Morgunblaðið - 22.03.1992, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. MARZ 1992 C 15
síðasta forsætisráðherra íranskeis-
ara, í París í ágúst. Þeir hafa einnig
skipað sér í fremstu röð andstæð-
inga tilrauna til að miðla málum í
deilum Araba og ísraelsmanna og
stóðu fyrir ráðstefnu andstæðinga
þeirra tilrauna á sama tíma og efnt
var til friðarráðstefnu í Madrid í
haust.
Skálmöld í Alsír
í Alsír hlupu íranar í skarðið
þegar Saudi-Arabar sviptu bók-
stafstrúarmenn fjárhagsaðstoð
vegna stuðnings við Iraka í Persa-
flóastríðinu. íranar greiddu veru-
legan hluta kostnaðarins við bar-
áttu bókstafstrúarmanna fyrir
kosningarnar í janúar þegar hreyf-
ing þeirra, FIS, hlaut 188 sæti af
231, sem kosið var um í fyrri um-
ferð. Síðari umferðinni var aflýst
og síðan hefur FIS staðið fyrir nær
stöðugum mótmælaaðgerðum.
Neyðarástandi hefur verið lýst yfir
og tugir hafa fallið.
Alsírskir bókstafstrúarmenn æsa
til uppreisnar, en yfirvöld reyna að
fá dómstóla til að banna FIS. Hreyf-
ingin segir ofbeldi eina úrræðið. ef
hún verður bönnuð og „alvarlegar
viðræður“ verða ekki teknar upp.
Engin áhrii' hefur haft að tveir leið-
togar tengdir FIS hafa verið teknir
í stjóm Alsírs, sem reynir að ná
aftur yfirráðum yfir 10.000 bæna-
húsum með hjálp annars þeirra,
trúarieiðtogans Sassi Lamouri í
Algeirsborg.
Ahrifa múhameðskra bókstafs-
trúarmanna er jafnvel farið að
gæta í Saudi-Arabíu, höfuðvígi bar-
áttunnar gegn Saddam Hussein,
sem er líklega girnilegasta herfang-
ið í þeirra augnm. Trúaðir öfga-
menn í Saúdi-Arabíu halda uppi
stöðugri gagnrýni á stefnu stjórn-
valda og helztu ríkisstofnanir sæta
árásum í trúarstofnunum.
Helzti trúfræðingur Saudi-Arab-
íu, Abdelaziz bin Baz, hefur sakað
öfgamenn um að reyna að „eitra“
andrúmsloftið í landinu og breyta
„gegn vilja guðs“. Turki al Faisal
prins, yfirmaður leyniþjónustunnar,
tók undir þessa gagnrýni í óvenju-
legri ræðu og lýsti yfir að bandalag
Saudi-Arabíu og Vestui"veldanna í
Peraflóastríðinu hefði beinzt gegn
islömskum lögum.
Súdan byltingarmiðstöð
í Súdan hafa íranar aukið ítök
sín með hjálp trúarleiðtogans Hass-
ans al-Turabis, sem hefur bæði tögl
og hagldir í stjórn landsins. Turabi
hefur lengi barizt fyrir stofnun isl-
amslcs ríkis í Súdan og fyrir tilstilli
hans voru innleidd ströng, islömsk
lög (sharia), sem kveða á um að
aflima skuli fanga eða grýta þá í
hel.
Turabi hefur sagt að Súdan sé
tilvalin bækistöð til útflutnings á
islömsku byltinguna til Araba- og
Afríkulanda. Athygli hans beinist
einkum að grannríkjunum Sómalíu,
Eþíópíu, Kenýa og Djibouti. „Eftir
eitt ár verður ekki einn einasti
franskur hermaður eftir í Djibouti,"
sagði hann nýlega,
Á bak við Súdana standa íranar,
sem eru minnugir þess að Khomeini
lagði ríka áherzlu á útbreiðslu bylt-
ingarinnar til „austurhorns" Afríku.
Með aukhum áhrifum í-Súdan hefur
fyrsta skrefið verið stigið og nú er
talið að íranar stundi víðtæka
undirróðursstarfsemi meðal múha-
meðstrúarmanna í Kenýa, Eþíóþíu,
Sómalíu og Djibouti.
