Morgunblaðið - 23.04.1992, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 1992
—f—:—m r—rm 1—/< t f I—rrm—ftv—'■ rn—
háttum í huldulandinu á undan
mormónum. Nú skrepp ég uppá
loft og fer í vaðstígvélin mín.“ En
Steina fer og skilur forríkan karl-
inn eftir.
Sigurður, dómkirkjuprestur,
býður í Snæfríði æ ofan í æ, allt
frá því að hún er unglingur. Hann
safnar löndum og auðæfum og
tekur heljarstökk upp virðingar-
stigann. Bæði hann og aðrir eru
stöðugt að útlista þessa kosti
mannsins við Snæfríði; hvetja hana
til að segja skilið við Magnús í
Bræðratungu. En þótt Snæfríður
virðist í rauninni gera sér grein
fyrir því að hún endi með Sigurði,
dregur hún það í lengstu lög —
og tekur Sigurði ekki fyrr en hún
sjálf ákveður það. Hún þekkir
manninn og veit að þrátt fyrir ríki-
dæmi hans og virðingarstöðu er
hann hrútleiðinlegur, yfirborðsleg-
ur og, eins og hún bendir á í upp-
hafi inngangsins hér að ofan, talar
upp úr bókum. Þegar Snæfríður
talar um sálina, er hún að tala um
manneskjuna berskjaldaða gagn-
vart eigin breyskni, eigin tilfinn-
ingum, eigin hrösun — sem hún
ber sjálf ábyrgð á og á ekki að
koma öðrum við — þótt hún á
endanum verði að beygja sig undir
þá fullyrðingu ættingja sinna að
með vali sínu og einþykkni hafi
hún látið blett falla á sínar stóru
ættir. Hún fórnar stolti sínu, gefst
upp og íklæðist sorginni. Þegar
hinsvegar Sigurður, dómkirkju-
prestur, talar um sálina, vitnar
hann út og suður í guðsorðabæk-
ur. Hann hugsar ekkert sjálfur,
forðast lífsreynslu eins og heitan
eldinn, safnar bara veraldarauði
og blaðrar upp úr bókum. Hann
fær Snæfríði að vísu á endanum —
en það er aðeins hylkið af henni;
sál hennar og hjarta fær hann aldr-
ei. Sigurður gerir sér enga grein
fyrir því; á yfirborðinu lítur allt
vel út. Hann á fegurstu konu á
íslandi og eignarhugtakið er það
eina sem hann skilur.
Konan og samfélagið
Konurnar í verkum Halldórs
Laxness sjá gjarnan við Freistar-
'anum og sá maður sem býður í
þær, tapar þeim að eilífu. Þær eru
fyrst og fremst trúar sjálfum sér
og gangast við gerðum sínum. Þær
hafa meira siðferðisþrek en gengur
og gerist, eru heilsteyptar, sannar
og heiðarlegar. Hver einasta af
þessum stóru kvenpersónum í
verkum Halldórs Laxness hrasar
samkvæmt skilgreiningu almenn-
ingsálitsins. Snæfríður, fallegasta
og best ættaða konan á íslandi,
er spjölluð í föðurgarði, aðeins
fimmtán ára að aldri, neitar að
giftast manninum sem faðir henn-
ar velur henni og velur sér sjálf
mestu landeyðu <i Suðurlandi.
Sveitastúlkan Ugla verður ófrísk
eftir smákrimma í höfuðborginni
og eignast sitt lausaleiksbarn.
Steina litla í Paradísarheimt eign-
ast lausaleiksbarn sem ekki er
feðrað fyrr en hún flytur burt af
landinu. Ua í Kristnihaldinu sting-
ur af til útlanda með Gúdman Sing-
man á brúðkaupsdaginn sinn,
Salka Valka er ástkona Arnalds,
ljóst og leynt, án þess að hafa lof-
orð upp á hjónaband — og svona
mætti lengi telja. Þær brjóta siða-
reglur samfélagsins, lenda á milli
tannanna á náunganum, valda
hneykslun. Framferði þeirra lítur
fremur illa út í munninum á „synd-
lausum" samferðamönnum þeirra
— sem reyna að kasta steinum.
En konur Laxness verða aldrei
snertar af steinum. Ekki heldur
af trúarkreddum, lagabókstöfum
eða almenningsáliti.
Þær eru of stoltar til að láta
aðra velja sér lífshamingju, of heið-
arlegar til að kenna öðrum um
afleiðingamar af vali sínu, nógu
sannar til að gefa skít í dóm samfé-
lagsins. Þær varðveita sannfær-
ingu sína og hreinleika hjartans í
drep, kunna ekki að hræsna og þær
taka afleiðingunum af stakasta
æðruleysi.
Við, nútímakonur, sem höfum
reynt að gera karlmenn ábyrga
fyrir stöðu okkar, tölum um karla-
hefðir, þá sem gerendur og okkur
sem þolendur, ættum að geta lært
heilmikið af þessum konum. Það
hefur að mestu leyti gleymst í öllu
umtalinu um að karlmenn hafi
mótað hefðir, að konur hafa ekk-
ert haft við það að athuga, heldur
tekið þátt í leiknum. Ef mann-
eskja, ekki bara kona, er sönn og
samkvæm sjálfri sér, beygir hún
sig ekki undir hefðir eða kreddur
— heldur gengur í berhögg við
þær, án þess að standa í baráttu
eða stríði. Ef sannfæring hennar
er á skjön við almenningsálitið,
virðir hún það að vettugi. Um leið
og við höldum því fram að við séum
fórnarlömb karlahefða, erum við
að ljúga, vegna þess að við erum
of latar til að fylgja sannfæringu
okkar og hræddar við afleiðingarn-
ar sem af því hljótast. Við erum
að gangast inn á fyrirfram ákveðn-
ar hugmyndir um rétt og rangt og
kenna öðrum um. Þar með sam-
þykkjum við að vera annars flokks
verur í samfélaginu. Við erum bún-
ar að hlaða utan á okkur viðtek-
inni skýringarmykju samfélagsins
til að viðhalda eigin getuleysi til
að takast á við okkar persónulega
líf og bera ábyrgð á því.
Góðar skáldsögur lifa af allar
hefðir, kreddur og samfélagsgerð-
ir. Þótt liðin sé allt að hálf öld, frá
því Halldór Laxness skrifaði skáld-
sögur sínar og íslenskt samfélag
hafi tekið miklum útvortis breyt-
ingum, eru hugsunarháttur okkar
og afstaða til eigin lífs nánast
óbreytt. Stjórnmálamenn í dag eru
ekkert öðruvísi en Búi Árland eða
mágur hans forsætisráðherrann,
konur eru ekkert ólíkar Sigurlínu,
móður Sölku Völku, sem alltaf var
að leita að karlmanni til að sjá um
sig og karlmenn reyna enn að gera
sig gildandi með peningum eða
með því að sækja fram í völdum
og virðingu til að geta keypt sér
verðmæta konu. En í skáldsögum
Laxness eru allar merkilegustu
persónurnar lausar við svoddan
hégóma. Þessvegna eru þær eins
ferskar og nýjar og daginn sem
þær voru skrifaðar. Þessvegna eru
þær raunverulegri og sannari' en
við sem teljum okkur lifandi.
Sœvar Karl Olason
Bankastræti og Kringlunni: 13470 og 689988
• •• «OCt\.
^••••eott \
• •••eottt 5
©©•••oott 1
.••••ooctc
• ••••«oe«i
• • • • • o c t:
^•••ootct
'• • • «C0t;
• ••OOtt
• •eott
♦ •oot
«*oc
't® c
>e
Verb: 43.000