestur
þessarar skilmerkilegu bókar henn-
ar og Nönnu Rögnvaldardóttur er
mér Ijóst, að Maríu hafa verið sett-
ir óvenjuharðir skilmálar i lífinu.
Ég tek undir með bókarhöfundi í
inngangi: „En hún hefur ekki látið
dóma heimsins beygja sig.“
Furðulegt er, að María skuli aldr-
ei hafa leitað styrks í kristinni trú
í lífi sínu. Líklega hefur trúin á
marxismann komið í hennar stað,
en þó réð tilviljun því meira en ein-
læg sannfæring, að hún greiddi
kommúnistum atkvæði sitt í fyrsta
sinn. Var hún þá formlega skráð í
Framsóknarflokkinn. Hún segir frá
því, að eiginmaður hennar, Friðjón
Stefánsson rithöfundur, hafi sótt
miðilsfundí eftir sviplegt andlát
einkasonar þeirra. Þá segir hún:
„Hann (Friðjón) var sannfærður
um að það væri líf eftir þetta, en
ég hef aldrei viljað trúa neinu,
hvorki þessa heims né annars, sem
ég hef ekki getað þreifað á, og hef
reynt að mynda mér ekki skoðun
fyrr en samviska mín segir mér að
mér sé stætt á henni.“ Segir María
þó frá yfirskilvitlegri reynslu, er
tengist dauða manns hennar ann-
ars vegar og ritun ævisögu hennar
hins vegar, en þar kemur látin
dóttir hennar við sögu.
Tíminn á gangi
í miðbænum
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Bragi Olafsson: Ansjósur. For-
lagið 1991.
Ljóð Braga Ólafssonar gerast á
mörkum hversdagsheims og hugar-
flugs. Venjulegt umhverfi og það
sem í fyrstu lítur út fyrir að vera
sakleysisleg mynd borgarlífs til
dæmis getur í einni andrá breyst í
andhverfu sína eða orðið fáránleik
að bráð. í ljóðum Braga sem leyna
einatt á sér má búast við ýmsu.
Eitt er víst að flest þeirra eru líkleg
til að koma lesandanum á óvart.
Mér hefur lengi þótt Bragi meðal
athyglisverðari skálda þeirrar kyn-
slóðar sem enn má kalla unga og
nýja bókin, Ansjósur, fær mig ekki
til að skipta um skoðun.
Sjálfur tíminn nefnist eitt ljóð-
anna, í styttra lagi og þess vegna
heppilegt að grípa til:
Sjáist hann ganga um götur miðbæjarins
klúrum skrefum og allt að því fom
eða sveitalegur
má slá því föstu sem staðreynd
að nú er ekki virkur dagur
heldur helgi. En þessi maður
- hvílíka voðalega ævi sem hann hefur lifað -
er ekki hingað kominn til að sýna manni
hvað tímanum liður
hann er sjálfur tíminn
og hræðilega litur hann illa út.
Óneitanlega vel ort og nálægðin
við_ yrkisefnið áhrifamikil.
í mörgum ljóðanna í Ansjósum
er glettni og glaðværð liggur mér
við að segja, en ekki bara venjuleg
fyndni. Alvarleg ljóð bregða allt í
einu á leik, afhjúpa hátíðleikann og
í ljós koma skoplegar hliða'r.
Islenskí
draumurinn
í ritdómi mínum um íslenska
drauminn eftir Guðmund Andra
Thorsson sem birtist í blaðinu sl.
laugardag féll út greinarmerkja-
setning á nokkrum stöðum þannig
að svo virtist sem ég væri að eigna
mér setningar úr skáldsögunni. Svo
er þó ekki og birtast hér tilvitnanir
sem áttu að standa innan gæsa-
lappa: „Þetta gerist allt í hausnum
á mér.“, „Hún var að hugsa. Hugs-
aði hann. Hugsa ég.“ og „Ég er
engu nær.“
Guðrún Þóra Gunnarsdóttir
Bragi Ólafsson
Þetta gildir ekki síst um prósa-
ljóðin sem öll eru skemmtileg hvert
með sínum hætti. Þau eru „koníak
fyrir hjartað“ svo að stuðst sé við
Ævisöguritun.
Oft eru prósaljóðin (og reyndar
hin ljóðin líka) svipmyndir úr er-
lendum borgum, draga upp myndir
frá ferðum skáldsins um heiminn.
En þettá er ekki einhlítt því að jafn-
vel er skroppið upp í Mosfellsdal.