Nýlega kölluðu stjórnir Túnis og
Egyptalands sendiherra sína heim
frá Khartum vegna stuðnings Súd-
ana við bókstafstrúarmenn. Jafnvel
Gaddaffi ofursti hefur sakað þá um
stuðning við heittrúaða í Líbýu.
Bandarikjamenn hafa hótað stjórn
Súdans hörðu, ef slóð hryðjuverka-
manna verði rakin þangað.
Hizbollah og fleiri róttæk sam-
tök hafa opnað skrifstofur í Khart-
um og komið á fót æfingabúðum
í Súdan. íranar hafa veitt Súdön-
um ríflega efnahagsaðstoð og
Súdanar fá eina milljón lesta af
olíu á ári frá íran endurgjalds-
laust auk 1,4 milljóna lesta á
vægu verði. Þeir hafa einnig feng-
ið skotfæri og hergögn að and-
virði 20 milljónir punda frá íran,
þar á meðal kínverskar Silkworm-
flaugar.
Um 2.000 íranskir byltingarverðir
og 1.000 liðsmenn Hizbollah munu
hafa verið sendir til Súdans og sjá
aðallega um þjálfun hermanna og
mannvirkjagerð. Þeir hafa meðal
annars þjálfað nýliða í vopnuðum
alþýðusveitum, sem eiga að treysta
stjómina í sessi, og bókstafstrúar-
menn, sem eiga að taka við stöðum
yfirmanna í súdanska hernum.
Togstreita í Mið-Asíu
Á sama tíma hefur skjótt hrun
Sovétríkjanna leitt til þess að íran-
ar hafa reynt að auka áhrif sín í
íslömsku lýðveldunum í Mið-Asíu
og jafnvel boðið sovézkum kjarn-
orkuvísindamönnum að ganga í sína
þjónustu, þótt því sé neitað. Nýlega
hraðaði James Baker utanríkisráð-
herra sér til lýðveldanna til að flýta
fyrir opnun bandarískra sendiráða,
sem eiga að vega upp á móti írönsk-
um áhrifum.
Bandaríkjamenn reyna að
tryggja að Mið-Asíulýðveldin taki
sér Tyrki til fyrirmyndar en ekki
írana. Ef íbúar lýðveldanna fara
að dæmi Tyrkja er talið að þeir
muni aðhyllast hófsemi í trúmálum,
lýðræði og hugmyndir um frjálst
markaðshagkerfi, en islamska bók-
stafstrú, valdboðsstefnu og fjand-
samlega stefnu gagnvart Vestur-
löndum, ef þeir fara að dæmi írana.
Vestrænir leiðtogar hafa hvatt
Tyrki til að taka að sér forystuhlut-
verk í þessum hluta heims til að
efla vestræn áhrif. Tyrkir hafa tek-
ið vel í það, en kvarta yfir of litlum
stuðningi frá Vesturlöndum. Hing-
að til hafa þeir borið hærri hlut í
samkeppni við írana um vinsældir
og áhrif í Mið-Asíu.
Það sem af er árinu hafa Tyrkir
gert samninga um efnahags- og
menningarmál við Mið-Asíulýðveld-
in Kazakhstan, Úzbekístan, Túrkm-
enístan og Kírgízístan auk Az-
erbajdzhans í Kákasus. Forsetar
Úzbekístans, Kazakhstans og
Krírgízístans hafa farið lofsamleg-
um orðum um „tyrknesku fyrir-
myndina" og lýst því yfir að þeir
muni velja „tyrknesku leiðina.“
íbúar þessara nýju, sjálfstæðu
lýðvelda að Azerbajdzhan undan-
skildu eru hófsamir súnnítar eins
pg Tyrkir, en ekki sjítar eins og
íranar. Þjóðir Mið-Asíu eru fátækar
og frumstæðar og af 50 milljónum
múhameðskra íbúa svæðisins eru
60% af tyrkneskum uppruna eða
tala mál skyld tyrknesku. Margir
þeirra líta upp til Tyrkja. sem þeir
telja hafa tekizt að koma á fót
þróttmiklu velmegunarþjóðfélagi
með samblandi af einkaframtaki,
lýðræði og aðskilnaði ríkis og
kirkju.
Viðskipti og trúboð
íranar hafa tekið upp stjórnmála-
samband við öll lýðveldi Sovétríkj-
anna fyrrverandi og samið við þau
um viðskipti. Samkomulag mun
hafa tekizt um plíuleiðslu frá Az-
erbajdzhan um íran til Persaflóa.
