Morgunblaðið - 23.04.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 1992
KONA SEM GEINGUR
TIL MANNS Á NÆTURÞELI
AF HEIÐARLEIKA KVENNA í VERKUM HALLDÓRS LAXNESS
Bókmenntir
Súsanna Svavarsdóttir
SÉRA Sigurður, sagði hún, viljið
þér í eitt skipti ýta þessum stóru
guðfræðibókum yðar frá; viljið þér
leggja hönd á hjarta og horfa fram-
aní lifandi manneskju eitt andartak
í staðinn fyrir að blína á stúnginn
tréfótinn á lausnaranum, og svara
mér candide einni spumingu: Hver
hefur pínst meira fyrir hinn í þess-
um heimi, guð fyrir mennina eða
mennimir fyrir guð?
Þannig spyr sá einn sem hneig-
ist til stórrar syndar. Ég bið þessi
eiturbikar með eilífan dauða falinn
á botni mætti víkja frá yður.
Ég held þér rennið ekki einu-
sinni gmn í hvemig mínum högum
er háttað, sagði hún. Þér eflið grið-
kvennaslaður og orðarymt um mig
meir af illum vilja en trúlegum
rökum.
Þetta eru þúng orð, sagði prest-
urinn.
Samt hóta ég yður ekki eilífum
dauða, sem mér er sagt þýði hel-
víti á yðar máli, svaraði hún og hló.
Andlitið á honum titraði.
Kona sem geingur til manns á
næturþeli, byijaði hann, en hvarf
frá því aftur, leit eldsnart framaní
hana og sagði: Ég samasem stóð
yður að verki. Það er ekki leingur
neitt griðkvennaslaður.
Ég vissi þér munduð halda það,
sagði hún. Ég kom til að segja,
yður skjátlast. Og ég ætla að taka
yður vara fyrir að rægjar"hann.
Hans orðstír mun lifa eftir að
hætt er að hlæa bæði að yður og
mér. Hann var fús að gefa líf sitt
og hamingju til þess heiður hans
fátæka lands mætti verða meiri.
Ekkert liggur slíkum manni fjær
en vanheiðra vegalausan kven-
mann sem kemur til hans að biðja
sér ténaðar.
Kona sem geingur til manns á
næturþeli á ekki nema eitt erindi,
sagði dómkirkjupresturinn.
Sá sem aldrei getur slitið hugann
frá sínu vesölu holdi, festandi það
málað uppá vegg hjá sér i skúrgoðs-
líki með prjón í gegnum útlimina,
ellegar vitnandi um þess frygð eftir
helgum bókum, mun seint skilja
hinn sem horfinn er með líkam og
sál til þjónustu við svarlausa menn
og uppreisn síns fólks.
Það er plagsiður óvinarins að
narra til sín konuna í margskonar
gervi, undir hinu og öðru yfir-
varpi; í fyrsta sinn var það í lík-
ingu snáks til að gylla fyrir henni
eitt epli. Hann rétti henni ekki
sjálfur eplið, heldur glapti hana
með orðum svó hún tók það gegn
boði guðs. Hans eðli er ekki að
fremja saurgunarverkið, því væri
svo hlypi mannkindin frí, heldur
er hann því kallaður freistari að
hann teygir manns vilja til jákvæð-
is við sig. í þeirri bók, de operati-
one daemonum, sem hér liggur
opin, vitnast þetta með hundruðum
dæma, svosem þegar ein jómfrú
spyr í sinni ángist, þá er Satan
hefur upptendrað hana með hold-
legum vilja og rennur síðan út
millum greipa hennar: quid ergo
exigis, segir hún, carnale conjug-
ium, quod nature tuae dinoscitur
esse contrarium, hví teygir þú mig
til holdlegs samblands verandi af
aungu holdi sjálfur? — og hann
svarar: tu tantum mihi consenti,
nihil aliud a te nisi copulae cons-
ensum requiro, þú játtist mökum
við mig, og jáorð þitt var það eina
sem ég beiddist.
Þegar dómkirkjupresturinn
hafði greint þetta dæmi skilmerki-
lega á báðum túngunum fór að
styttast viðstaðan hjá gestinum.
Hún horfði á manninn um stund
með þesskonar orðlausum forundr-
unarsvip, sem jaðrar við algert
tóm. Að lokum stóð hún á fætur,
brosti úr miklum fjarska, hneigði
sig og sagði að skilnaði:
Ég þakka mínum hollvin og sál-
usyrgjara innvirðulega — fyrir
þessa skemtilegu klámsögu.
* * *
Það er Snæfríður Islandssól sem
skiptist á orðum við vin sinn, von-
biðil og sálusorgara, Sigurð
Sveinsson, dómkirkjuprest í Skál-
holti. Maður hennar, Magnús Sig-
urðsson í Bræðratungu, hefur bor-
ið hana þeim sökum opinberlega
að eiga í ástarsambandi við Arneus
Arneus og vill láta dæma hana
fyrir hórdómsbrot. Snæfríður læt-
ur sér fátt um finnast. Magnús
hefur bæði selt hana fyrir brenni-
vín og reynt að hálshöggva hana
til að ná silfri hennar til að kaupa
brennivín fyrir. Hún er öllu vön.
Og þegar dómkirkjupresturinn hef-
ur nánast staðið hana að verki við
það athæfi sem hún er sökuð um
er hún fljót að snúa Faðirvorinu
upp á andskotann. Snæfríður sem
er ljúf eins og dúfa, er líka slæg
eins og refur.