Algengari eru þó Ijóð með heitum
eins og Borgin Zagreb og Nám-
skeið í Lissabon.
Borgin Zagreb tjáir þau sannindi
að „eftir að hafa klæðst fötum frá
ákveðnum stað er maður ekki leng-
ur á sama stað“. í prósaljóðunum
,eru stundum þankar eilítið heim-
spekilegir og svo er um fleiri ljóð
Braga Ólafssonar. Þetta ætti þó
ekki að fæla lesendur frá þeim. En
ljóst er að Bragi er dálítið veikur
fyrir svokölluðum aforismum eða
kjamyrðum, ekki beinlínis speki-
málum ef einhver skyldi halda að
við þau væri átt.
Það er víða þægilegur rabbtónn
í Ansjósum, ekki síst í lengri ljóðun-
um. Dæmi um þetta er Hótellykill
sjöundu hæðar og Bréfberinn
þorpsfíflið og glugginn. í þessum
ljóðum koma fram þeir kostir
skáldsins sem lýsa sér í óvæntum
sjónarhornum eins og við þekkjum
úr fyrri bók hans, Dragsúgi. En
Bragi getur líka ort hnitmiðað og
af myndvísi, samanber Festinguna:
Ég horfi á borg í rigningu
kjötskrokk hangandi í krók
stúlku frá Ipanema
vera leikna á sög úr vatni.
í bókinni eru fjölmargir einstakl-
ingar nefndir til sögunnar og er
hún þannig með sínum hætti ómet-
anleg heimild um þá, sem hafa
verið virkir á pólitískum starfsvett-
vangi Maríu. í bókinni er brugðið
upp skuggalegri mynd af samfélagi
íslenskra námsmanna í Leipzig í
Austur-Þýskalandi undir lok sjötta
áratugarins. Þessi námsmannahóp-
ur varð frægur fyrir SIA-skýrslurn-
ar svonefndu. Hann hefur verið til
umræðu undanfarið vegna tengsla
við Helgu Novak, þáverandi Stasi-
njósnara. í þessari bók kemur hann
svo enn við sögu með óskemmtileg-
um hætti, svo að ekki sé meira sagt.
Vegna skoðana sinna og sann-
færingar hefur María marga hildi
háð. Hún var um tíma starfsmaður
Sóknar, þar sem Aðalheiður Bjarn-
freðsdóttir náði kjöri sem formaður
1976. Eitt fyrsta verk Aðalheiðar
var að reka Maríu þremur dögum
eftir þátttöku hennar í Keflavíkur-
göngu. Þegar María tók virkan
þátt í kosningabaráttunni til stuðn-
ings Vigdísi Finnbogadóttur í for-
setakosningunum 1980, var hún
kölluð út af kosningaskrifstofunni
og beðin að koma í kaffi á Mokka
með alþýðubandalagskonu. Sú
kvartaði undan því að María leyfði
sér að vera á skrifstofunni, þar sem
hún væri „svo stimpluð“. María
varði sig með því að Vigdís hefði
tekið þátt í starfi friðarhreyfíngar-
innar, en frá þeirri þátttöku er ein-
mitt sagt í bókinni. Fór svo að
myndir sem teknar voru af þeim
Maríu og Vigdísi saman á
kosninganóttina voru sendar út um
öll Nofðurlönd og sáu dætur Maríu
þær í sænska sjónvarpinu. Þá segir
María frá því, að undir jól 1980
hafi herstöðvaaridstæðingar ákveð-
ið að efna til friðarfundar, þar sem
Eyjólfur Friðgeirsson fískifræðing-
ur yrði meðal ræðumanna. Hafi
verið farið með tilkynningu um
þetta á0Þjóðviljann en Kjartan Ól-
Vegur
Bókmenntir
Kjartan Árnason
Torgny Lindgren: Naðran á
klöppinni. Skáldsaga, 109 bls.
Hannes Sigfússon þýddi. Mál og
menning 1991.
„Þrennt undrast ég, og hið fjórða
er mér ókunnugt um: Veg arnarins
um loftið, veg nöðrunnar yfir klöpp-
ina, veg skipsins um reginhaf og
veg manns til konu.“ Þannig komst
Salómon Davíðsson að orði í orðs-
kviðum sínum.
