Morgunblaðið - 23.04.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. APRIL 1992
„HLUSTAÐU Á UTVARPS
ÓMA TÍMANS NÝJA“
eftir Pétur Pétursson
Halldór Laxness mun hafa orðið
til þess fyrstur íslenskra rithöfunda
að róma útvarp og áhrif þess í rit-
smíðum og ljóðum. Nú, þegar þjóð-
in samfagnar skáldi sínu, þykir rétt
að hver starfsstétt hyggi að því sem
í hugann kemur og varðar viðhorf
til vettvangsmála á hverri tíð, af-
stöðu skáldsins og afskipti.
Alllöngu áður en Ríkisútvarpið
hóf starfsemi sína vekur Halldór
Laxness athygli alþýðu á yfirburð-
um nýrrar tækni, sem sé að ryðja
sér til rúms. „Og altíeinu varð mér
það ljóst að lausn tuttugustu aldar
á vandamálum íslenskrar þjóðkirkju
getur ekki orðið nema ein, og það
er fónninn, the broadcasting, víð-
boðið.“
Þannig farast Halldóri orð er
hann segir frá veru sinni í Lundún-
um veturinn 1924, síðla sunnudags
„þegar við vorum nýsest til borðs,
að öskrað var útúr víðboðinu: séra
NN ætlar að prédika".
í grein sinni í Verði, vikublaði
Kristjáns Albertssonar, ritar Hall-
dór um þjóðkirkju og víðboð. Þar
ber hann fram þá tillögu að íslenska
þjóðkirkjan velji einn prest fyrir
allt landið en sendi altarisbrauðið
og vínið í pósti.
„Aðra eins nurlaraþjóð og íslend-
inga munar um minna en launa
heila stétt manna til að halda fyrir-
lestra sem enginn vill koma til að
heyra,“ segir Halldór og vill rífa
„þessar sítómu feysknu kirkjur og
leggja niður prestembættin og
koma fónum fyrir í húsum manna.
Með því lagi þyrfti ekki nema einn
predikara á öllu íslandi, hann gæti
setið á Kolviðarhóli og predikað
fyrir allt landið; ætti að koma þar
upp kröftugri sendistöð".
Halldór lætur ekki við þetta sitja.
Tveimur árum seinna, vorið 1926,
birtir hann ljóð, sem hann kallar
„Dögg“. Það var „ort á ritvél" og
birtist í Morgunblaðinu.
Þar segir:
Kolviðarhóll er kunnur næturgestum
kaffið er drukkið þar á brotna stólnum
og þar er voldugt víðboð handa prestum.
í Kvæðakverinu, endurskoðaðri
útgáfu 1956, hefur skáldið breytt
heiti ljóðsins. Þar heitir það „Vegur-
inn austur" og ljóðlínan um víðboð-
ið er einnig breytt: „Þar ætti að
vera útvarp handa prestum." Þá er
einnig gerð önnur breyting á ljóð-
inu. I fyrri gerð er vegurinn austur
„líkt og amerísk saga“, en í leið-
réttri útgáfu „ó, þú lífs míns saga“.
Þeir sem lesið hafa bernskuminn-
ingar Halldórs Laxness, minnast
þess að amma Halldórs tekur öllum
tækninýjungum með fyrirvara.
Henni er lítt gefið um vatn sem
rennur upp í móti og kemur úr krön-
um. Trúir ekki tíðindum sem berast
símleiðis. Að sama skapi og amman
er fastheldin við forna siði og gefur
ekki um tækni, er skáldið unga
ákafur framfarasinni og nýjunga-
gjarn. Halldór segist taka jassinn
fram yfir englahörpurnar", hann
treður tískudans og er „the happ-
iest Charleston man on board“.
Hann er ákafur talsmaður tísku og
snyrtingar, „manikjúr, pedikjúr", —
og verklegra framkvæmda og vél-
væðingar. Þótt hafnarverkamenn
mótmæli stórvirkum vélum, er þeir
álíta að ræni þá vinnu, fagnar Hall-
dór nýrri tækni. Hann segir í ljóði
sínu, „Holmens Havn“, sem ort er
á útmánuðum 1927:
Hlustaðu á útvarpsóma tímans nýja
og unn þeim góðs sem kolahegrann vígja.