íranar reyna að gera svipaðan
samning við Túrkmenístan um
jarðgasleiðslu og hafin er lagning
járnbrautar þaðan til Teheran.
Áhrif írana eru mest í Tadzhí-
kístan, þar sem þeir hafa heitið fé
til smíði bænahúsa, og í Fergana-
dalnum, sem skiptist milli Úzbekíst-
ans, Kírgízístans og Tadzhíkístan.
Dalurinn er gróðrarstía bókstafs-
trúarmanna og þar hefur oft komið
til þjóðernisátaka á síðustu misser-
um. I Tadzhíkístan eru uppi raddir
um stofnun „Stór-Tadzhíkistans“
er nái inn í Afganistan. Afganskir
skæruliðar njóta samúðar í Mið-
Asíu og fá aðstoð frá íran ef þeir
játa bókstafstrú.
Sumir telja fullmikið gert úr til-
raunum írana til að auka áhrif sín
í norðri og segja að ekki megi gera
þá að nýrri „grýlu“ í stað gömlu
Sovétríkjanna. Iranar vilji ekki
valda ólgu í Mið-Asíu og reyni þvert
á móti að koma í veg fyrir umrót.
Hættu á úbreiðslu kjarnavopna sé
ekki til að dreifa. Einu kjarnorku-
vopnin í Mið-Asíu séu langdræg og
öll í Kazakhstan og undir eftirliti
yfii-valda í Moskvu. í Kákasus séu
heidur engin lítil, seljanleg kjama-
vopn, hentug hryðjuverkamönnum.
Aðrir telja að. Iranar vilji nota
Mið-Asíu til að auka mátt sinn og
megin, fá þaðan ódýrt hráefni og
vinnuafl og koma sér upp pólitískri
bækistöð til að útbreiða bókstafs-
trú.
íranar njóta ekki eins mikils álits
og Tyrkir í Mið-Asíu. Lýðveldin
hafa mestan áhuga á bættum efna-
hag, þótt útþenslustefna írana
kunni að fá hljómgrunn hjá bók-
stafstrúarmönnum. Hófsamari öfl
eni talin sigurstranglegri, ef til
lengri tíma sé litið, þar sem mann-
sæmandi kjör virðist aðalkeppikefl-
ið.
Nýlega gengu Mið-Asíulýðveldin
í áður óvirkt viðskiptabandalag ír-
ans, Pakistans og Tyrklands, ECO.
Mið-Asíulýðveldin gera sér vonir
um aðstoð frá þessu nýja, 250 millj-
óna manna islamska efnahags-
bandalagi, sem Rafsanjani írans-
forseti kallar „eina, stóra múham-
eðsþa fjölskyldu“.
Á leiðtogafundi bandalagsins í
Teheran tilkynntu íranar að þeir
hefðu komið á fót samvinnusamtök-
um Kaspíahafsríkja með bækistöð
í Teheran, ásamt Azerbajdzhan,
Kazakhstan, Túrkmenístan og
Rússlandi. Aðstoðarutanríkisráð-
herra Irans, Abbas M'aleki, sagði
að Iranar „hefðu ekki áhuga á út-
flutningi á bókstafstrú til Mið-Asíu
og ríkisstjórnir lýðveldanna hefðu
aldrei sagt það. Við viljum efna-
hagssamvinnu og stöðugleika og
jafnvægi á landamærunum,“ sagði
hann.
íranar eiga við efnahagserfið-
leika að stríða og hafa takmarkaða
fjárhagsgetu til að útbreiða bylting-
una í Mið-Asíu. íranskir kaupsýslu-
menn standa tyrkneskum að baki
og geta ekki boðið eins hagstæð
lán. „Almenningur treystir írönum
ekki fyllilega, þótt þeir virðist hafa
komizt að því að efnahagsaðstoð
sé vænlegri til árangurs en trúar-
ofstæki,“ segir vestrænn stjórnar-
erindreki.
Kjarnorka á útsöluverði
Sum vestræn ríki virðast hafa
meiri áhyggjur af vaxandi ógnun
frá ríkjum múhameðstrúarmanna á
suðurvæng NATO að því er fram
kom á fræðilegri ráðstefnu um
öryggismál í Miinchen nýlega. Þar
kom fram uggur um að Íranar,
Líbýumenn, írakar eða Pakistanar
kunnu að kaupa hluta kjarnorku-
búnaðar Sovétríkjanna fyrrverandi
og ráða áður sovézka sérfræðinga
í sína þjónustu til að smíða „isl-
amska sprengju".