Sögumaður þessarar sögu er Jó-
hann Jóhannsson, kallaður Janni
gortari; orðum sínum beinir hann
til Drottins. Miklir atburðir og vo-
veiflegir hafa gerst í lífi Janna og
saga móðurfjölskyldu hans hefur
verið píslarsaga hin mesta. Hún
hófst þegar afi hans, fyrir sakir
hrekkleysis og lítillar fyrirhyggju,
glutraði jörð sinni í hendur kaup-
manni sveitarinnar, fjölskyldan
varð í einni hendingu leiguþý og
uppá náð kaupmanns og yfirvalda
komin, ekkert fé til í koti; það var
fátt til ráða. Þá stingur kaupmaður
uppá greiðsluhætti sem síðar var
viðhafður frammí næsta ættlið:
dóttirin á bænum, Tea móðir Janna,
skyldi greiða leiguna með því móti
sem félaus kona getur greitt manni
skuld. Þannig varð Eva til.
Að kaupmanni látnum tekur son-
ur hans, Karl Orsa, við umsýslu
föður síns og viðhefur sömu inn-
heimtuhætti og sá gamli. Þannig
verður Tilda til, en hún er hálfsyst-
ir Evu sem jafnframt er hálfsystir
föður hennar „og að auki föðursyst-
ir systur sinnar og nánast eins kon-
ar mágkona sinnar eigin móður“.
Þannig spinnst sagan áfram í kyrr-
látum stíl, það er eins og sögumað-
ur sé að reyna að átta sig á þeim
atburðum sem gerst hafa. En það
býr eitthvað undir þessu kyrra yfir-
María Þorsteinsdóttir
afsson ritstjóri neitaði að birta
hana. Þá fór María sjálf til fundar
við ritstjórann og sagði Eyjólf ekki
ætla að minnast á alþjóðamál eða
sósíalísk ríki. Síðan segir: „Það var
alveg sama. Eyjólfur hafði haldið
fyrirlestur hjá MÍR 7. nóvember
og farið fögrum orðum um Sovét-
ríkin, og eftir slíkan væri ekki
hægt að birta neitt.“
Þetta eru næsta ótrúleg dæmi
og veita mikla innsýn inn í hræðsl-
una og hræsnina sem ríkt hefur í
röðum vinstrisinna og alþýðu-
bandalagsmanna við eigin stefnu
og pólitískan uppruna á undanförn-
um árum. Eftir þetta samtal við
Þjóðviljaritstjórann ákvað María að
segja skilið við Alþýðubandalagið
við fyrsta tækifæri og það fékk
hún, þegar Kvennalistinn kom til
sögunnar. Um þann stjórnmála-
flpkk segir María.meðal annars:
„Ég varð ekki fyrir vonbrigðum.
Konurnar sem mótuðu Kvennalist-
ann hugsuðu allt öðru vísi en fólk
í Alþýðubandalaginu. Þær voru
ekki með neina sjálfkrafa tor-
tryggni gagnvart einu eða neinu.“
Kvennalistinn höfðaði þannig til
þeirra sem töldu sig ekki eiga leng-
ur heima í Alþýðubandalaginu
vegna róttækni sinnar eða hollustu
við hin sósíalísku ríki. Svo sem
kunnugt er hefur síðan kvarnast
úr Alþýðubandalaginu með brott-
hvarfi fólks þaðan til Alþýðuflokks-
ins, fólks, sem sættir sig ekki við
dáðleysi forystunnar í uppgjöri við
hina kommúnísku fortíð. Bókin um
Maríu vekur því meðal annars
þessa pólitísku spurningu: Er Al-
þýðubandalagið aðeins rótlaus
hentistefnuflokkur sem þorir í senn
hvorki að eiga neina pólitíska fort-
íð né gera upp við hana?
Ævisaga Maríu Þorsteinsdóttur
er unnin af vandvirkni. Ekkert er
undan dregið í lýsingum á því, sem
á daga hennar hefur drifið. Les-
andinn hlýtur að virða þrautseigju
Maríu og þolgæði á mörgum erfið-
leikastundum. Hann hlýtur einnig
að finna til með henni vegna þess
sem á hana hefur verið lagt jafnt
í einkalífi og á pólitískum vett-
vangi.