Sjálfur hefir Halldór fært sér í
nyt „útvarpsóma" og fallist á til-
mæli frumheija í útvarpsrekstri,
Ottós B. Arnars og félaga hans,
um að flytja eripdi í útvarpsstöð
hlutafélagsins Útvarps sumarið
1926. Þar segir hann þjóð sinni til
syndanna: „Islendingar eru sem
stendur siðspilltir af pólitísku kjaft-
æði og götuhornaskítkasti," en ís-
lenska þjóðin hefði „mörg skilyrði
til að verða merkilegasta þjóðin í
Norðurálfu." Síðar í sama erindi:
„Það er miklu betra að lifa eins og
skepnur í Mexíkó heldur en hér, ef
vér höfum ekki annað á stefnu-
skránni en lifa eins og skepnur.“
í upphafi fjórða áratugarins var
hart í ári og skammtað naumt til
menningarmála. Rithöfundum fyr-
irmunað að draga fram lífið á rit-
launum einum.
Halldór mun hafa tekið því fegin-
samlega er honum bauðst staða
dyravarðar í Ríkisútvarpinu á fyrsta
starfsári þess. Um þá starfsráðn-
ingu segir Þórarinn Guðmundsson
fiðluleikari: „En þetta er líka fræg-
asti dyravörður sem Útvarpið hefir
haft.“ Þórarinn segir frá kynnum
þeirra í Útvarpinu. „Ég gleymi aldr-
ei hvað ég misreiknaði mig á þess-
um manni áður en ég kynntist hon-
um. Ég hafði náttúrlega lesið eitt-
hvað af bókum hans, sem þá voru
komnar út, og það var alls ekki
allt ákaflega fallegt sem stóð í þess-
um bókum. Sumir hötuðu jafnvel
Laxness á þessum árum fyrir hisp-
ursleysi hans og hreinskilni.“ Síðan
lýsir Þórarinn hvatvíslegri fram-
göngu sinni og „orðbragði sem auð-
vitað hæfði ekki hvítum manni“ er
hann hugðist ganga fram af Hall-
dóri með óhefluðu tali.
„Ég sá strax að ég hafði skotið
yfir markið, enda hef ég varla nokk-
urn tíma kynnst kurteisari og
siðfágaðri manni en Halldóri Lax-
ness.“
Við frásögn Þórarins má auka
því að margur dæmdi Halldór af
sögusögn annarra. í langflestum
tilvikum höfðu þeir, sem hvað hæst
töluðu um grófan rithátt og óheflað
orðbragð í ritum Halldórs, hvorki
heyrt hann né séð“, en fóru eftir
sögusögnum annarra.
Þegar Halldór er spurður um
starfið, sem hann gegndi hjá Ríkis-
útvarpinu á fyrstu árum þess, segir
hann: „Þetta var þægilegasta og
besta starf sem hægt var að fá.
Ég þurfti ekki að gera nokkurn
skapaðan hlut annað en bjóða góð-
an dag helstu snilldarmönnum og
höfðingjum og stjórnmálamönnum
og músíkmönnum og alls konar
syngjandi dömum sem voru tignar-
legar og miklar dömur. Það voru
konur eins og María Markan. Hún
var glæsileg kona.“
Þegar Halldór var spurður um
viðmót manna, gesta, sem komu
fram í útvarpi, kveðst hann ekki
hafa orðið var andúðar, en vissi þó
að „margir voru á móti skáldskap-
arhætti mínum. Ég var með hug-
myndir sem ég hafði sneflað upp
erlendis. Ég kom frá Ameríku. Þar
voru flest allir málsmetandi rithöf-
unar á sósíalistiska frontinum. Það
var dálítið skrítinn sósíalismi. Við
Upton Sinclair vorum í radikölum
hringum. Það var kallað að vera
radikal ef menn voru sósíalistar."
Þegar hér var komið sögu æsist
leikurinn mjög í samskiptum Hall-
dórs Laxness og Ríkisútvarpsins.