Þegar ég var að velta því fyrir
mér á dögunum, hver af skáldsög-
um Halldórs Laxness væri í mestu
uppáhaldi hjá mér — og fletta í
gegnum þær — komst ég að þeirri
niðurstöðu að það væri ævinlega
sú saga sem ég er að lesa hveiju
sinni. Þegar ég svo velti því fyrir
mér hver af persónum hans væri
mér hugleiknust, átti ég erfitt að
gera upp á milli Snæfríðar og Jóns
Prímusar í Kristnihaldi undir jökli.
Þótt flestar persónur Laxness
séu dálítið öðruvísi en fólk er flest
að því leyti að þær eru vitrari en
almenningsálitið, búa yfir meiri
skynsemi en almennt er kennt í
uppeldi, hafa betra raunveruleika-
skyn en trúarkreddur kenna — eru
þessar tvær persónur sannari og
raunverulegri en allar aðrar, jafn-
vel raunverulegri og sannari en það
fólk sem maður mætir dags dag-
lega og getur snert.
Það sem gerir Snæfríði og Jón
Prímus svo heillandi er að þau
standa við sannfæringu sína og
tilfinningar og gangast við
mennsku sinni. Það er svo sjald-
gæfur eiginleiki meðal okkar viti
borinna manna, að þau, ásamt
fleiri persónum úr verkum Hall-
dórs, hafa fengið það orð á sig að
vera loftkennd. Það hefur einkum
verið sagt um kvenpersónur hans.
Og víst er að Ugla í Atómstöð-
inni, Salka Valka og fleiri, hafa
aldrei lært að ljúga til um sjálfar
sig — ekki einu sinni til að líta
betur út í augum náungans. Þess-
vegna virðast þær kannski ekki
raunverulegar. Fyrir mér er Snæ-
fríður þeirra stærst, vegna þess
að hún gengur á vit örlaga sinna
og krefst þess að bera ábyrgð á
lífi sínu. Hún lítur ekki á sig sem
fórnarlamb eins né neins. Henni
finnst hún raunverulega eiga val
— og rétt til að velja. Hún telur
sig bera ábyrgð á lífi sínu og ger-
ir sig ánægða með val sitt hveiju
sinni — allavega þar til gæfan,
samkvæmt skilgreiningu almenn-
ingsálitsins, brosir við henni og hún
verður heitkona Sigurðar dóm-
kirkjuprests og tilvonandi bisk-
upsfrú í Skálholti. Þá klæðist Snæ-
fríður svörtu.
Eins og fram kemur í kaflanum
hér á undan, vill séra Sigurður
kenna Arneus Arneus um að hafa
tælt Snæfríði til sín, með hjálp
Freistarans. Hann leitar að söku-
dólg til að geta sjálfur varðveitt
þá ímynd sem hann hefur búið sér
tíl af Snæfríði; ímynd æsku, sak-
leysis og fegurðar. En Snæfríður
lærði ung að horfast í augu við
veruleikann og neitar að gera aðra
ábyrga fyrir lífi sínu. Á öðrum stað
í sögunni, þar sem Arneus Arneus,
vísar í Guð og örlögin og gerir þau
ábyrg fyrir því að ekkert varð úr
sambandi þeirra, segir Snæfríður
aðeins: „Já það er mikil hepni að
til skuli vera guðir og örlög.“
Kvennakaup
Það er nokkuð algengt þema í
verkum Halldórs að karlar vilji
kaupa konur — bjóða þeim gull og
silfur, lönd og virðingu. En þeir
bjóða einatt þeim konum sem ekki
eru falar. í Atómstöðinni, þegar
Búi Árland sýnir Uglu auðæfi sín
og segir: „Alt sem þú biður um
skaltu fá,“ drekkur hún teið sitt
og segir síðan: „Vel á minst, hvað-
an eru þessi orð.“ Stuttu seinna
gengur hún frá honum fyrir fullt
og allt. Hún hafði jú sagt við hann:
„Ég vii hvorki láta fátæklíng klæða
mig í druslu né ríkan mann í loð-
feld fyrir að hafa sofið hjá þeim.
Ég vil kaupa mér kápu fyrir þá
penínga sem ég hef unnið mér inn
af J)ví ég er maður.“
I Paradísarheimt kemur Steina
litla í Steinahlíðum til að kveðja
Björn á Leirum, umboðsmanninn
sem hefur getið við henni dreng,
en afneitað því og hirt til sín jörð
föður hennar. Hún, stúlkan, sem
aldrei hefur beðið um neitt, en
fengið einn gullpening og nokkra
silfurpeninga fyrir næturgreiða —
peninga sem hún hefur síðan gefið
og er fátækari en allt, verður það
eina sem er einhvers virði og karl-
inn segir: „Það veit andskotinn:
ég hef feingið mig fullsaddan. Ég
segi skilið við það alt: svaðbælin,
stöndin, konjakið, rauðaviðinn,
stóðið; og þessar stóru ráðagerðir
um að gera út vélskip með þeim
ríku fyrir sunnan; og giktina; og
skrímslið mikla í Vestmanneyjum.
Við ríðum nú í nótt suður til skips,
þú og ég og dreingurinn og náum
Morgunblaðið/ÓI.K.M.
Sveitungar Halldórs Laxness fagna honum á Gljúfrasteini þegar hann kom heim með Nóbelsverðlaunin.