Undir bókarlok segir María með-
al annars: „Þegar ég horfi á at-
burði dagsins í dag líður mér stund-
um eins og manneskju sem hefur
barist og beðið ósigur. Ekki fyrir
það að sósíalisminn er hruninn,
heldur vegna þess að mér þykir illa
horfa um frið í heiminum, þrátt
fyrir allt tal um slökun og afvopnun
... Þegar ég horfi á þessa þróun
finnst mér stundum eins og allt það
sem ég hef verið að beijast fyrir
seinustu fjörutíu til fimmtíu árin
sé til einskis. Eigi að síður mundi
ég beijast fyrir því enn á ný - og
reyna að láta bátinn halda horfi.“
Fyrir andstæðinga sósíalisma og
kommúnisma er ástæðulaust að
hafa uppgjör eins og þetta í flimt-
ingum. María stendur hér í sömu
sporum og milljónir manna, sem
hafa trúað á blekkingar kommún-
ismans og ágæti Sovétríkjanna.
Hún gerði rétt í því að fara að
óskum látinnar dóttur sinnar og
skrá ævisögu sína af þeirri hrein-
skiptni sem henni er eðlislæg. í því
efni sýnir hún enn á ný meira hug-
rekki en þeir samheijar hennar,
sem þora hvorki að horfast í augu
við pólitíska fortíð sína né samtíð.
manns tíl konu
Torgny Lindgren
borði, þótt „allt sé einsog það er“
líkt og sögumaður er óþreytandi við
að segja, þá liggur eitthvað ógn-
vænlegt í loftinu, mann grunar að
ef til vill dragi hann eitthvað undan
í tali sínu við guð, en varla nema
af því honum er ekki fullljóst hvern-
ig atburðir hanga saman; það renn-
ur þó upp fyrir honum eftir því sem
tali hans við Drottin vindur fram.
Þessi efí sögumannsins er aldrei
orðaður fremur en margt annað í
sögunni — en er þar samt. Þessi
saga er raunar full af einhveiju sem
ekki er beinlínis sjáanlegt; knappur
og orðvar stíll sér fyrir því. En það
er þarna samt. Tilvitnanir í hina
helgu bók eru tíðar í textanum, þar
á meðal í Salómon og þar er líka
mikil músík — danslög og sálmar.
Það er undir hveijum og einum les-
anda komið að skiljá og skynja það
sem hann ekki sér. Þannig er iífið
kannski líka: Fullt af einhveiju sem
er ekki þar en er þar þó samt.
Hvernig getur lítilmagni varist
yfirgangi valdsmanns? „Á náðir
hvers gátum við leitað?" spyr Janni
aftur og aftur. Þessir bjargarlausu
leiguliðar voru með öllu háðir lánar-
drottni sínum, kaupmanninum. En
það reyndist gagnkvæmt. í raun
tilheyrði þetta fólk allt Sömu fjöl-
skyldu, bæði í eiginlegum og óeigin-
legum skilningi. Karl Örsa gerði
Evu hálfsystur sinni barn: „Dreng-
urinn hennar Evu mun eiga móður-
bróður sinn að föður, sagði mamma.
Og hann verður bróðir móðursystur
sinnar. Og Eva verður bæði móðir
hans og föðursystir. Og hajin verð-
ur systkinabarn sjálfs sín.“ En mik-
ið vill meira; þegar Eva og Tea eru
horfnar af sjónarsviðinu vill Karl
Orsa að kona Janna geri upp skuld-
ina. En þar gekk hann of langt og
græðgi hans leiðir til voðaverks sem
í fyrstu virðist ekki ætla að hafa
neinar afleiðingar en þá grípur
Jörðin í taumana, æðstu yfirvöld,
Drottinn sem Janni var allan tímann
að tala við. Eða hvað?
Naðran á klöppinni er afar ein-
föld saga en sérkennilega marg-
brotin og stórbrotin í einfaldleika
sínum, ágeng, mögnuð. Stíllinn er
laus við flúr, hlutlægur, án toppa
og dala; minnir dálítið á sögur
Antti Tuuris af Hakala-feðgum,
þótt Lindgren sé úr Vesturbotni en
Antti úr Austurbotni.
Spurning sem eftir stendur: Hver
er naðran á klöppinni? Kaupmaður-
inn, folinn og' yfirvaldið Karl Orsa
eða sögumaðurinn, Jóhann Jó-
hannsson, kallaður Janni gortari (af
hveiju gortaði hann?) sem aldrei
svaf hjá nema einni konu?
Flug arnarins fyllir okkur lotn-
ingu, sigling skipsins aðdáun, skrið
nöðrunnar ótta en eftir stendur
þetta: Hver er vegur manns til
konu?
En spurning þessa verks er
stærri; hún spyr: Hver er vegur
manns til annarra manna? Og sneið-
ir nokkur vegur framhjá mönnun-
um?
Þýðing Hannesar Sigfússonar er
framúrskarandi.