Fundargerðir útvarpsráðs, dagblöð
og tímarit, allt frá nóvember 1932
og fram á næsta ár, eru til vitnis
um það.
Frá starfstíma Halldórs í þjón-
ustu Ríkisútvarpsins er sitthvað
sem minnir á veru hans þar. Hall-
dór mun hafa gefið Þórarni Guð-
mundssyni kvæðakver sitt, sem út
kom 1930. Þar birtist ljóð Halldórs,
Vor hinsti dagur er hniginn, sem
hann yrkir á heimleið um Panama-
skurð snemma vetrar 1929. Við
þennan tregafulla texta semur Þór-
arinn hugljúft lag, sem út hefur
komið á nótum og plötu.
Halldór hefur minnst bræðranna
Þórarins Guðmundssonar og Eg-
gerts Gilfers lofsamlega í endur-
minningum sínum. „Þessir bræður
nutu mikils álits í höfuðborginni
sem kennarar og listamenn." Hall-
dór er sendur að spila á orgel-
harmóníum og nema undirstöðuatr-
iði í píanói hjá Eggert Gilfer en
verður „afhuga tónlist“ um skeið.
Um tvítugt sækir hann tíma hjá
Páli Isólfssyni að „frasera Bach“.
„Þessir tímar hjá Páli léðu mér lyk-
il að meistaranum," segir Halldór
er hann minnist daganna. „Eins og
aðrir hændist ég að Páli, þeim
töframanni," bætir hann við. Hall-
dór mætir hvarvetna góðvinum og
kunningjum í fábrotnum salarkynn-
um Ríkisútvarpsins. Þar finnur
hann á ný fornvin sinn og herbergis-
félaga frá Menntaskólaárum, séra
Sigurð Einarsson, sem nú er frétta-
maður Ríkisútvarpsins .. .Saman
höfðu þeir setið fundi skáldaklúbbs-
ins Vetrarbrautarinnar „með upp-
ljómuðum íjórðubekkingum". Nú
horfa þeir báðir vonaraugum til
austurs, þar sem „verkamannaríkið
það er veruleiki þó, / það vakir og
það hlustar," eins og Sigurður seg-
ir í ljóði sínu Sorvalda. Saman fylla
þeir flokk Sovétvinafélagsins í byrj-
un flórða áratugar og njóta þess
báðir og gjalda með ýmsum hætti.
Halldór Laxness og Páll ísólfsson
hafa báðir sagt frá þátttöku íslend-
inga í menningarviku, sem haldin
var í Stokkhólmi haustið 1932. Þar
voru þeir í hópi fulltrúa. Páll sagði
Matthíasi Johannesen ritstjóra frá
boði er þeir Halldór sátu hjá Svía-
konungi í höll hans. Konungur
heilsar þeim og spyr þá tíðinda og
um störf þeirra. Halldór sagði við
Pál strax og konungurinn var geng-
inn fram hjá: „Ég fer til Rússlands
á morgun í býtið.“ Svo bætir Páll
við: „Og það gerði hann sem kunn-
ugt er. Upp úr þeirri ferð mun hann
hafa skrifað á Austurvegi. Mér hef-
ur stundum dottið í hug að hann
hefði átt að vera áfram í Svíþjóð.“
Ekki mun sænska hirðmenn hafa
grunað þá að höfundurinn ungi
ætti eftir að tala við þá undir vegg
þótt síðar væri og vera kvaddur á
konungsfund að taka við sæmd og
Nóbelsverðlaunum.
Halldór lét ekkert aftra för sinni
í austurveg. Þar varð hann til þess
fyrstur íslenskra útvarpsmanna að
flytja ræðu sem útvarpað var á
stuttbylgjum. Það var á 15 ára af-
mæli rússnesku-byltingarinnar.
Ræðunni var útvarpað frá Moskvu.
I Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins
12. nóvember 1932 eru Halldóri
ekki vandaðar kveðjurnar. Greinar-
höfundur segir: „Þann dag (7. nóv-
ember) hefir útbreiðslustöð hinna
rússnesku blóðhunda náð í skottið
á Halldóri Laxness, starfsmanni
hins íslenska Ríkisútvarps, og hann
fenginn til þess að predika þar
eystra um hina rússnesku alsælu."
Síðar í Reykjavíkurbréfinu er vikið
að því að færa megi rök að því að
óeirðir þær sem urðu 9. nóvember
á bæjarstjórnarfundi í G.T. húsinu
séu bein afleiðing af ræðu Halldórs
sem hafi með orðum sínum haft
slík áhrif. Hér er ei rúm til þess
að fjölyrða um ræðuna né rekja
efni hennar. Nægir að geta þess
að útvarpsráð samþykkti á fundi
sínum 14. nóvember „að birta opin-
berlega yfirlýsingu þess efnis að
útvarpsráðið myndi ekki hafa heim-
ilað útvarp þessa erindis ef það
hefði áður séð handrit að því.“
í framhaldi af þessari samþykkt
útvarpsráðs má segja að við taki
langt tímabil þrætubókar ritstjórn-
ar Morgunblaðsins og Ríkisútvarps-
ins. Líður naumast sú vika að ekki
sé fjallað í fundargerðum og rit-
stjórnargreinum um ræður Halldórs
og ritsmíðar og deilt hart um mál-
efni er þeim tengjast.
í Moskvuför Halldórs sem fyrr
er getið, eignast hann góðkunn-
ingja, Nínu Krímovu útvarpsstjóra.
„Hún var einn af þessum æðis-
gengnu starfskröftum á menning-
arvígstöðvunum og skildi aldrei við
sig verkefni fremur en gamlar
sveitakonur á ÍSlandi, sem gengu
pijónandi á milli bæja og sváfu aldr-
ei svo aðrir menn vissu. Alltaf þeg-
ar ég sá hana aftur síðan fannst
mér hún hafa verið konan sem Stal-
ín átti það að þakka að ráðstjórnin
var ekki hlaupin ofan.“
Af Skáldatíma má ráða að út-
varpsávarp Halldórs 7. nóvember
1932 hefði orðið með öðrum hætti
ef hann hefði gefið frekari gaum
að „hljóðskrafi“ um „hrollvekjandi
ástand, mistök, neyð, slysfarir,
hryðjuverk" sem „úttaugaður og
niðurta;otinn sjálfboðaliði í sovéskri
endurreisn" hvíslaði í eyra gamals
spartakista „sem stundum marg
hváði og lét segja sér þrisvar eins
og Njáll“.
SPARIFJAREIGANDI
Finnst þér eölilegt aö þú borgir skatta af sparnaöi, sem þú hefur
myndaö meö ráödeild og nægjusemi? Hver veröa viöbrögö
sparifjáreigenda viö skattlagningu fjármagnsstekna?
Áform stjórnvalda um skattlagningu fjármagnstekna veröa rædd á
opnum fundi aö Hótel Sögu, Súlnasal, laugardaginn 25. apríl nk.
k!.14:00. Viö hvetjum þig til aö mæta á fundinn.
Dagskrá:
Setning fundar:
Frummælendun
Fundarstjóri:
Sigurjón Ásbjörnsson
form. stjórnar Samtaka fjárfesta
dr. Pétur H. Blöndal
stæröfræöingur.
Brynjólfur Helgason
aöstoöarbankastjóri,
Landsbanka íslands
dr. Siguröur B. Stefánsson
framkvæmdastjóri V.Í.B.
Ólafur Haraldsson
aöstoðarsparisjóösstjóri
Sparisjóös Reykjavíkur og nágrennis
Jónas Valdimarsson
pípulagningameistari.
Othar Örn Petersen hrl.
Aö framsöguerindum loknum veröa almennar umræöur.
Til fundarins er sérstaklega boöiö fulltrúum nefndar um skattlagningu eigna- og
eignatekna, Friörik Sophussyni fjármálaráöherra og Davíö Oddssyni forsætisráöherra.
Samtök Fjárfesta
ALMENNRA HLUTABRÉFA - OG SPARIFJÁREIGENDA