Tortryggni múhameðskra bók-
stafstrúarmanna í garð Vestur-
landa stendur á gömlum merg, þótt
margir þeirra séu hlynntir markaðs-
hagkerfi. Ríkisstjómir nokkurra
landa í Þriðja heiminum, sem hafa
fylgt Vesturlöndum að málum,
sýndu bókstafstrúarmönnum um-
burðarlyndi á dögum kalda stríðsins
til að vega upp á móti áhrifum
vinstrisinna. Þótt þeir hefðu ekki
beinlínis samúð með írökum gramd-
ist þeim að Vesturveldin ákváðu að
leggja kjarnorkuáætlun íraka í rúst
án þess að aðhafast nokkuð gegn
ísraelsmönnum, sem talið er næsta
víst að hafi komið sér upp kjarn-
orkuvopnum.
Á ráðstefnunni var ekki minnzt
á Varsjárbandalagið sáluga og fjall-
að um „umhverfis-hryðjuverk“ í
anda Iraka, „fólksfjölgunar-spreng-
ingu“ í Norður-Afríku, togstreituna
í Mið-Asíu og kinverskar eldflaugar
í Miðausturköndum.
Talsmaður þýzkra jafnaðar-
manna í utanríkismálum, Norbert
Gansel, vildi ekki að „islömsk bók-
stafstrú yrði gerð að nýjum óvini“.
Formælandi vestur-þýzka land-
varnaráðuneytisins, Willy Wimmer,
hvatti og til gætni og taldi viðbrögð
Vesturlanda við sigri FIS í Alsír
bera vott um svipaðan „tauga-
óstyrk" og þegar sovézkum SS-20
kjarnaflaugum var stillt upp á síð-
asta áratug.
Nýtt olíubann?
Gerhard Stoltenberg landvarna-
ráðherra endurvakti hugtök frá ár-
unum fyrir írönsku byltinguna 1979
og sagði að „nýtt hættuástand
gæti skapazt af mörgum samvirk-
andi ástæðum á svæðum, sem hefðu
úrslitaþýðingu fyrir Evrópu“. Hann
kvað umrót á óróasvæðinu frá Pak-
istan til Alsírs geta náð til næsta
nágrennis Evrópu og sagði: „Við
blasa hættur, sem geta haft áhrif á
okkur. Eg tel ekki útilokað að olíu-
bann kunni að koma aftur til greina."
Pierre Lelleouche, ráðunautur
hægri leiðtogans Jacques Chiracs,
lýsti áhyggjum Frakka af ólgunni
í Alsír. Hann kvað mesta hættu
stafa frá hugsanlegri fólksfjölgun
í múhameðskum ríkjum, sem kynnu
að koma sér upp kjarnorkuvopnum
innan skamms, og nefndi tvö. „Als-
ír og Pakistan eru við túngarð Evr-
ópu,“ sagði hann.
Forseti brezka herráðsins, Sir
Richard Vincent marskálkur, lagði
áherzlu á að hætta kynni jafnvel
að stafa frá ríkjum, þar sem hóf-
samir múhameðstrúarmenn væru
við völd, og benti á að auðvelt
væri að flytja eldflaugar frá Saudi-
Arabíu til Norður-Afríku. „Saudi-
Arabar eiga kínverskar eldflaugar,
sem gætu hæft London á morgun,
ef þær væru fluttar vestur Miðjarð-
arh'áf," sagði hann.
Þótt Tyrkir eigi aðild að NATO
hafa þeir lengi verið litnir hornauga
vegna múhameðskrar arfleifðar og
mannréttindabrota. Nú biðla vest-
rænir leiðtogar ákaft til þeirra í
þeirri von að stjórn þeirra geti breitt
út vestrænan hugsunarhátt í Mið-
Asíu. „Bandamenn okkar Tyrkir
munu hafa afgerandi áhrif á af-
stöðu íslömsku lýðveldanna sunnan
Sovétríkjanna fyrryerandi," sagði
framkvæmdastjóri NATO, Manfred
Wörner. „Það gæti ráðið úrslitum
í heimi múhameðstrúarmanna.“
Trúboð í Mið-Asíu; Tyrkir bjóða betri viðskiptakjör.